Mekemtas Mırzahmetwlı: El qalay orıstandırıldı? (İİ)

(jalğası, bası ötken şığarılımda)

Aldımen imperiyadağı köp tildi bwratana halıqtardı tügeldey şoqındırıp, orıstarmen kiriktirip (sliyaniya) jiberu mäselesine şeşuşi män berildi, yağni olardı tili men dininen ajıratu arqılı orıstandıru sayasatın wstandı. Osı maqsat twrğısınan kelip 1869 jılı Mäskeude arnayı türde missionerlik qoğam wyımdastırılıp, oğan osı sayasi ideologiyalıq mäseleni jüzege asıru mindeti jükteldi. Ärine, patşa ükimeti köp tildi halıqtardı orıs halqımen kiriktirip jiberu ürdisin küşpen assimilyaciyalau arqılı jürgizuge bağdar alğanda, bwl istegi eñ şeşuşi äri eñ äseri mol küş dep otarlaudıñ eñ sıñnan ötken senimdi täsili qonıs audaruşılarğa köp ümit artıldı. Osı twrğıdan kelip 1868 jılı «Pereselençeskiy komitettiñ» qwrılıp, qızu iske kirisui missionerlik äreketti qattı jandandırdı. Mwnday qwbılıs AQŞ-ta 1824 jılı Byuro Delo Inorodcev dep atalğan edi.

Orıstandıru sayasatın tikeley osı komitetpen wştastıra jürgizu qajettigi anıqtalıp, bwl ispen tikeley aynalısatın arnayı türde qwrılğan «Obrusitel'naya palatağa» tapsırıldı.

Resey imperiyasınıñ bwratana halıqtardı otarlaudağı eñ senimdi äri nätijesi tez körinetin ädisi – vodvoreniya, yağni orıs şaruaların bwratana halıqpen aralastıra qonıstandıru, mümkindiginşe qonıstanuşılarlıñ sanın jıl ötken sayın molıqtırıp otırudıñ sayasi astarın jaqsı wğınu sebepti de, bwl mäselege şeşuşi män berile qaraldı. Şoqıñdıru, orıstandıru mäselesi de osı ädis arqılı jürgizilip keldi[1]. Bwl sayasi äreketti qazaq jerindegi general-gubernatorlardıñ bäri de jergilikti jerdiñ tarihi erekşeligine süyene otırıp aspay, saspay äri öte saqtıqpen tolassız türde birtindep endiru arqılı jürgizudi közdedi.

Bwl mäsele patşa ükimetiniñ eñ dästürli äri keñ twrğıdan aldın ala oylastırılıp kelip qoldanğan sayasatı bolatın-dı. Mwnıñ tipti dekabristerdiñ körnekti ökili P. I. Pestel' tarapınan da qoldau tauıp: «...barşa halıqtardıñ bir halıq tüzip, Reseydegi mekendegenderdiñ barlığı orıs boluı tiis»[2], – dep jazuı bwl tübirli de dästürli mäseleniñ sayasi astarı, tarihi tamırı qaydan kele jatqanınan habardar etse kerek.

Bir eskerer jäyt «sliyanie nacii i narodnosti» degen termindik mäni bar wğımnıñ o basta missionerlerdiñ eñbekterinde qoldanıs tabuı oyğa qaldıradı. Jeke basqa tabınu, toqırau jıldarında osı termin sözder keñestik baspasöz ben informaciyalıq qwraldarında da tilden tüspey, biraq şın mağınası tereñ aşılmay, maqsatı taldanıp ğılımi twrğıdan zerttelmey qalıp jattı. Al ideologiyanıñ basında otırğan M. I. Suslov KPSS OK-niñ hatşısı esebinde halıqtardıñ, olardıñ tili men mädenietiniñ kirigip ketuine küş salğanın Politbyuronıñ müşesi bolğan Şelest: «...on oçen' nastaival na bıstreyşem sliyanii naciy, ih yazıkov i kul'tur»[3], – dep arnayı türde atap körsetuiniñ män mağınası biz bile bermeytin, tanılmağan qatparı mol, tereñde jatqan bürkemeli wğımdar bolatın-dı. M. I. Suslovtıñ tikeley qoldauımen ol terminder qayta jandanıp, jasandı internacionalizm wğımınıñ jaña jamılıp şığa kelui sebepti de, bwl mäselege sın közimen qarağan jazuşı S. Baruzdin: «...oni naçalis' so vremeni Stalina, kotorıy vsyaçeski forsiroval process sliyaniya naciy i narodnostey. Hotel on togo ili ne hotel, no v opredelennoy mere eto velo k rusifikacii»[4], – dep jazuında äsirese qazaq ädebieti tarihında orın alğan asıra silteuler men boyama wğımdardıñ törkinin döp basıp körsetip twrğanday sezimde qalamız. Öytkeni Türkistan mwğalimder seminariyasınıñ jiırma bes jıldıq merekesinde jasağan bayandamasında: «Russko-gosudarstvennıe zadaçi i stremleniya naşego oteçestva po otnoşeniyu k inorodcam sostoyat, v obrusenii... eşe drugaya zadaça – sposobstvovat' sliyaniyu kirgiz s russkimi v odin celıy politiçesko-gosudarstvennıy organizm»[5], – dep tayğa tañba basqanday etip negizgi sayasi maqsatın aşıq aytuı arqılı-aq mäseleniñ memlekettik twrğıdan qoyılıp otırğanın paş etip twr.

***

Joğarıda aytılıp ötken mäseleni jüzege asırudıñ ekinşi bir salası – Resey imperiyasınıñ Ağartu ministrligi men missionerlerdiñ şetaymaqtağı bwratana halıqtar arasında aşılatın, biraq negizinen missionerlik müddeni közdegen aralas mektepterge erekşe män berildi. Mwnı tipti revolyuciyağa deyingi otarlanğan ölkelerde aşılğan aralas mektepter tarihına oy jügirtsek te köp närseniñ astarlı sırına qanığa tüsemiz.

Otarlanğan halıqtardı orıstandırudıñ şeşuşi kilti, nätijeli qwralı – aralas mektep nemese ärtürli sayasi-äleumettik jağdaylarğa oray aşılıp otırğan mektepter türi men keybir käsiptik oqu orındarı boluı kerek dep tüydi. Osı sebepti patşa ükimeti orıs emes halıqtar üşin mektepter aşqanda, olardı sauattandırıp, ğılım-bilimge tartu üşin emes, kerisinşe özderiniñ kündelikti sayasi-äleumettik mwqtajına qızmet eter tömengi därejeli qızmetkerler dayarlau maqsatımen aşıp otırğan. Biraq osı ispettes şetaymaqtarda aşılğan mektep ataulınıñ bäri de missionerlik maqsattı mıqtap wstağanın öte qwpiya degen belgi soğılğan Ağartu ministrliginiñ arnaulı instrukciyasında da atalıp ötken. Onda: «...narodnoe obrazovanie na okrainah russkoy derjavı est' svoego roda missionerstvo... missionerstvo est' svoego roda duhovnaya voyna, voyuşie storonı nikogda ne razglaşayut svoih planov», – dep jazılıp, özderi erte bastan-aq aldın ala oylastırılğan äri öte saqtıqpen jürgizip kelgen ağartu jwmısındağı missionerlik sayasatın şama kelgenşe bwratana halıqtardıñ aldıñğı qatarlı ökilderine sezdirmeuge tırısqan, Mektep arqılı jiñişkelep ötkiziletin missionerlik äreketterine aldamşı jamılğı bürkemelep, eleusiz türde birtindep siñiruge wmtılğan maqsatınıñ män-mağınasın osı qwpiya nwsqau äygilep twr.

Patşanıñ otarşıl äkimderi qazaq dalasında aşılğan oqıtuşılar seminariyası men orıs-tüzemdik mektep deytin aralas mektepter ataulınıñ bärin de şamağa qaray missionerlik ağartuşılmq maqsatta wstap otırğan. Al Resey patşalığına qazaqtardan keyin qosılğan bükil Orta Aziya halıqtarı arasında aşılğan aralas mektepterdiñ bäri de osı instrukciya talabı twrğısınan kızmet atqarğanın: «...v Turkestanskom krae bıl nameren derjat'sya obrusitel'noy politiki pri posredstve russkoy şkolı»[6], – dep atap körsetiluinde de mäseleniñ sayasi törkini qanşalıqtı tereñdep jatqanın jasırmaydı, aşığına ketip otır. Öytkeni bwl mäsele memlekettik sayasat deñgeyinde qoyıluı sebepti, Türkistan ölkesiniñ alğaşqı general-gubernatorı fon Kaufmannıñ 1880 jılı 8 qaraşa küni Halıq Ağartu ministrine joldağan hatında qazaqtardı islam dinin tereñ qabıldağan körşi halıqtardan bölek wstay otırıp, orıs jazuı negizinde oqıtılatın mektep arqılı tezirek assimilyaciyalau mindetin alğa qoyadı. Onıñ osı tilegi köp wzamay-aq 1881 jılı 28 qañtarda patşa tarapınan naqtılı qoldau tauıp bekitiledi de.

Patşa ükimeti jalpı otarlanğan bwratana halıqtardı, onıñ işinde elin birtindep, asıqpay saqtıqpen şoqındıru arqılı orıstandıru jolındağı eñ bastı täsilderiniñ biri – qazaq halqınıñ ğasırlar boyı qoldanıp kele jatqan arab grafikası negizindegi jazuın qoldanudan şığaru bolatın-dı.

Kündelikti twrmısta ğasırlar boyı qoldanılıp kele jatqan arabşa jazuın kirillicamen almastıruda – bükil halıqtıñ keler wrpağın ata-baba saltınan, wğım-nanımınan, tarihi estegi dästürlik jalğastığınan üzip, ruhani jağınan qalay ileseñ solay qaray jığıla beretin könbisi qwlğa aynaldıru maqsatı jattı.

Ötken tarih täjiribesine oy közimen qarasañ, otarlauşı ükimet ataulınıñ bäri de bodan bolğan halıqtı ruhani jağınan bilep-tösteudiñ eñ senimdi jolı retinde, aldımen, halıqtıñ tarihi esin jalğastıru dästüriniñ bastı buını bolıp sanalatın onıñ tili men dinin, jazu mädenietin, toponomikasın özgertuge tırısadı. Mısalı, bükil Türkistan atalatın ölkeniñ köne tarihına üñilsek, Kök Täñirge tabınıp, köne türki jazuın qoldanıp kelgenin ğılım däleldep otır. Mine, osı tuma mädeniet alğaş ret VIII ğasır işinde arab basqınşılarınıñ tarapınan tübirli qudalauğa wşırap, islam ideologiyasımen, al köne türki jazuı arab jazuımen almastırıldı, ärine jaña ideologiya zorlıq-zombılıqpen, qarudıñ küşimen tarih sahnasınan ığıstırıldı. YAğni, türki tildi halıqtar endi ötkendegi ata saltı, wğım-nanımı men jazba mädenietininen köz jazıp qalğanın, onıñ qayta tumastay bolıp tarih betinen öşirilgeñdigin wlı ğalım Biruni öksi otırıp eske aladı.

Keñes elinde halıqtardıñ ğasırlar boyı qoldanıp kele jatqan jazuın özgertu mäselesi V. I. Lenin kaytıs bolğan soñ qızu qolğa alına bastadı. Aldımen türki tildi halıqtardıñ qalıptasqan arab alfavitin kirillica jazuımen almastıru mäselesi jedel qolğa alındı. Bwl bir kezdegi qoğamdıq pikirde latın alfavitin: «...bükil älemdik kommunistik qoğamnıñ alfaviti» degen qate wğımnıñ orın aluına baylanıstı köterilgen edi. Jiırmasınşı jıldar işinde latın jazuı türki tildi halıqtardıñ jazuına aynalıp ta ülgerdi. Tipti erte kezden-aq pravoslavie dinine şoqınıp, orısşa jazudı qabıldağan yakuttardıñ özin qaytadan latın jazuına köşirgen solaqaylıqtı da bastan keşirdik.

Qazaq ziyalılarınıñ bilikti tobı latın alfavitin qabıldauğa narazılıq bildirdi. Bwl pikir, äsirese, körnekti filolog Ahmet Baytwrsınovtıñ «Älippe – tañbalar jwmbağı» degen belgili maqalasında tolıq körinis berip, latın jazuın «Europa jwrtımen birdey bolu maqsatımen alamız desek, alu qiın bolğan sebepti orıstar ayaq baspay otırğanda, biz sol maqsatpen isteymiz dep aytudıñ qanşa ornı barlığın söylep, köp söz qılmasaq ta bolar», – dep öz pikirin qısqa äri twjırımdı türde bildiredi.

Latınşağa köşudiñ tübinde qañday zalaldı qısastıq jatqanın, eñ näzik aylalı sayasattar til arqılı jürgiziletininen beyhabar bizdiñ şala pisken dümbilez belsendi ayğayşıldarımız jerden jeti qoyan tapqanday, aldı-artına boljap qaramay-aq äñkildey kiriskeni «Eñbekşi qazaq» gazetiniñ 1931 jılı 25 mamırdağı üñdeuiñde: «...Jaña älipti bilmeymin deytin qızmetşiler jaña äliptiñ jasırın jauı dep sanalıp, sotqa tartılsın», – degen wrda-jıq solaqaylıqtıñ dümpuinen de isi añqıp twr. Nemese Bahtiyar degen aqınsımaqtıñ «Jaña älip jolında»[7] degen öleñindegi:

Arabşı, jaña älipşi,

Eki jaq bop tartıstı:

Ahmet, Eldes, Mwhtarlar

Arabqa jwmsap bar küşti, –

degen pikiri eki aradağı tanımdıq tartıstıñ bar bolmısın özinşe tüsinikpen aytıp twr. Bwl arada Mwhtar Äuezovtiñ esimi jaydan-jay atalıp twrğan joq. Asa näzik jolmen jürgizilip otırğan sayasi astarlı mäseleniñ tüp törkinin, bar tarihın erte tanıp-bilgendikten tuğan sanalı türden qarsılıq ekenin bildiru sebepti atalıp otır. Osı twsta qazaq jazuın birden orıs grafikasınıñ negizinde alu turalı da ün köterilgen bolatın-dı, Biraq bwl jolğa tüser bolsaq, memlekettik sayasat retinde revolyuciyağa deyingi jürgizilgen orıstandıru mäselesi eske tüsip, keri reakciya tudıruı mümkin dep qaraldı. Osı sebepti uaqıtşa şeginis jasap barıp, pikir aytar sanalı ziyalılar tobın twtas sıpırıp tastağan soñ, qayta oraludı oyda saqtağan sayatşılardıñ bolğanı da ras. Uaqıt öte kele bwnıñ şındıq ekenine közimiz jetip otır emes pe? Öytkeni türki tildi halıqtardıñ jazuın twtastay orıs jazuına köşirip, mektep arqılı orıstandıru sayasatı Resey imperiyasınıñ ğasırlar boyı armandap, naqtılı äreketter jürgizip, jüzege asıruğa wmtılğan dästürli sayasatı bolatın-dı. Osı kürdeli de qiın, asa näzik astarlı mäsele Keñes ükimeti twsında ğılımi instituttarda akademik Gordlevskiy tarapınan 1921 jılı qayta köterilip wsınılğan edi. Biraq institut ğalımdarı bwl ideyanı qabıldamay toytarıp tastadı, yağni jabulı qazan jabulı küyinde qaldı.

Mine, joğarıda bayandalğan osı missionerlik ideyanı jüzege asırudı bir kezderde ruhani seminariya şäkirti bolğan Stalin özine tän suıq aqıldıñ tezine sala otırıp äreket etti, äsirese orıs jazuın birden alu türki tildi halıqtardıñ qarsılığına wşırauı mümkin dep uaqıtşa latın jazuın endire twru kerek degen keñeske qwlaq asıp, 1930 jılı latın jazuın qabıldattı.

Latın jazuın üyrenip, til mädenietiniñ jetilu jağı naşarlap, sauattanu jağı jetilmey twrğan twsta 1937 jıldıñ tauqımetin jasap, özinşe oylay biletin pikiri bar ziyalı qauımdı süttiñ betindegi qaymağınday sıpırıp alıp tastağan soñ, 1940 jılı halıqtıñ kalauı boyınşa degen jasandı sıltaumen latın jazuınan endi orıs jazuına köşirip te ülgerdi. Bwl äreketti filosofiya ğılımdarınıñ doktorı G. Batığin: «Stalinskie represii obreli takoy masştab, çto vo mnogih regionah bıla istreblena nacional'naya intelligenciya, kotoraya yavlyaetsya nositel'nicey istoriçeskiy pamyati naroda.

V Azerbaydjane, Kazahstane, Moldavii tradicionnıy alfavit bıl zamenen kirillicey. Korni kul'turı, derjavşeysya na mnogovekovoy tradicii, bıli podrezanı»[8], – dep bürkeuli jatqan şındıqtıñ şımıldığın sıpırıp otır.

A. Baytwrsınov missioner ataulınıñ ötken tarihımen jete tanıs äri olarmen tikeley qızmettes boluı sebepti de, olar közdegen sayasi tüpki maqsattıñ şoqındıru men orıstandıruğa alıp kelerin bilip, revolyuciya aldında-aq: «...Hükimetke jağımdısı ‒ qol astındağı jwrttıñ jazu-sızuı, tili, dini bir bolu. Resey qolastında türli tildi, türli dindi, türli jazu-sızudı twtınıp otırğan jwrttar bar. Solardıñ bäri tilin, dinin, jazu-sızuın orısqa audarsa, hükimetke onan artıq is bolmas»[9], – degen oy qorıtındısına keluinde aytarlıqtay tereñ tanım, ülken sır jatır. Öytkeni Resey imperiyasınıñ otarşıl toptarı, äsirese, missioner ğalımdarı bwratana halıqtardıñ bäri bir tilde söyleuin, bir dinde boluın qattı armandap, osı jolda talay sayasi amal-aylalardı qoldanıp, degenine jete almauına bizdiñ bağımızğa Qazan revolyuciyası sebep bolğan edi. Biraq osı idealdı qayta tiriltip, bwl kezdeysoq nemese sanalı türde bolsın N. S. Hruşevtiñ: «Biz bärimiz neğwrlım tezirek orıs tilinde söylesek, soğwrlım kommunizmdi tezirek ornatamız»[10], – dep wran tastauınan kelip qazirgi wlttıq nigilister men kosmopolittik niettegi eñ qaterli äleumettik jiktiñ öristep ketuine sebepker boluı, onı odan arı Suslovtıñ uşıqtıra tüsuiniñ aşı dämin qazirgi künde tatıp otırğan jayımız bar.

Aynalası on jıldıñ işinde köptegen halıqtardıñ, yağni orıs, gruzin, armyandardan basqalardıñ ğasırlar boyı qoldanıp kele jatqan dästürli jazuların üş ret almastırıp jiberudiñ qanşalıqtı ornı tolmas ruhani jwtañdıqqa aparatının jaqsı bilgen Stalinniñ mwnday zararlı jolğa barğanın bügingi küni tolıq bilip otırmız. Öytkeni bir wrpaqtıñ kezinde halıqtardıñ dästürli jazuın eki, üş ret özgertuge tikeley Stalinniñ naqtılı nwsqauımen bolğandığın prof. M. Vsevolodovanıñ «Pogovorim na ravnıh yazıkah» degen[11] qoğamdıq pikirge qozğau salğan maqalasında: «Dostatoçno napomnit' o provedennıh po liçnomu reşeniyu Stalina perevodah s arabskogo na latinskiy, a zatem i kirilliçeskiy alfavit yazıkov Sredney Azii, çto ne moglo ne privesti k opredelennım poteryam», – dep körsetui joğarıda bayandalğan oydıñ tüp törkini qayda jatqanınan habardar etedi.

Resey patşalığınıñ qol astına qarağan ärtürli dindegi, ärtürli tildik jüyede söyleytin bwratana halıqtardı pravoslavie dinine şoqındırıp, orıstandıru üşin bäriniñ de dästürli jazuın orıs jazuına audaru maqsatı alıstı közdegen otarşıldıq müddedegi ülken memlekettik sayasatqa aynaldıru äreketi tım erteden bastalğan edi. Biraq bwl sayasat bwratana halıqtardıñ twrmıs erekşeligi men dini nanımına, ädet-ğwrpı men salt-sanasına jäne de dünietanımına oray ärtürli därejede özindik erekşelikterin eskere otırıp jürgizildi. Mısalı, komi halqın şoqındıru, jazuın orıs grafikasınıñ negizine köşiru XIV ğasır işinde-aq bastalğan bolatın-dı. Olardı şoqıñdıru isine tipti Dmitriy Donskoydıñ özi qızu aralasadı. Al tatar halqınıñ basına bwl tauqımet Ivan Groznıy biligi twsında-aq bastaladı. 1769 jılı arhierey Veniamin (wltı çuvaş, alğaş şoqınğan missioner qayratkerlerdiñ biri) orıs alfavitin qoldanu arqılı çuvaş tiliniñ alğaşqı grammatikasın jazıp şıqtı. Al 1808 jılı marii halqınıñ tiline orıs alfavitimen dini katehizis audarıldı.

Sibirdiñ wsaq halıqtarın küşpen şoqındıru isi Ermak jorığı ayaqtalısımen-aq jüzege asıp, qazaq dalası men endi ğana otarlanğan Türkistan ölkesindegi halıqtardı ayrıqşa nısanağa ala bastadı.

Resey patşalığınıñ dästürli sayasatına aynalıp ğasırlarğa sozılğan şoqındıru, birtindep orıstandıru mäselesi, ärine, qay jağınan alıp qarasaq ta, imperiyanıñ üstem tabı dvoryan-pomeşikteri men kulaktardıñ müddesine oray jürgizilip keldi. Osı twrğıdan qarağanda, memleket biliginiñ ruhani salasına ıqpal etip otırğan Svyatoy sinod arqılı din ideologtarı, yağni missioner ğalımdar, öz maqsattarın jüzege asıruğa qajetti qarajattı kereginşe memleket tarapınan alıp otırğan. Osı ruhani toptar 1739 jıldan bastap, äsirese memlekettik sayasat därejesinde qoyılıp otırğan missionerlik äreketti naqtılı äri belsendi türde jandandıra bastağan erekşelikti añğaramız.

1876 jılı Orınborda Ağartu ministri graf Tolstoy qazaqtar üşin arabşa jazudı orıs grafikasına köşiru üşin arnayı mäjilis şaqırıp, naqtılı nwsqaular da berdi. Semey general-gubernatorınıñ 1878 jılı 26 qırküyektegi qwpiya degen belgi soğılğan Batıs-Sibir general-gubernatorına jazğan № 9623-qatınas kağazında: «...Vo vseh sluçayah, kogda prihoditsya ob'yavlyat' kirgizam rasporyajeniya pravitel'stvennıh mest na kirgizskom yazıke, upotreblyaetsya russkiy alfavit. Obuçenie izlojeniyu kirgizskoy reçi etim je alfavitom vvoditsya, na toçnom osnovanii predlojeniya Vaşego Vısokoprevoshoditel'-stva ot 4 maya za № 26, v kirgizskih internatah.

Budet vremya, kogda russkiy alfavit v stepi voz'met verh nad arabskim», – dep jazuına qarağanda, mäseleniñ tüp törkini graf Tolstoy ağartu salasında memlekettik missionerlik sayasattı jürgizuşi qayratker retinde bergen nwsqaudıñ sarını anıq añğarılıp twr deuge keledi.

1876 jılı patşa ağzamnıñ özi qazaqtar ğasırlar boyı qoldanıp kele jatqan arabşa jazudı orıs jazuına auıstıru turalı jarlıqqa qol qoydı. Däl osı jılı graf Tolstoy Ibıray Altınsaringe orıs alfavitin eşqanday özgerissiz sol qalpında qazaq jazuına qoldanu jayında keñesip, nwsqau bergen. Osı mäsele jayında I. Altınsarin öziniñ «Qazaqtıñ oblıstıq mektepteri turalı zapiska» degen eñbeginde: «...1876 jılı graf Tolstoy Orınbor qalasına kelgen kezde..» eñ aldımen talqığa salınğan mäsele – qazaq arasına orısşa hat tanıtu joldarı jäne bwl üşin qazaq tiline orıs alfavitin qoldanuğa bolatın-bolmaytını turalı mäsele qoyılğan edi. Bwl mäslihattarğa Orınbor ölkesiniñ bwrınğı general-gubernatorı general ad'yutant Krijanovskiy, Orınbor oqu okruginiñ popeçiteli Lavrovskiy, Qazandağı oqıtuşılar seminariyasınıñ direktorı Il'minskiy jäne Torğay, Oral oblıstarınıñ gubernatorları qatınastı, bwlardıñ bäri de orıs alfavitin qazaq tiline qoldanuğa äbden boladı degen qorıtındığa kelgen edi»[12], – dep jazuı arqılı-aq jergilikti otarşıl hakimderdiñ bäri bas qosıp, qazaqtar qoldanıp kelgen arab jazuınıñ ornına orıs jazuın qoldanu turalı köpten beri aldın ala oylastırılıp kele jatqan sayasi maqsattıñ eñ buıñdı twsın tolıq türde aşıp berip otır. YAğni, patşanıñ özi qol qoyıp, jarlıq bergen jılı-aq onıñ qazaq dalasındağı bileuşileri men missioner ğalımdarı sol jılı bwl mäseleni jüzege asıruğa naqtılı kirisip, bir şeşimge keluinen köp närseniñ sırı ayqındalıp twr.

1876 jılğı Orınbordağı mäjilisten on tört jıl bwrın, yağni 1862 jılı Orınbor şekaralıq komissiyasınıñ bastığı professor V. V. Grigor'ev Il'minskiyge qazaq tilinde basılğan orıs ärpin qoldanu arqılı kitap jazudı tapsıradı. Äri däl osı 1862 jıldan bastap tatar tilinde basılatın kitaptardıñ bärin de missionerlerdiñ talap etui boyınşa, orıs alfavitin qoldana bastauı da mäseleniñ bir talap twrğısınan qoyılıp otırğanın ayğaqtaydı. Osı twrğıdan jürgizilgen äri jan-jaqtı barlap bayqau üşin jasalğan aldın ala şaralardıñ bäri de 1876 jılğı Orınbor mäjilisinde qaralğan mäseleniñ tamırı tereñde jatqan astarlı sayasattıñ sırın aşa tüsedi.

Il'minskiy bastağan missionerlik sayasattı iske asıruşılardıñ bäri, aldımen qazaqtardı tatarlardıñ ruhani ıqpalınan bölip alıp, olarmen qarım-qatınas jasatpauğa bar küşin salsa, osı sayasattı Türkistandı otarlauşı patşa äkimderi islam dinine berikteu bolıp keletin bwharlıqtardan qazaqtardı ajıratu, ruhani ıqpalın taratpau mäselesine erekşe köñil böldi. Osı sebepti de 1880 jılı 8 qaraşada general ad'yutant fon Kaufman Ağartu ministrine jazğan joldamasıñda köşpeli qazaq elin tezirek assimilyaciyalap Reseymen kiriktirip jiberu üşin, olardı Orta Aziyalıqtardan bölek wstaudıñ qajetgigin atap ötedi. Bwl üşin qoldanılatın sayasi täsil retinde qazaqtardıñ jazuın orıs jazuımen almastırudı közdedi, olar dinşil ruhani ıqpaldan aulaq wstauğa qızmet etedi dep bildi. Al Türkistannıñ tanımal missioner ğalımı Ostroumov bolsa osı sayasi maqsattı jüzege asıru üşin Türkistan ölkesindegi qazaqtar arasında atqarılatın jwmıstardıñ jelisin anıqtay kelip: «...sblijenie tuzemcev s russkim gosudarstvom i russkim narodom – velos' pri posredstve russkoy transkripcii, v osnovanie kotoroy bıl polojen russkiy alfavit bez vsyakih izmeneniy, dopolneniy i sokraşeniy»[13], – dep qazaqtarğa orıs alfavitin özgerissiz, qosımşasız, qısqartusız qoldanudı talap etui de, patşa ükimetiniñ resmi talabınan şığıp otır. Öytkeni missioner ğalımdar arasında bwratana halıqtar üşin qoldanılğalı otırğan orıs alfavitin endirudiñ eki türli jobası bolğan edi.

Mısalı, qazaqtar üşin orıs alfavitiniñ alğaşqı jobasın Ibıray Altınsarinnen bwrın orıstıñ missioner ğalımdarı jasağan bolatın-dı. Sonıñ biri 1862 jılı Il'minskiy jasağan alfavit jöninde prof. Grigor'ev: «...Öziñizdiñ orısşa-qazaqşa alfavitiñizdi jasağanda, Siz keñseşil ğalım siyaqtı äreket etkensiz», – dep, ol jasağan qazaqtarğa arnalğan alfavittiñ ömirge ikemsiz, jasandı türde şıqqanın sınaydı.

Al V. V. Radlov bolsa 1870 jılı jarıq körgen «Obrazcı narodnoy literaturı tyurkskih plemen yujnoy Sibiri i Djungarii» degen eñbegine engen türki tildegi ädebi materialdardı osı tildiñ fonetikalıq tabiğatına oray özi qoldanğan orıs alfavitiniñ nwsqasımen paydalanadı. Orıs tilinde wşıraspaytın türki tilindegi dıbıstardı özinşe tañbalap qosımşa äriptermen beredi.

Mine, osı eki türli jobadağı orıs alfavitiniñ qay nwsqasın paydalanu kerek degen mäseleni talqılau üstinde Peterburg universitetiniñ kertartpa oqımıstıları Il'minskiy nwsqasın qoldaydı. Olar türki halıqtarı öz tilderiniñ fonetikalıq tabiğatına üylespese de, arab alfavitin özgerissiz sol qalpında paydalanıp keledi. Bwdan olardıñ tiline eşqanday kelip otırğan joq, Sol sebepti orıs alfavitin de olar özgerissiz, eşqanday qosımşa tañbalarsız qaz-qalpında aluı kerek degen şeşimge keldi. Joğarıda aytılğan prof. Ostroumovtıñ talabı da osı resmi şeşimniñ negizinen tuındap jatqanına talas bolmasa kerek-ti.

Jalpı türki tildi halıqtardıñ jazuın orıs alfavitine köşiru turalı ereje 1906 jılı 31 naurızda ötken mäjiliste Ekinşi Nikolay patşanıñ özi bas bolıp qabıldatqan edi. Biraq Resey imperiyasındağı sol twstağı sayasi-äleumettik jağdaydıñ qiındauı sebepti, orıs alfavitin birden jüzege asıruğa seskendi. Äzirşe bwratanalardıñ boyın birtindep üyrete beru üşin, orıs alfavitin resmi dokumentter men mektep oqulıqtarında qoldanumen şektelu qajet degen qorıtındığa keldi.

Tatarlar üşin de orıs grafikasınıñ negizindegi alfavitti Il'minskiy jasağan. Bwl Il'minskiydiñ missionerlik qızmetiniñ qattı öristegen twsımen şamalas keledi. Äri bwl uaqıt tatarlardı pravoslavie dinine şoqındırıp orıstandıru sayasatına qızu atsalısıp jatqan qarbalas kezeñ edi.

Tatarlar üşin jasağan orıs jazuınıñ nwsqası tatar tiliniñ tabiği erekşeligin eskermeui sebepti de, şoqınğan tatarlardıñ basın qatırıp, şala sauattılıqqa wrındıratın kertartpa qwbılıs bolıp şıqtı. Öytkeni Il'minskiydiñ negizgi közdegen maqsatı – osı arqılı tatarlardıñ wlttıq ruhani mädenietinen qol üzdirip, ruhani jağınan şöktirip jiberuden basqa eş närse de emes edi.

Il'minskiy tatarlarğa qoyğan talap twrğısınan kelip, qazaqtarğa arnalğan kitaptardıñ bärin de orıs alfavitimen şığarudı talap etti. I. Altınsarin eñbekteriniñ, äsirese oqu qwraldarınıñ bäri orıs alfaviti negizinde şığarılu sebebi de, osı qatañ talaptıñ ırqına baylanıstı qwbılıs dep bilmek kerek.

Il'minskiydiñ tatar, qazaq tilindegi kitaptardı orıs alfaviti negizinde şığarudağı maqsatınıñ negizi, ärine halıqtıñ ömirge kelgen jaña wrpağın öziniñ ğasırlar boyı swrıptalıp twraqtanğan tarihi esinen, tili men nanımınan, ata dästürinen, ötken tarihınan, wlttıq seziminen qol üzdirip ruhani mäñgürtke aynaldırudan basqa eşnärse de emes. Bwl ispettes halqınıñ ruhani bwlağınan köz jazıp, tuğan halqınıñ salt-dästürinen ögeysui – onıñ qatarğa qosıla almas ruhani meşeulikke wrınuı – adamzat tarihındağı eñ qaterli apat. Tilin, dinin, wlttıq dästürinen ayıru arqılı kez kelgen halıqtı tarih sanasınan öşirudiñ täjiribesi tarihtıñ är kezeñinde-aq wşırasa beretin qwbılıstarğa jatadı.

Qazaq tilindegi qazirgi basılımdar men mektep pen joğarı oqu orındarınıñ oqulıqtarınıñ bärinde de qazaqtar üşin orıs grafikasınıñ negiziñdegi alfavitti alğaş ret jasağan Ibıray Altınsarin degen ğılımi negizi joq jäne de sol kezdegi arnayı türde jürgizilip otırğan missionerlik resmi sayasattan tıs, sol qwbılıstarmen baylanıssız alınğan qasañ wğım qalıptasıp otır. Şıñdığına kelsek, türki tildi halıqtar üşin orıs alfavitiniñ alğaşqı nwsqasın missioner ğalımdar jasap wsınğanı talas tudırmaydı. Al I. Altınsarin 1876 jılı patşanıñ özi qol qoyıp, Ağartu ministri naqtılı türde jüzege asıru maqsatımen, graf Tolstoydıñ talabımen, onı Il'minskiydiñ jan sala qoldauımen orıs alfavitin eşqañday özgerissiz alu kerek degen Peterburg universiteti ğalımdarı şeşiminiñ negizindegi principti wstanıp, qazaq tilindegi oqulıqtardı sol alfavitpen bastıruşı ğana bolğanın eskere bermeymiz.

1870 jılı Ağartu ministrliginiñ «O merah k obrazovaniyu naselyayuşih Rossiyu inorodcev» zañı jariyalandı. Bwl zañda negizinen Il'minskiydiñ orıstandırudı közdegen missionerlik pedagogikalıq jüyesi endirildi. Osı zañda orıs emes halıqtar üşin üş türli kategoriya belgilendi. Birinşi kategoriya boyınşa, wlt tilderinde sabaq öz tilinde, biraq mindetti türde orıs alfavitimen oqıtu talap etildi. Mısalı, Ibıray aşqan mektepter osı kategoriyanıñ işine kirdi. Ekinşisindegi sabaq taza orıs tilinde jürgizilip, tek sabaq üstinde tüsinbegen jerin ana tilinde aytuğa rwqsat etildi. Al üşinşi kategoriya boyınşa, sabaq tek orıs tilinde jürip, ana tilinde söyleuge rwqsat etilmedi.

1905 jılı 10 mamır men 3 mausım aralığında ötken Şığıs halıqtarın oqıtu jönindegi arnayı Keñes orıs emes halıqtardıñ oqu jüyesin orıstandıru principin aşıq türde kün tärtibine qoydı. Keñeske patşanıñ özi men Ağartu ministri bastağan ataqtı missionerlerdiñ bäri qatınastı. Tatarlardan basqa türki halıqtarınıñ bäri de mektepte alğaşqı eki jılın öz tilinde, basqası tügel orıs tilinde oqıtılıp, oqulıqtar orıs alfavitinde bolu kerek dep tabıldı. Tarih täjiribesi qay zaman, qay uaqıtta bolsa da halıqtardıñ ğasırlar boyı paydalanıp kele jatqan jazuın özgertu mäselesi qalasın, qalamasın eşqanday maqsat közdemegeni, bwl qay kez bolsa da otarşıldıq piğıldan aulaq jatqan qwbılıs emestigin bükil tarihtıñ jürisi ayğaqtap otır emes pe?