Мекемтас Мырзахметұлы: Ел қалай орыстандырылды? (ІІ)

(жалғасы, басы өткен шығарылымда)

Алдымен империядағы көп тілді бұратана халықтарды түгелдей шоқындырып, орыстармен кіріктіріп (слияния) жіберу мәселесіне шешуші мән берілді, яғни оларды тілі мен дінінен ажырату арқылы орыстандыру саясатын ұстанды. Осы мақсат тұрғысынан келіп 1869 жылы Мәскеуде арнайы түрде миссионерлік қоғам ұйымдастырылып, оған осы саяси идеологиялық мәселені жүзеге асыру міндеті жүктелді. Әрине, патша үкіметі көп тілді халықтарды орыс халқымен кіріктіріп жіберу үрдісін күшпен ассимиляциялау арқылы жүргізуге бағдар алғанда, бұл істегі ең шешуші әрі ең әсері мол күш деп отарлаудың ең сыңнан өткен сенімді тәсілі қоныс аударушыларға көп үміт артылды. Осы тұрғыдан келіп 1868 жылы «Переселенческий комитеттің» құрылып, қызу іске кірісуі миссионерлік әрекетті қатты жандандырды. Мұндай құбылыс АҚШ-та 1824 жылы Бюро Дело Инородцев деп аталған еді.

Орыстандыру саясатын тікелей осы комитетпен ұштастыра жүргізу қажеттігі анықталып, бұл іспен тікелей айналысатын арнайы түрде құрылған «Обрусительная палатаға» тапсырылды.

Ресей империясының бұратана халықтарды отарлаудағы ең сенімді әрі нәтижесі тез көрінетін әдісі – водворения, яғни орыс шаруаларын бұратана халықпен араластыра қоныстандыру, мүмкіндігінше қоныстанушыларлың санын жыл өткен сайын молықтырып отырудың саяси астарын жақсы ұғыну себепті де, бұл мәселеге шешуші мән беріле қаралды. Шоқыңдыру, орыстандыру мәселесі де осы әдіс арқылы жүргізіліп келді[1]. Бұл саяси әрекетті қазақ жеріндегі генерал-губернаторлардың бәрі де жергілікті жердің тарихи ерекшелігіне сүйене отырып аспай, саспай әрі өте сақтықпен толассыз түрде біртіндеп ендіру арқылы жүргізуді көздеді.

Бұл мәселе патша үкіметінің ең дәстүрлі әрі кең тұрғыдан алдын ала ойластырылып келіп қолданған саясаты болатын-ды. Мұның тіпті декабристердің көрнекті өкілі П. И. Пестель тарапынан да қолдау тауып: «...барша халықтардың бір халық түзіп, Ресейдегі мекендегендердің барлығы орыс болуы тиіс»[2], – деп жазуы бұл түбірлі де дәстүрлі мәселенің саяси астары, тарихи тамыры қайдан келе жатқанынан хабардар етсе керек.

Бір ескерер жәйт «слияние нации и народности» деген терминдік мәні бар ұғымның о баста миссионерлердің еңбектерінде қолданыс табуы ойға қалдырады. Жеке басқа табыну, тоқырау жылдарында осы термин сөздер кеңестік баспасөз бен информациялық құралдарында да тілден түспей, бірақ шын мағынасы терең ашылмай, мақсаты талданып ғылыми тұрғыдан зерттелмей қалып жатты. Ал идеологияның басында отырған М. И. Суслов КПСС ОК-нің хатшысы есебінде халықтардың, олардың тілі мен мәдениетінің кірігіп кетуіне күш салғанын Политбюроның мүшесі болған Шелест: «...он очень настаивал на быстрейшем слиянии наций, их языков и культур»[3], – деп арнайы түрде атап көрсетуінің мән мағынасы біз біле бермейтін, танылмаған қатпары мол, тереңде жатқан бүркемелі ұғымдар болатын-ды. М. И. Сусловтың тікелей қолдауымен ол терминдер қайта жанданып, жасанды интернационализм ұғымының жаңа жамылып шыға келуі себепті де, бұл мәселеге сын көзімен қараған жазушы С. Баруздин: «...они начались со времени Сталина, который всячески форсировал процесс слияния наций и народностей. Хотел он того или не хотел, но в определенной мере это вело к русификации»[4], – деп жазуында әсіресе қазақ әдебиеті тарихында орын алған асыра сілтеулер мен бояма ұғымдардың төркінін дөп басып көрсетіп тұрғандай сезімде қаламыз. Өйткені Түркістан мұғалімдер семинариясының жиырма бес жылдық мерекесінде жасаған баяндамасында: «Русско-государственные задачи и стремления нашего отечества по отношению к инородцам состоят, в обрусении... еще другая задача – способствовать слиянию киргиз с русскими в один целый политическо-государственный организм»[5], – деп тайға таңба басқандай етіп негізгі саяси мақсатын ашық айтуы арқылы-ақ мәселенің мемлекеттік тұрғыдан қойылып отырғанын паш етіп тұр.

***

Жоғарыда айтылып өткен мәселені жүзеге асырудың екінші бір саласы – Ресей империясының Ағарту министрлігі мен миссионерлердің шетаймақтағы бұратана халықтар арасында ашылатын, бірақ негізінен миссионерлік мүддені көздеген аралас мектептерге ерекше мән берілді. Мұны тіпті революцияға дейінгі отарланған өлкелерде ашылған аралас мектептер тарихына ой жүгіртсек те көп нәрсенің астарлы сырына қаныға түсеміз.

Отарланған халықтарды орыстандырудың шешуші кілті, нәтижелі құралы – аралас мектеп немесе әртүрлі саяси-әлеуметтік жағдайларға орай ашылып отырған мектептер түрі мен кейбір кәсіптік оқу орындары болуы керек деп түйді. Осы себепті патша үкіметі орыс емес халықтар үшін мектептер ашқанда, оларды сауаттандырып, ғылым-білімге тарту үшін емес, керісінше өздерінің күнделікті саяси-әлеуметтік мұқтажына қызмет етер төменгі дәрежелі қызметкерлер даярлау мақсатымен ашып отырған. Бірақ осы іспеттес шетаймақтарда ашылған мектеп атаулының бәрі де миссионерлік мақсатты мықтап ұстағанын өте құпия деген белгі соғылған Ағарту министрлігінің арнаулы инструкциясында да аталып өткен. Онда: «...народное образование на окраинах русской державы есть своего рода миссионерство... миссионерство есть своего рода духовная война, воющие стороны никогда не разглашают своих планов», – деп жазылып, өздері ерте бастан-ақ алдын ала ойластырылған әрі өте сақтықпен жүргізіп келген ағарту жұмысындағы миссионерлік саясатын шама келгенше бұратана халықтардың алдыңғы қатарлы өкілдеріне сездірмеуге тырысқан, Мектеп арқылы жіңішкелеп өткізілетін миссионерлік әрекеттеріне алдамшы жамылғы бүркемелеп, елеусіз түрде біртіндеп сіңіруге ұмтылған мақсатының мән-мағынасын осы құпия нұсқау әйгілеп тұр.

Патшаның отаршыл әкімдері қазақ даласында ашылған оқытушылар семинариясы мен орыс-түземдік мектеп дейтін аралас мектептер атаулының бәрін де шамаға қарай миссионерлік ағартушылмқ мақсатта ұстап отырған. Ал Ресей патшалығына қазақтардан кейін қосылған бүкіл Орта Азия халықтары арасында ашылған аралас мектептердің бәрі де осы инструкция талабы тұрғысынан кызмет атқарғанын: «...в Туркестанском крае был намерен держаться обрусительной политики при посредстве русской школы»[6], – деп атап көрсетілуінде де мәселенің саяси төркіні қаншалықты тереңдеп жатқанын жасырмайды, ашығына кетіп отыр. Өйткені бұл мәселе мемлекеттік саясат деңгейінде қойылуы себепті, Түркістан өлкесінің алғашқы генерал-губернаторы фон Кауфманның 1880 жылы 8 қараша күні Халық Ағарту министріне жолдаған хатында қазақтарды ислам дінін терең қабылдаған көрші халықтардан бөлек ұстай отырып, орыс жазуы негізінде оқытылатын мектеп арқылы тезірек ассимиляциялау міндетін алға қояды. Оның осы тілегі көп ұзамай-ақ 1881 жылы 28 қаңтарда патша тарапынан нақтылы қолдау тауып бекітіледі де.

Патша үкіметі жалпы отарланған бұратана халықтарды, оның ішінде елін біртіндеп, асықпай сақтықпен шоқындыру арқылы орыстандыру жолындағы ең басты тәсілдерінің бірі – қазақ халқының ғасырлар бойы қолданып келе жатқан араб графикасы негізіндегі жазуын қолданудан шығару болатын-ды.

Күнделікті тұрмыста ғасырлар бойы қолданылып келе жатқан арабша жазуын кириллицамен алмастыруда – бүкіл халықтың келер ұрпағын ата-баба салтынан, ұғым-нанымынан, тарихи естегі дәстүрлік жалғастығынан үзіп, рухани жағынан қалай илесең солай қарай жығыла беретін көнбісі құлға айналдыру мақсаты жатты.

Өткен тарих тәжірибесіне ой көзімен қарасаң, отарлаушы үкімет атаулының бәрі де бодан болған халықты рухани жағынан билеп-төстеудің ең сенімді жолы ретінде, алдымен, халықтың тарихи есін жалғастыру дәстүрінің басты буыны болып саналатын оның тілі мен дінін, жазу мәдениетін, топономикасын өзгертуге тырысады. Мысалы, бүкіл Түркістан аталатын өлкенің көне тарихына үңілсек, Көк Тәңірге табынып, көне түркі жазуын қолданып келгенін ғылым дәлелдеп отыр. Міне, осы тума мәдениет алғаш рет VIII ғасыр ішінде араб басқыншыларының тарапынан түбірлі қудалауға ұшырап, ислам идеологиясымен, ал көне түркі жазуы араб жазуымен алмастырылды, әрине жаңа идеология зорлық-зомбылықпен, қарудың күшімен тарих сахнасынан ығыстырылды. Яғни, түркі тілді халықтар енді өткендегі ата салты, ұғым-нанымы мен жазба мәдениетінінен көз жазып қалғанын, оның қайта тумастай болып тарих бетінен өшірілгеңдігін ұлы ғалым Бируни өкси отырып еске алады.

Кеңес елінде халықтардың ғасырлар бойы қолданып келе жатқан жазуын өзгерту мәселесі В. И. Ленин кайтыс болған соң қызу қолға алына бастады. Алдымен түркі тілді халықтардың қалыптасқан араб алфавитін кириллица жазуымен алмастыру мәселесі жедел қолға алынды. Бұл бір кездегі қоғамдық пікірде латын алфавитін: «...бүкіл әлемдік коммунистік қоғамның алфавиті» деген қате ұғымның орын алуына байланысты көтерілген еді. Жиырмасыншы жылдар ішінде латын жазуы түркі тілді халықтардың жазуына айналып та үлгерді. Тіпті ерте кезден-ақ православие дініне шоқынып, орысша жазуды қабылдаған якуттардың өзін қайтадан латын жазуына көшірген солақайлықты да бастан кешірдік.

Қазақ зиялыларының білікті тобы латын алфавитін қабылдауға наразылық білдірді. Бұл пікір, әсіресе, көрнекті филолог Ахмет Байтұрсыновтың «Әліппе – таңбалар жұмбағы» деген белгілі мақаласында толық көрініс беріп, латын жазуын «Еуропа жұртымен бірдей болу мақсатымен аламыз десек, алу қиын болған себепті орыстар аяқ баспай отырғанда, біз сол мақсатпен істейміз деп айтудың қанша орны барлығын сөйлеп, көп сөз қылмасақ та болар», – деп өз пікірін қысқа әрі тұжырымды түрде білдіреді.

Латыншаға көшудің түбінде қаңдай залалды қысастық жатқанын, ең нәзік айлалы саясаттар тіл арқылы жүргізілетінінен бейхабар біздің шала піскен дүмбілез белсенді айғайшылдарымыз жерден жеті қоян тапқандай, алды-артына болжап қарамай-ақ әңкілдей кіріскені «Еңбекші қазақ» газетінің 1931 жылы 25 мамырдағы үңдеуіңде: «...Жаңа әліпті білмеймін дейтін қызметшілер жаңа әліптің жасырын жауы деп саналып, сотқа тартылсын», – деген ұрда-жық солақайлықтың дүмпуінен де исі аңқып тұр. Немесе Бахтияр деген ақынсымақтың «Жаңа әліп жолында»[7] деген өлеңіндегі:

Арабшы, жаңа әліпші,

Екі жақ боп тартысты:

Ахмет, Елдес, Мұхтарлар

Арабқа жұмсап бар күшті, –

деген пікірі екі арадағы танымдық тартыстың бар болмысын өзінше түсінікпен айтып тұр. Бұл арада Мұхтар Әуезовтің есімі жайдан-жай аталып тұрған жоқ. Аса нәзік жолмен жүргізіліп отырған саяси астарлы мәселенің түп төркінін, бар тарихын ерте танып-білгендіктен туған саналы түрден қарсылық екенін білдіру себепті аталып отыр. Осы тұста қазақ жазуын бірден орыс графикасының негізінде алу туралы да үн көтерілген болатын-ды, Бірақ бұл жолға түсер болсақ, мемлекеттік саясат ретінде революцияға дейінгі жүргізілген орыстандыру мәселесі еске түсіп, кері реакция тудыруы мүмкін деп қаралды. Осы себепті уақытша шегініс жасап барып, пікір айтар саналы зиялылар тобын тұтас сыпырып тастаған соң, қайта оралуды ойда сақтаған саятшылардың болғаны да рас. Уақыт өте келе бұның шындық екеніне көзіміз жетіп отыр емес пе? Өйткені түркі тілді халықтардың жазуын тұтастай орыс жазуына көшіріп, мектеп арқылы орыстандыру саясаты Ресей империясының ғасырлар бойы армандап, нақтылы әрекеттер жүргізіп, жүзеге асыруға ұмтылған дәстүрлі саясаты болатын-ды. Осы күрделі де қиын, аса нәзік астарлы мәселе Кеңес үкіметі тұсында ғылыми институттарда академик Гордлевский тарапынан 1921 жылы қайта көтеріліп ұсынылған еді. Бірақ институт ғалымдары бұл идеяны қабылдамай тойтарып тастады, яғни жабулы қазан жабулы күйінде қалды.

Міне, жоғарыда баяндалған осы миссионерлік идеяны жүзеге асыруды бір кездерде рухани семинария шәкірті болған Сталин өзіне тән суық ақылдың тезіне сала отырып әрекет етті, әсіресе орыс жазуын бірден алу түркі тілді халықтардың қарсылығына ұшырауы мүмкін деп уақытша латын жазуын ендіре тұру керек деген кеңеске құлақ асып, 1930 жылы латын жазуын қабылдатты.

Латын жазуын үйреніп, тіл мәдениетінің жетілу жағы нашарлап, сауаттану жағы жетілмей тұрған тұста 1937 жылдың тауқыметін жасап, өзінше ойлай білетін пікірі бар зиялы қауымды сүттің бетіндегі қаймағындай сыпырып алып тастаған соң, 1940 жылы халықтың калауы бойынша деген жасанды сылтаумен латын жазуынан енді орыс жазуына көшіріп те үлгерді. Бұл әрекетті философия ғылымдарының докторы Г. Батығин: «Сталинские репресии обрели такой масштаб, что во многих регионах была истреблена национальная интеллигенция, которая является носительницей исторический памяти народа.

В Азербайджане, Казахстане, Молдавии традиционный алфавит был заменен кириллицей. Корни культуры, державшейся на многовековой традиции, были подрезаны»[8], – деп бүркеулі жатқан шындықтың шымылдығын сыпырып отыр.

А. Байтұрсынов миссионер атаулының өткен тарихымен жете таныс әрі олармен тікелей қызметтес болуы себепті де, олар көздеген саяси түпкі мақсаттың шоқындыру мен орыстандыруға алып келерін біліп, революция алдында-ақ: «...Хүкіметке жағымдысы ‒ қол астындағы жұрттың жазу-сызуы, тілі, діні бір болу. Ресей қоластында түрлі тілді, түрлі дінді, түрлі жазу-сызуды тұтынып отырған жұрттар бар. Солардың бәрі тілін, дінін, жазу-сызуын орысқа аударса, хүкіметке онан артық іс болмас»[9], – деген ой қорытындысына келуінде айтарлықтай терең таным, үлкен сыр жатыр. Өйткені Ресей империясының отаршыл топтары, әсіресе, миссионер ғалымдары бұратана халықтардың бәрі бір тілде сөйлеуін, бір дінде болуын қатты армандап, осы жолда талай саяси амал-айлаларды қолданып, дегеніне жете алмауына біздің бағымызға Қазан революциясы себеп болған еді. Бірақ осы идеалды қайта тірілтіп, бұл кездейсоқ немесе саналы түрде болсын Н. С. Хрущевтің: «Біз бәріміз неғұрлым тезірек орыс тілінде сөйлесек, соғұрлым коммунизмді тезірек орнатамыз»[10], – деп ұран тастауынан келіп қазіргі ұлттық нигилистер мен космополиттік ниеттегі ең қатерлі әлеуметтік жіктің өрістеп кетуіне себепкер болуы, оны одан ары Сусловтың ушықтыра түсуінің ащы дәмін қазіргі күнде татып отырған жайымыз бар.

Айналасы он жылдың ішінде көптеген халықтардың, яғни орыс, грузин, армяндардан басқалардың ғасырлар бойы қолданып келе жатқан дәстүрлі жазуларын үш рет алмастырып жіберудің қаншалықты орны толмас рухани жұтаңдыққа апаратынын жақсы білген Сталиннің мұндай зарарлы жолға барғанын бүгінгі күні толық біліп отырмыз. Өйткені бір ұрпақтың кезінде халықтардың дәстүрлі жазуын екі, үш рет өзгертуге тікелей Сталиннің нақтылы нұсқауымен болғандығын проф. М. Всеволодованың «Поговорим на равных языках» деген[11] қоғамдық пікірге қозғау салған мақаласында: «Достаточно напомнить о проведенных по личному решению Сталина переводах с арабского на латинский, а затем и кириллический алфавит языков Средней Азии, что не могло не привести к определенным потерям», – деп көрсетуі жоғарыда баяндалған ойдың түп төркіні қайда жатқанынан хабардар етеді.

Ресей патшалығының қол астына қараған әртүрлі діндегі, әртүрлі тілдік жүйеде сөйлейтін бұратана халықтарды православие дініне шоқындырып, орыстандыру үшін бәрінің де дәстүрлі жазуын орыс жазуына аудару мақсаты алысты көздеген отаршылдық мүддедегі үлкен мемлекеттік саясатқа айналдыру әрекеті тым ертеден басталған еді. Бірақ бұл саясат бұратана халықтардың тұрмыс ерекшелігі мен діни нанымына, әдет-ғұрпы мен салт-санасына және де дүниетанымына орай әртүрлі дәрежеде өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып жүргізілді. Мысалы, коми халқын шоқындыру, жазуын орыс графикасының негізіне көшіру XIV ғасыр ішінде-ақ басталған болатын-ды. Оларды шоқыңдыру ісіне тіпті Дмитрий Донскойдың өзі қызу араласады. Ал татар халқының басына бұл тауқымет Иван Грозный билігі тұсында-ақ басталады. 1769 жылы архиерей Вениамин (ұлты чуваш, алғаш шоқынған миссионер қайраткерлердің бірі) орыс алфавитін қолдану арқылы чуваш тілінің алғашқы грамматикасын жазып шықты. Ал 1808 жылы марии халқының тіліне орыс алфавитімен діни катехизис аударылды.

Сібірдің ұсақ халықтарын күшпен шоқындыру ісі Ермак жорығы аяқталысымен-ақ жүзеге асып, қазақ даласы мен енді ғана отарланған Түркістан өлкесіндегі халықтарды айрықша нысанаға ала бастады.

Ресей патшалығының дәстүрлі саясатына айналып ғасырларға созылған шоқындыру, біртіндеп орыстандыру мәселесі, әрине, қай жағынан алып қарасақ та, империяның үстем табы дворян-помещиктері мен кулактардың мүддесіне орай жүргізіліп келді. Осы тұрғыдан қарағанда, мемлекет билігінің рухани саласына ықпал етіп отырған Святой синод арқылы дін идеологтары, яғни миссионер ғалымдар, өз мақсаттарын жүзеге асыруға қажетті қаражатты керегінше мемлекет тарапынан алып отырған. Осы рухани топтар 1739 жылдан бастап, әсіресе мемлекеттік саясат дәрежесінде қойылып отырған миссионерлік әрекетті нақтылы әрі белсенді түрде жандандыра бастаған ерекшелікті аңғарамыз.

1876 жылы Орынборда Ағарту министрі граф Толстой қазақтар үшін арабша жазуды орыс графикасына көшіру үшін арнайы мәжіліс шақырып, нақтылы нұсқаулар да берді. Семей генерал-губернаторының 1878 жылы 26 қыркүйектегі құпия деген белгі соғылған Батыс-Сібір генерал-губернаторына жазған № 9623-қатынас кағазында: «...Во всех случаях, когда приходится объявлять киргизам распоряжения правительственных мест на киргизском языке, употребляется русский алфавит. Обучение изложению киргизской речи этим же алфавитом вводится, на точном основании предложения Вашего Высокопревосходитель-ства от 4 мая за № 26, в киргизских интернатах.

Будет время, когда русский алфавит в степи возьмет верх над арабским», – деп жазуына қарағанда, мәселенің түп төркіні граф Толстой ағарту саласында мемлекеттік миссионерлік саясатты жүргізуші қайраткер ретінде берген нұсқаудың сарыны анық аңғарылып тұр деуге келеді.

1876 жылы патша ағзамның өзі қазақтар ғасырлар бойы қолданып келе жатқан арабша жазуды орыс жазуына ауыстыру туралы жарлыққа қол қойды. Дәл осы жылы граф Толстой Ыбырай Алтынсаринге орыс алфавитін ешқандай өзгеріссіз сол қалпында қазақ жазуына қолдану жайында кеңесіп, нұсқау берген. Осы мәселе жайында Ы. Алтынсарин өзінің «Қазақтың облыстық мектептері туралы записка» деген еңбегінде: «...1876 жылы граф Толстой Орынбор қаласына келген кезде..» ең алдымен талқыға салынған мәселе – қазақ арасына орысша хат таныту жолдары және бұл үшін қазақ тіліне орыс алфавитін қолдануға болатын-болмайтыны туралы мәселе қойылған еді. Бұл мәслихаттарға Орынбор өлкесінің бұрынғы генерал-губернаторы генерал адъютант Крижановский, Орынбор оқу округінің попечителі Лавровский, Қазандағы оқытушылар семинариясының директоры Ильминский және Торғай, Орал облыстарының губернаторлары қатынасты, бұлардың бәрі де орыс алфавитін қазақ тіліне қолдануға әбден болады деген қорытындыға келген еді»[12], – деп жазуы арқылы-ақ жергілікті отаршыл хакімдердің бәрі бас қосып, қазақтар қолданып келген араб жазуының орнына орыс жазуын қолдану туралы көптен бері алдын ала ойластырылып келе жатқан саяси мақсаттың ең буыңды тұсын толық түрде ашып беріп отыр. Яғни, патшаның өзі қол қойып, жарлық берген жылы-ақ оның қазақ даласындағы билеушілері мен миссионер ғалымдары сол жылы бұл мәселені жүзеге асыруға нақтылы кірісіп, бір шешімге келуінен көп нәрсенің сыры айқындалып тұр.

1876 жылғы Орынбордағы мәжілістен он төрт жыл бұрын, яғни 1862 жылы Орынбор шекаралық комиссиясының бастығы профессор В. В. Григорьев Ильминскийге қазақ тілінде басылған орыс әрпін қолдану арқылы кітап жазуды тапсырады. Әрі дәл осы 1862 жылдан бастап татар тілінде басылатын кітаптардың бәрін де миссионерлердің талап етуі бойынша, орыс алфавитін қолдана бастауы да мәселенің бір талап тұрғысынан қойылып отырғанын айғақтайды. Осы тұрғыдан жүргізілген әрі жан-жақты барлап байқау үшін жасалған алдын ала шаралардың бәрі де 1876 жылғы Орынбор мәжілісінде қаралған мәселенің тамыры тереңде жатқан астарлы саясаттың сырын аша түседі.

Ильминский бастаған миссионерлік саясатты іске асырушылардың бәрі, алдымен қазақтарды татарлардың рухани ықпалынан бөліп алып, олармен қарым-қатынас жасатпауға бар күшін салса, осы саясатты Түркістанды отарлаушы патша әкімдері ислам дініне беріктеу болып келетін бұхарлықтардан қазақтарды ажырату, рухани ықпалын таратпау мәселесіне ерекше көңіл бөлді. Осы себепті де 1880 жылы 8 қарашада генерал адъютант фон Кауфман Ағарту министріне жазған жолдамасыңда көшпелі қазақ елін тезірек ассимиляциялап Ресеймен кіріктіріп жіберу үшін, оларды Орта Азиялықтардан бөлек ұстаудың қажетгігін атап өтеді. Бұл үшін қолданылатын саяси тәсіл ретінде қазақтардың жазуын орыс жазуымен алмастыруды көздеді, олар діншіл рухани ықпалдан аулақ ұстауға қызмет етеді деп білді. Ал Түркістанның танымал миссионер ғалымы Остроумов болса осы саяси мақсатты жүзеге асыру үшін Түркістан өлкесіндегі қазақтар арасында атқарылатын жұмыстардың желісін анықтай келіп: «...сближение туземцев с русским государством и русским народом – велось при посредстве русской транскрипции, в основание которой был положен русский алфавит без всяких изменений, дополнений и сокращений»[13], – деп қазақтарға орыс алфавитін өзгеріссіз, қосымшасыз, қысқартусыз қолдануды талап етуі де, патша үкіметінің ресми талабынан шығып отыр. Өйткені миссионер ғалымдар арасында бұратана халықтар үшін қолданылғалы отырған орыс алфавитін ендірудің екі түрлі жобасы болған еді.

Мысалы, қазақтар үшін орыс алфавитінің алғашқы жобасын Ыбырай Алтынсариннен бұрын орыстың миссионер ғалымдары жасаған болатын-ды. Соның бірі 1862 жылы Ильминский жасаған алфавит жөнінде проф. Григорьев: «...Өзіңіздің орысша-қазақша алфавитіңізді жасағанда, Сіз кеңсешіл ғалым сияқты әрекет еткенсіз», – деп, ол жасаған қазақтарға арналған алфавиттің өмірге икемсіз, жасанды түрде шыққанын сынайды.

Ал В. В. Радлов болса 1870 жылы жарық көрген «Образцы народной литературы тюркских племен южной Сибири и Джунгарии» деген еңбегіне енген түркі тілдегі әдеби материалдарды осы тілдің фонетикалық табиғатына орай өзі қолданған орыс алфавитінің нұсқасымен пайдаланады. Орыс тілінде ұшыраспайтын түркі тіліндегі дыбыстарды өзінше таңбалап қосымша әріптермен береді.

Міне, осы екі түрлі жобадағы орыс алфавитінің қай нұсқасын пайдалану керек деген мәселені талқылау үстінде Петербург университетінің кертартпа оқымыстылары Ильминский нұсқасын қолдайды. Олар түркі халықтары өз тілдерінің фонетикалық табиғатына үйлеспесе де, араб алфавитін өзгеріссіз сол қалпында пайдаланып келеді. Бұдан олардың тіліне ешқандай келіп отырған жоқ, Сол себепті орыс алфавитін де олар өзгеріссіз, ешқандай қосымша таңбаларсыз қаз-қалпында алуы керек деген шешімге келді. Жоғарыда айтылған проф. Остроумовтың талабы да осы ресми шешімнің негізінен туындап жатқанына талас болмаса керек-ті.

Жалпы түркі тілді халықтардың жазуын орыс алфавитіне көшіру туралы ереже 1906 жылы 31 наурызда өткен мәжілісте Екінші Николай патшаның өзі бас болып қабылдатқан еді. Бірақ Ресей империясындағы сол тұстағы саяси-әлеуметтік жағдайдың қиындауы себепті, орыс алфавитін бірден жүзеге асыруға сескенді. Әзірше бұратаналардың бойын біртіндеп үйрете беру үшін, орыс алфавитін ресми документтер мен мектеп оқулықтарында қолданумен шектелу қажет деген қорытындыға келді.

Татарлар үшін де орыс графикасының негізіндегі алфавитті Ильминский жасаған. Бұл Ильминскийдің миссионерлік қызметінің қатты өрістеген тұсымен шамалас келеді. Әрі бұл уақыт татарларды православие дініне шоқындырып орыстандыру саясатына қызу атсалысып жатқан қарбалас кезең еді.

Татарлар үшін жасаған орыс жазуының нұсқасы татар тілінің табиғи ерекшелігін ескермеуі себепті де, шоқынған татарлардың басын қатырып, шала сауаттылыққа ұрындыратын кертартпа құбылыс болып шықты. Өйткені Ильминскийдің негізгі көздеген мақсаты – осы арқылы татарлардың ұлттық рухани мәдениетінен қол үздіріп, рухани жағынан шөктіріп жіберуден басқа еш нәрсе де емес еді.

Ильминский татарларға қойған талап тұрғысынан келіп, қазақтарға арналған кітаптардың бәрін де орыс алфавитімен шығаруды талап етті. Ы. Алтынсарин еңбектерінің, әсіресе оқу құралдарының бәрі орыс алфавиті негізінде шығарылу себебі де, осы қатаң талаптың ырқына байланысты құбылыс деп білмек керек.

Ильминскийдің татар, қазақ тіліндегі кітаптарды орыс алфавиті негізінде шығарудағы мақсатының негізі, әрине халықтың өмірге келген жаңа ұрпағын өзінің ғасырлар бойы сұрыпталып тұрақтанған тарихи есінен, тілі мен нанымынан, ата дәстүрінен, өткен тарихынан, ұлттық сезімінен қол үздіріп рухани мәңгүртке айналдырудан басқа ешнәрсе де емес. Бұл іспеттес халқының рухани бұлағынан көз жазып, туған халқының салт-дәстүрінен өгейсуі – оның қатарға қосыла алмас рухани мешеулікке ұрынуы – адамзат тарихындағы ең қатерлі апат. Тілін, дінін, ұлттық дәстүрінен айыру арқылы кез келген халықты тарих санасынан өшірудің тәжірибесі тарихтың әр кезеңінде-ақ ұшыраса беретін құбылыстарға жатады.

Қазақ тіліндегі қазіргі басылымдар мен мектеп пен жоғары оқу орындарының оқулықтарының бәрінде де қазақтар үшін орыс графикасының негізіңдегі алфавитті алғаш рет жасаған Ыбырай Алтынсарин деген ғылыми негізі жоқ және де сол кездегі арнайы түрде жүргізіліп отырған миссионерлік ресми саясаттан тыс, сол құбылыстармен байланыссыз алынған қасаң ұғым қалыптасып отыр. Шыңдығына келсек, түркі тілді халықтар үшін орыс алфавитінің алғашқы нұсқасын миссионер ғалымдар жасап ұсынғаны талас тудырмайды. Ал Ы. Алтынсарин 1876 жылы патшаның өзі қол қойып, Ағарту министрі нақтылы түрде жүзеге асыру мақсатымен, граф Толстойдың талабымен, оны Ильминскийдің жан сала қолдауымен орыс алфавитін ешқаңдай өзгеріссіз алу керек деген Петербург университеті ғалымдары шешімінің негізіндегі принципті ұстанып, қазақ тіліндегі оқулықтарды сол алфавитпен бастырушы ғана болғанын ескере бермейміз.

1870 жылы Ағарту министрлігінің «О мерах к образованию населяющих Россию инородцев» заңы жарияланды. Бұл заңда негізінен Ильминскийдің орыстандыруды көздеген миссионерлік педагогикалық жүйесі ендірілді. Осы заңда орыс емес халықтар үшін үш түрлі категория белгіленді. Бірінші категория бойынша, ұлт тілдерінде сабақ өз тілінде, бірақ міндетті түрде орыс алфавитімен оқыту талап етілді. Мысалы, Ыбырай ашқан мектептер осы категорияның ішіне кірді. Екіншісіндегі сабақ таза орыс тілінде жүргізіліп, тек сабақ үстінде түсінбеген жерін ана тілінде айтуға рұқсат етілді. Ал үшінші категория бойынша, сабақ тек орыс тілінде жүріп, ана тілінде сөйлеуге рұқсат етілмеді.

1905 жылы 10 мамыр мен 3 маусым аралығында өткен Шығыс халықтарын оқыту жөніндегі арнайы Кеңес орыс емес халықтардың оқу жүйесін орыстандыру принципін ашық түрде күн тәртібіне қойды. Кеңеске патшаның өзі мен Ағарту министрі бастаған атақты миссионерлердің бәрі қатынасты. Татарлардан басқа түркі халықтарының бәрі де мектепте алғашқы екі жылын өз тілінде, басқасы түгел орыс тілінде оқытылып, оқулықтар орыс алфавитінде болу керек деп табылды. Тарих тәжірибесі қай заман, қай уақытта болса да халықтардың ғасырлар бойы пайдаланып келе жатқан жазуын өзгерту мәселесі қаласын, қаламасын ешқандай мақсат көздемегені, бұл қай кез болса да отаршылдық пиғылдан аулақ жатқан құбылыс еместігін бүкіл тарихтың жүрісі айғақтап отыр емес пе?