الاتاۋدان اتان بۇعى مەن الىپ ايۋ اتقان يران حانزاداسىنىڭ الەگى

اۆتور: ول تۇستا سىرتقى ساياساتتىڭ تىزگىنى ماسكەۋدىڭ قولىندا بولعانى بەلگىلى. سوندا شتاتى از مينيسترلىك نەندەي قىزمەت اتقاردى؟ جالپى فۋنكتسياسى قانداي ەدى؟

س. ب.: بارلىق وداقتاس رەسپۋبليكالاردا سىرتقى ىستەر مينيسترلىكتەرى ء(سىم) ۇلى وتان سوعىسى ۋاقىتىندا 1944 جىلى قۇرىلدى. سىرتقى ساياسات سسسر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قولىنا شوعىرلاندىرىلعان، تىكەلەي ماسكەۋگە باعىنىشتى. شەت ەلدەرگە ەلشى تاعايىنداۋ، شەتەلدەن كەلەتىن دەلەگاتسيالار، ولارعا قانداي پوزيتسيا ۇستانۋ قاجەت دەگەن ماڭىزدى باعىتتاردى ورتالىق بەلگىلەيدى. ءبىزدىڭ مىندەت قازاقستاندا تۇراتىن شەتەل ازاماتتارىمەن جۇمىس ىستەۋ، كونسۋلدىق، پروتوكول ماسەلەلەرى جانە ەلگە ورالعان قانداستارىمىزدىڭ قىتايدان ورالعان قانداستارىمىزدىڭ قۇجاتتارىن الدىرتۋ، ولاردى جۇمىسقا ورنالاستىرۋ، ءۇي بەرۋ جانە تاعى باسقا ىستەرىمەن اينالىسۋ. وداقتىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ بولىگى رەتىندە رەسپۋبليكاعا جۇمىس ىستەۋگە كەلگەن، وقۋعا تۇسكەن، باسقا دا جاعدايلارمەن جۇرگەن شەتەلدىكتەردىڭ شارۋالارىن، ءىس قاعازدارىن رەتتەۋ بولدى. ماسەلەن، بىزدە يسپانيانىڭ ازاماتتىق سوعىسىنان كەيىن سوۆەت وداعىن پانالاعان يسپاندىق سوتسياليستەر، پولياكتار كوپ بولدى، گرەكيادان قۋىلعان كوممۋنيستەر وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا ورنالاستىرىلدى.

سسسر ءسىم-ءنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا شەتەلدىك ۇكىمەت دەلەگاتسيالارىن قابىلدايتىنبىز. ماسكەۋدەن كەلگەن شەتەلدىكتەرمەن رەسمي كەلىسسوزدەر اياقتالعان سوڭ، وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ بىرىنە اپاراتىن. ونداعى ماقساتى – سوۆەت وداعى قۇرامىنداعى رەسپۋبليكالاردىڭ دامۋىن، ەكونوميكاسى، حال-جاعدايىن جاقسى ەتىپ كورسەتۋ. ءسويتىپ، ولاردى 15 رەسپۋبليكاعا جىبەرىپ تۇراتىن. مەن قىزمەت ىستەپ جۇرگەن تۇستا سوۆەت وداعىنىڭ يرانمەن قاتىناسى جاقسارا باستادى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ەكى مەملەكەتتىڭ اراسى ناشارلاپ كەتكەن. ويتكەنى، سوعىس ۋاقىتىندا ماسكەۋ يرانعا كۇشتەپ قىزىل اسكەرىن كىرگىزدى. سسسر ول كەزدە امەريكانىڭ «لەند-ليز» باعدارلاماسى بويىنشا مول كولەمدە قارۋ-جاراق، ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەك الىپ تۇراتىن. سولاردىڭ ءبىر بولىگى يران پورتى اقىلى بىزگە تاسىمالداندى. سسسر-گە سولتۇستىك تەڭىز ارقىلى كوپ قارۋ-جاراق، ماتەريالدار جەتكىزىلدى. شىنىن ايتۋ كەرەك، ءپاريجدى تەز ارادا جاۋلاپ العان نەمىستەر ماسكەۋدى باسىپ السا، گەرمانيا كۇشەيىپ انگليا مەن امەريكاعا بوي بەرمەيتىندىگى بەلگىلى بولدى. سول ءۇشىن اقش بىزگە قىرۋار جاردەم كورسەتتى، «لەند-ليز» باعدارلاماسى ارقىلى ءار ەكىنشى زەڭبىرەك، ءار ءۇشىنشى تانك، ءار ءتورتىنشى سامولەت سوۆەت اسكەرىنە شەتەلدەن تەگىن كەلدى. ياعني، سوعىس كەزىندە اقش ءوز وداقتاستارىنا قارۋ-جاراق، مۇناي ونىمدەرىن، كيىم، ءتىپتى، تاماققا دەيىن بەرىپ تۇردى. كەلىسىم بويىنشا قارۋ-جاراق پايدالانۋعا بەرىلگەن، سوعىس اياقتاعان سوڭ، قالعانىن قايتارىپ بەرۋىمىز كەرەك بولاتىن. دەگەنمەن، «سوعىستا قيرادى، جوعالدى» دەگەن سىلتاۋمەن ماسكەۋ ولاردىڭ ەشقايسىسىن قايتارعان جوق، بىزدە قالىپ قويدى.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، سوعىس بىتكەن سوڭ ەكى ەل اراسى ناشار بولدى. كەيىنگى اۋقىتتا سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ يرانمەن قارىم-قاتىناسى دۇرىستالىپ، 1966 جىلى قازان ايىندا يران شاھى موحاممەد رەزا پەحلەۆي ماسكەۋگە كەلدى. كرەمل مەملەكەتتىڭ وڭتۇستىگىندە ورنالاسقان ءىرى مۇسىلمان ەلمەن جاقسى قانىناس ورناتىپ، ءۇندى مۇحيتىنىڭ جاعالاۋىنا شىعۋدى ماقسات ەتتى. سول رەسمي ساپارىندا يران باسشىسى قازاقستانعا ات باسىن بۇردى. قوناقتاردى كۇتىپ الۋ، پروتوكول ماسەلەلەرىن ءبىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى جاقسى ۇيىمداستىردى. يران شاھى قازقستان كومپارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى د. قوناەۆپەن جانە قازاق سسر مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ پرەدسەداتەلى م. بەيسەباەۆپەن كەزدەسىپ كەلىسسوز جۇرگىزدى. مەنىڭ ەسىمدە، شاھ موحاممەد رەزا پەحلەۆي سىرتقى ءتۇر-تۇلعاسى ايبارلى، ازداپ اعارعان شاشتارى كورنەكتى اسكەري فورماسىنا قۇپ جاراسقان سىمباتتى ازامات ەكەن. جۇبايى شاحبانۋ (رەسمي يمپەراتريتسا اتاعىن الدى) فاراھ سۇلۋ دا اجارلى، كورىكتى ايەل ەكەن، شىققان تەگى ازەربايجان قىزى. ەكەۋى دە مۋزەيدەگى ءمارماردان جاسالعان ءمۇسىن سەكىلدى ەزۋلەرىندە جىلۋ جوق، اقسۇيەك ەكەنىن بايقاتادى.

شاھ ۇلكەن دەلەگاتسياسىمەن قازاقستاندا 3 كۇن بولدى. جانىندا مينيسترلەر، مەملەكەتتىڭ ماڭىزدى سالالار ىن باسقاراتىن كوپتەگەن نوكەرلەرى بار. ءدال سول كەزدە كۇزدىڭ العاشقى قارى جاۋىپ، اياق استىنان اۋا-رايى ءبىزدى الەككە تۇسىرگەن ەدى. ءبىزدىڭ ميسسيامىز – يران شاھىنا رەسپۋبليكا ەكونوميكا جەتىستىكتەرىن، قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرىن كورسەتىپ، كوڭىل-كۇيىن تاۋىپ شىعارىپ سالۋ. حالىقارالىق قاتىناستاعى كوپ ماسەلەلەر ەكى ەل باسشىلارىنىڭ كوڭىلىنە بايلانىستى بولاتىنىن ەسكەرۋ كەرەك. يران شاحىن رازى ەتىپ اتتاندىرىپ سالدىق. وسىلايشا، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە تۇڭعىش رەت جوعارى دارەجەلى قوناقتى قارسى الۋ شاراسىنا قاتىستىم. شاھپەن بىرگە ماسكەۋدەن كەلگەن سسسر سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى جانە ءبىزدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ءادي ءشارىپوۆ جۇمىسىما قاناعاتتانىپ، ماعان العىس جاريالادى. ەڭ مىقتى ەلدى باسقارىپ وتىرعان يران شاھى موحاممەد رەزا پەحلەۆي تۋرالى ايتىپ وتىرىپ ءبىراز نارسە ويعا كەلەدى. 1979 جىلعى يسلام رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن رەزا پەحلەۆي ەلىن تاستاپ، جۇبايىمەن ەگيپەتكە قاشۋعا ءماجبۇر بولدى، شاھ قايتىس بولعان سوڭ شاھبانۋ فاراھ اقش-قا كوشىپ كەتتى. ءوز ەلىنەن قۋىلعان كورولدەر، سۇلتاندار، پاتشالار، باسشى، ءبىرىنشى حاتشىلار كوپ كەزدەسەدى. وتكەن عاسىردا بۇرىنعى روسسيا يمپەرياسىنىڭ تاعدىرىن الساق، ودان رەسەي فەدەراتسياسى قالدى، ال 14 رەسپۋبليكالار دەربەس مەملەكەت قۇرىپ كەتتى، تاعىنان ورىس پاتشاسى II نيكولاي، ا. كەرەنسكي، ن.س. حرۋششەۆ، گ. ياناەۆ، م.س. گورباچەۆ، د. قوناەۆ، ە. شەۆاردنادزە، ش. راشيدوۆ، ت. ۋسۋباليەۆ، ۆ. يانۋكوۆيچ جانە باسقالار كەتتى. ولار جاعدايدىڭ مۇنداي بولارىن ويلامادى، شەكسىز بيلىككە، اسكەرگە، مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنا، شىلقىعان بايلىققا، وداقتاس دەرجاۆالاردىڭ كومەگىنە سەنىپ ءجۇردى. اقىرى ولاردىڭ ءبارى ءبىر كۇندە قيرايدى. دۇنيەدە وزگەرمەيتىن نارسە، بيلىك جوق، ۋاقىت ءبارىن وزگەرتەدى.

كەلەسى جىلى جازدا رەسپۋبليكامىزعا شاحتىڭ ءىنىسى حانزادا ابدۋل رەزا پەحلەۆي كەلەتىن بولدى. حانزادا كەلمەس بۇرىن ماسكەۋ بيلىگىنەن نۇسقاۋ الدىق. يران ەلىمەن جاقسى قارىم-قاتىناس سوۆەت وداعى ءۇشىن حالىقارالىق ماعىناسى زور ەكەنىن ەس كەرتىپ، ونىڭ جاعدايىن جاساۋدى قاتتى تاپسىردى. سونىمەن، كۇتكەن اقسۇيەك حانزادانى الماتى اەروپورتىندا مينيستر ب. بولتىرىكوۆامەن بىرگە قارسى الدىم. شاحقا قاراعاندا ءىنىسىنىڭ كوڭىلىن تابۋ قيىن بولدى. شاح موحاممەد ءىنىسى ابدۋلريزا تاققا تالاسپاۋى ءۇشىن ونى سەرىلىككە بەيىمدەگەن بولۋى كەرەك. ابدۋل رەزا اتاقتى اڭشى، جەر شارىنداعى التى قۇرلىقتان ارالاماعان ايماعى، اتپاعان اڭى قالماعان ناعىز جيھانگەز. امەريكا، افريكا، قىتاي جەرىنە تۇگەل تابانى ءتيىپ، ءتىپتى، ورىستىڭ قيىر شىعىسىنا دەيىن شارلاپتى. سونىمەن، حانزادانىڭ بىزگە كەلۋدەگى ماقساتى – تالدىقورعان وبلىسىنداعى قىتايمەن شەكارالاس تاۋلارىندا تىرشىلىك ەتەتىن بۇعىلاردىڭ ىشىنەن ەرەكشە ۇلكەنىن جانە الاتاۋدىڭ ءىرى ايۋىن اتىپ الۋ. ول كەزدە تالدىقورعان الماتى وبلىسىنا قوسىلماعان كەز. سونىمەن بىرگە، ورال وبلىسى دالاسىنان اقبوكەن ولجالاپ، كاسپيدىڭ جايىق وزەنىنەن بەكىرە اۋلاماق ويىندا بار ەكەن. يرانعا تيەسىلى كاسپي تەڭىزى جاعالاۋىندا دا بەكىرە بار، بىراق ۇساق، ۋىلدىرىعى دا مايدا بولادى. ءىرى بەكىرەلەر ءبىزدىڭ سۋلاردا ءوسىپ-ونەدى. اقبوكەن نەگىزىنەن قازاق دالاسىندا مەكەندەيدى.

ءيا، بۇل حانزادا مۇلدە كەلىپ كورمەگەن قازاقستاننىڭ تاۋ-دالادا، وزەن-سۋىنداعى جان-جانۋاردى قايدان ءبىلىپ العان دەپ تاڭداناتىن شىعارسىز. بىراق ول اڭشىلىق پەن ساياحاتقا ءومىرىن ارناعاندىقتان، جەر بەتىندەگى اڭ-قۇستاردىڭ قانداي ءتۇرى بار ەكەنىن، قاي مەزگىلدە قانداي مەكەندە بولاتىنىن ءبارىن بىلەدى. دالامىزداعى ايۋ، بۇعى، اقبوكەن، بەكىرە تۋرالى ارناۋلى ەڭبەكتەردەن وقىپ العان. ابدۋل رەزا پەحلەۆي الماتىعا تەگەراننان تىكە سامولەتپەن ۇشىپ كەلدى. بەس ادام ەكەن. پەحلەۆيدىڭ جانىنداعى حانلار دەگەن دوسى، ول دا اقسۇيەك، اڭشى. ەكەۋىنىڭ قارۋ-جاراعىن سايلاپ بەرەتىن ءۇش كومەكشىسى جانە اسپازى بار. ول كەزدە، پارسىشا بىلەتىن مامانىمىز جوق. سوندىقتان، «الماتى ينتۋريستە» ىستەيتىن قادىر قابدەشوۆ دەگەن فرانتسۋزشا بىلەتىن جىگىتتى جۇمىسقا تارتتىق. كەيىن ءمينيستردىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالعاندا، ونى ديپلوماتيالىق قىزمەتكە تارتتىم. سسسر-ءدىڭ فرانتسياداعى ەلشىلىگىنە كەڭەسشى ەتىپ جىبەردىم.

سونىمەن، پارسى بەكزاداسىن ل.ي. برەجنەۆ الماتىعا كەلگەندە جايعاساتىن ءنومىرى ءبىرىنشى مەملەكەتتىك رەزيدەنتسياعا تۇسىردىك. اڭشىلاردىڭ باراتىن جەرى تالدىقورعان وبلىسىنىڭ اندرەەۆكا، سارقاند اۋداندارى. ولار كەلمەس بۇرىن، ماسكەۋدەن بىزگە ونىڭ اس ءمازىرىن حابارلاعان. مۇسىلمان قوناعىمىز سىرتقا بىلدىرمەي كونياك ىشەدى ەكەن جانە توڭازىتقىشتا ساقتالعان ەمەس، جاڭا باۋىزداعان تاۋىقتىڭ ەتىن جەيتىن بولىپ شىقتى. الماتىدان تالدىقورعانعا «قوقىلداتىپ»، كلەتكاعا سالىنعان ءبىر ماشينا ءتىرى تاۋىق جانە باسقا تاعامداردى اپارۋعا تۋرا كەلدى. جۇمىس بارىسىن مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ پرەدسەداتەلى م. بەيسەباەۆقا كۇندە مالىمدەپ وتىرامىز. ولاردى تالدىقورعان قالاسىنا د. قوناەۆ پەن م. بەيسەباەۆقا ارناعان ۇكىمەتتىڭ «يل-14» سامولەتىنە وتىرعىزىپ جىبەردىك. ءارى قاراي تاۋعا ۆەرتوليوتپەن باردى. «اعىنى قاتتى» دەپ اتالاتىن شاعىن وزەننىڭ قاسىنا بەس كيىز ءۇي تىگىلدى. ال ولارعا قىزمەت ەتەتىن ءبىزدىڭ ادامدارعا ەكى شاقىرىم جەردەن كيىز ءۇي دايىندادىق.

ەندى حانزادا باستاعان توپ اڭعا شىعادى عوي. كەزىككەن كىشى بۇعى، ايۋدى اتپاي قويادى. ولاردىڭ ىزدەگەنى اڭنىڭ ەڭ ءىرى، ىلۋدە ءبىر كەزىگەتىن ەرەكشە ءتۇرى. بىراق ول ۋاقىتتا مالشىلار ءالى جايلاۋدان تۇسپەگەندىكتەن، ءىرى اڭدار ادامنان ىعىسىپ تاۋدىڭ بيىك باسىنا شىعىپ كەتكەن. سودان نە كەرەك، اڭشىلارىمىزدىڭ قانجىعاسى قاندالاتىن ەمەس. ولاردىڭ نە ىستەپ جۇرگەنىن تەلەگرامما ارقىلى اۋدارماشى ق. قابدەشوۆ بىزگە جەتكىزىپ تۇردى. ورىسشاعا شورقاقتاۋ ول، «ۆوت مى ۆىەحالي، ۆىشەل سولنتسە، بىلو سۆەتلو، ۆوت حانلار ۆزيال ورۋجيە، بينوكلەم پوسموترەل، پوتوم نە ستال سترەليات، ا، تام مەدۆەد ي مالەنكي ەگو سىن...»، – دەپ جازعان كوركەم شىعارما سەكىلدى ەسەبىن جىبەرەدى. ءبىز ونىڭ «مەدۆەجەنوك» دەگەننىڭ ورنىنا «سىن مەدۆەدا»، – دەپ جازعانىن وقىپ كۇلگەنىمىز بار. تاۋعا قاراي اتپەن شىعادى. قىتاي شەكاراسىنا جاقىنداۋعا قاۋىپتى، «شەكارا بۇزدىڭ»، – دەپ قىتايلار ۆەرتوليوتتى اتىپ ءتۇسىرۋى دە عاجاپ ەمەس. سول ءۇشىن ءبىزدىڭ قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ادامدارى قوناقتاردى شەكاراعا جاقىنداتپايدى. ىزدەگەن اڭداردىڭ ەرەكشە ءتۇرى كەزىكپەگەن سوڭ، شاحتىڭ ءىنىسى قايتاتىنى تۋرالى م. بەيسەباەۆتىڭ اتىنا تەلەگرامما جىبەرەدى. ول قايتتى دەگەن ءسوز، ەكى ەل اراسىندا ماسەلە ۋشىقتى دەگەنگە سايادى. قازاقستان باسشىلارى ماسكەۋدەن سوگىس الادى، ساپارعا بىرگە بارعاندار دا جۇمىسىنان كەتەدى. ەندى نە ىستەيمىز؟

ماسكەۋدىڭ كگب-سى ونىڭ بوكەن اتۋىنا دا رۇقسات بەرمەي وتىرعان. سەبەبى، اقبوكەندەر جۇرەتىن ارقا دالاسىنداعى جەزقازعان، اقتوبە وڭىرىندە جەر استى راكەتا پوليگوندارى بار. ال ابدۋل رەزا بوكەننىڭ وسى اۋماقتا ورىستەيتىنىن ءبىلىپ العان. سونىمەن، ەكى وتتىڭ ورتاسىندا ءبىز قالدىق. ءتىپتى، بەكىرە اۋلاۋ ءۇشىن ورالعا جىبەرۋ ماسەلەسى دە قيىن جاعدايعا اينالدى. باتىس جاققا بارسا دا «كاپۋستين يار» سەكىلدى اسكەري راكەتا بازاسى بار، سولاردى سەزىپ قويا ما دەپ قورعانىس مينيسترلىگى قاۋىپتەنەدى. سوۆەت ۇكىمەتى قازاقستاننىڭ كوپ جەرلەرىن اسكەري پوليگون جاساپ تاستاعان عوي.

سودان ماسىمحان بەيسەباەۆ مينيستر بالجان بولتىرىكوۆامەن بىرگە مەنى دە شاقىردى. ۇشەۋمىز وتىرىپ قوناقتاردىڭ تالابىن ورىنداۋ جولدارىن قاراستىردىق. م. بەيسەباەۆ سابىرلى ادام بولاتىن، قازىرگى باسشىلار بولسا ءتۇتىپ جەپ قويار ەدى. بايىپپەن عانا: «نە بولىپ جاتىر؟» – دەپ سۇرادى. «وسىلاي دا، وسىلاي، جەرگىلىكتى ورىندا تاۋدان مالدى تۇسىرمەگەن، قوناق لايىقتى اڭ كەزىكتىرە الماي ءجۇر ەكەن، ول كىسى سيرەك كەزىگەتىن حايۋاناتتار ءتۇرىن ىزدەپ جۇرگەندىكتەن، جاعداي وسىلاي بولىپ جاتىر»، – دەپ احۋالدى ءتۇسىندىردىم. مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ پرەدسەداتەلى وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلىنە مالدىڭ ءبارىن كۇن-ءتۇن دەمەي تاۋدان تۇسىرۋگە تاپسىرما بەردى دە، نە بولىپ جاتقانىن انىقتاپ، حانزاداعا جولىعىپ، جاعدايدى وڭ شەشىپ كەلۋدى ماعان جۇكتەدى. ويتكەنى، ابدۋل رەزا ءبىزدىڭ ادامدارمەن سويلەسپەي قويعان. الماتىدان بىرگە ىلەسىپ بارعان شاكىروۆتىڭ «ورگان ادامى» ەكەنىن ءبىلىپ قالعان سەكىلدى، ال باسقا قىزمەتشىلەرمەن سويلەسۋدى وزدەرىن تومەندەتۋ دەپ سانايدى.

سونىمەن، سامولەتپەن تالدىقورعانعا بارىپ، ارى قاراي ارنايى «مي-1» ۆەرتولەتىمەن تاۋعا بەت الدىق.  بارسام يراندىقتار اڭ اۋلاپ كەتىپتى. ۇكىمەتتىڭ «حوزۋ» باستىعىنىڭ ورىنباسارى كارپينسكيدەن ەسەپ الدىم. «ەندى مەنى جۇمىستان قۋىپ جىبەرەدى»، – دەيدى. سويتسەم، ءبىزدىڭ بەرگەن ارميان كونياگىن حانزادا ىشپەيدى، ءوزىنىڭ شارابىن ىشەدى. بىراق كيىز ۇيگە كىرگىزگەن كونياكتىڭ بوتەلكەسى جوعالىپ كەتەدى، ارتىنان بىلدىك، ءبىزدىڭ كونياكتى كومەكشىلەرى ءىشىپ قويادى دا، بوتەلكەسىن دالاعا تاستاي سالادى ەكەن. ال الماتىعا كەلگەسىن ءىشىلىپ-جەلىنگەن دۇنيەنىڭ بارلىعى كارپينسكيدەن سۇرالاتىنى بەلگىلى. سۇراستىرىپ كورسەم، بۇلاردىڭ بەرگەن كونياگىن يران اقسۇيەگىنىڭ ىشپەيتىن ءجونى بار ەكەن. الماتىدان ارنايى الىپ بارعان ءبىزدىڭ وفيتسيانت شولمەكتىڭ اۋزىن سىرتتان اشىپ، سوسىن كيىز ۇيگە كىرگىزىپ داستارحانعا قويادى. «بۇلارىڭ قالاي، بوتەلكەنىڭ اۋىزى جابىق بولۋ كەرەك، قاقپاعىن ونىڭ كوزىنشە اشقان  ءجون جانە ولار تاماق ءىشىپ وتىرعاندا قاراپ تۇرماي، سىرتقا شىعىپ كە تۋگە ءتيىسسىڭ، ويتكەنى اقسۇيەكتەر ەركىن وتىرا المايدى»، – دەپ ولارعا پروتوكولدى ءتۇسىندىردىم. جالپى قوناقتاردى كۇتۋ، كەلىسسوز جۇرگىزۋدى مەنىڭ رۇقساتىمسىز ىستەمەۋدى ەسكەرتتىم.

كەشكە جاقىن اڭشىلار دا كەلدى. ق. قابدەشەۆتەن جاعدايدى سۇراپ ءبىلدىم. «كوپ جەردى ارالادىق، اڭ دا مول كەزىكتى، بىراق ەشقايسىسىن اتپايدى، شىنىن ايتسام قاتتى شارشادىم»، – دەيدى. اڭشىلار كوبىنە اتقا ءمىنىپ ارالاعاندا بۇل جاياۋ جۇرەدى ەكەن. وعان دا ءبىراز باعىت بەرىپ، قوناقتارعا اقىل ايتىپ، ىسىنە ارالاسپاۋىن تالاپ ەتتىم.  ابدۋل رەزا حانزادامەن سالەمدەسكەن سوڭ اڭگىمەنى جاقسى حابارمەن باستادىم. قازاقستان ۇكىمەتى ونىڭ سۇراۋىن ورىنداپ، اقبوكەننىڭ جايىلىپ جۇرگەن جەرىن تاپقانىن، ەندى ول ءۇشىن اقبوكەن اتۋعا اپاراتىنىن جەتكىزدىم. سونداي-اق، ولاردى ارناۋلى سامولەتپەن ورال وڭىرىنە بارىپ، جايىق وزەنىنەن بەكىرە اۋلاۋعا بولاتىنى تۋرالى ۇكىمەتتىڭ شەشىمىن جەتكىزىپ، اۋلاعان بالىقتاردى سامولەتپەن يرانعا الىپ كەتۋگە مۇمكىندىك بار ەكەنىن ايتتىم.  جاڭاعى سوزدەرىمنەن كەيىن، «وسىندا كەلگەلى ەستىگەن جاقسى جاڭالىعىم بولدى»، – دەپ كۇلىمسىرەدى. مەن ولارعا كەشكى استى بىرگە ىشۋگە ۇسىنىس جاسادىم. وفيتسيانت تاماقپەن بىرگە اكەلگەن كونياكتى قاقپاعى جابىق كۇيى الدىمىزعا قويدى. حانزادا بۇل مەنىڭ ءىسىم ەكەنىن تۇسىنە قويدى. وفيتسيانتقا بوتەلكەنى ونىڭ كوزىنشە اشتىرىپ، بارىمىزگە قۇيدىردىم. ول مەنىمەن بىرگە شاراپتى الاڭسىز ءىشتى. وفيتسيانت تاماقتى اكەلگەن سوڭ، دەرەۋ شىعىپ كەتتى. ءبىز حانزادا، حانلار جانە اۋدارماشىمەن بىرگە الداعى جوسپاردى بەلگىلەدىك. ەرتەڭىندە مەن ۆەرتولەتتىڭ پيلوتىنا اڭشىلاردى شەكاراعا دەيىن اپارۋعا رۇقسات بەردىم. سول جولى حانزادا ەڭ ۇلكەن بۇعىنى جانە الاتاۋدىڭ ەڭ ءىرى ايۋىن اتىپ الىپ، وزىمەن بىرگە الىپ كەتتى. پەحلەۆي مىرزا «الەمدەگى ەڭ ۇلكەن ءمۇيىزدى بۇعىنى اتىپ العان ادام مەن بولدىم»، – دەپ ماساتتاندى. ءسويتىپ، ولجاسىنا كوڭىلى تولعان حانزادا الماتىداعى رەسمي قوناقاسىندا سىرتى تازا اق كۇمىسپەن قاپتالعان ءوزىنىڭ بوتەلكەسىنەن بارىمىزگە كونياك قۇيىپ بەردى. ال كۇمىس قۇتىسىن م. بەيسەباەۆقا سىيلاپ كەتتى. جايىق وزەنىنەن اۋلاپ العان، ۇزىندىعى ەكى مەتردەي ۇلكەن بەكىرە بالىقتى، وزىمەن بىرگە ءتىرى كۇيىندە سامولەتكە سالىپ الىپ اتىراۋدان تەگەرانعا اتتاندى. الدىندا يران شاحى موحاممەد رەزا پەحلەۆي دە جاقسى ىقىلاس تانىتىپ كەتكەن ەدى، سوڭىنان كەلگەن ءىنىسى دە ريزاشىلىق كوڭىلمەن قوشتاستى. وسى قىزمەتىم ءۇشىن ۇكىمەت باسشىسىنان العىس الدىم.

اۆتور: «قازاقتىڭ كوڭىلى ءبىر اتىم ناسىبايدان قالادى» دەگەن ماقال بار عوي. ەگەر الىستان ارنايى ۇشىپ كەلگەن يران حانزاداسىنىڭ كوڭىلى اتىپ الا الماعان اتان بۇعى مەن اقبوكەننەن، اۋلاي الماعان بەكىرەدەن قالسا نە بولماق؟ كوڭىلى قالعان حانزادا شاح اعاسىنا سوۆەت وداعىندا قازاقستان دەگەن ەلدىڭ ءوزىن ويداعىداي قارسى الماعانىن، ءتىپتى، سەنىمسىزدىك تانىتىپ، قۇر قول شىعارىپ سالعانىن ايتسا، جاعداي نە بولار ەدى؟ ارينە، ەكى ەلدىڭ ارالارىنا سىزات ءتۇسىپ، سالقىن قاباق تانىتۋى داۋسىز. سول كەدەرگىنى بولدىرماس ءۇشىن قولىنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساپ باققان جاس قىزمەتكەردىڭ العاشقى ديپلوماتيالىق شەبەرلىگى ەدى. وسكەن ورتاسى، وقىعان ءبىلىمى، العان تاربيەسى وتباسىنداعى ونەگەسى، شەتەل اسىپ، ەل كورگەندىگى وسى سىننان وتۋدە پايداسىنا جارادى. سويلەۋ، جازۋ، اركىمنىڭ قولىنان كەلەدى، ال اقىندىق قابىلەت تۋا پايدا بولادى دەسەك، سول سياقتى ديپلوماتتار دا جاس كۇنىنەن اينالاسىنداعى ورتامەن ءتىل تابىسا بىلەتىن ەرەكشەلىككە يە. ايتپەسە، مونارحيالىق بيلىكتىڭ ءامىرشىسى يران شاحى مەن حانزاداسىنىڭ كوڭىل-كۇيىن، اقسۇيەكتىك ادەت-سالتىن اينىتپاي اڭعاراتىن شىعىستانۋشى سيرەك ەدى. سىيلى قوناعىن قانداي ىزەتپەن كۇتۋدىڭ ءجونىن بىلەتىن جاس ديپلومات سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندەگى، جالپى جاڭا داۋىردەگى قازاق ەلىنىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى تۇڭعىش قادامىن وسىلاي باستاعان.  ايتپاقشى، جاس قىزمەتكەر الماتىداي اسەم قالاداعى العاشقى باسپاناسىنا دا، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە قىزمەت ەتكەن العاشقى جىلى قول جەتكىزدى. الماتىعا كەلگەن شەتەل دەلەگاتسيالارى قالا باسشىلىعىمەن دە كەزدەسەدى. اراب ەلىنەن ساپارمەن كەلگەن قوناقتاردىڭ ءبىر توبىن قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنە اپارعان سايلاۋ ول جەردە ادەتتەگىدەي جاقسى قىزمەت ەتىپ، ەكى جاقتىڭ سوزدەرىن ادەمى مانەرمەن، مازمۇنىن بايىتا اۋدارىپ بەرگەن. سول جولى قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ باسشىسى ەسەن دۇيسەنوۆ ونىڭ جۇمىسىنا كوڭىلى تولدى. «بىزدە دە ارابشا جەتىك بىلەتىن جاستار بار ەكەن عوي، بۇرىن اعىلشىن، ورىسشاعا ءتارجىمالاپ اۋرەگە ءتۇسۋشى ەدىك، مىنە، ەندى اراب دەلەگاتتارىمەن قيىندىقسىز قازاقشا سويلەسە الاتىن بولدىق»، – دەپ جاس ديپلوماتتىڭ ەڭبەگىنە جوعارى باعا بەردى. جانە ونىڭ وتباسىلىق حال-احۋالىنا نازار اۋدارىپ، ءۇيى بار-جوقتىعىن سۇراعان. جاڭا شاڭىراق كوتەرگەن وتباسىنىڭ جالدامالى پاتەردە تۇراتىنىن ەستىگەن سوڭ، دەرەۋ ءوتىنىش جازدىرىپ، پاتەر ماسەلەسىن بىردەن شەشىپ بەرگەن. ەسەن دۇيسەنوۆتىڭ كەزىندە قالانىڭ تازالىعى مەن مادەني ورتاسى، ءتارتىبى جاقسى بولعانى سونشالىق، بۇكىلوداقتىق سوتسياليستىك جارىستا الماتى قالاسى تسك كپسس پەن ۇكىمەتتىڭ قىزىل تۋىن جەڭىپ العان. ءوزى تەمىرجولشى، جەتىمدەر ۇيىندە ءوسىپ، ءومىردىڭ قيىندىعىن ءبىر كىسىدەي تارتقان قالا باسشىسى جاس ازاماتقا وسىلاي جاقسىلىق كورسەتكەن.

ديپلومات، قوعام قايراتكەرى سايلاۋ باتىرشا-ۇلىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەت جولىنا ارنالعان "تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ديپلوماتيا" كىتابىنان.

اۆتور: مۇرات الماسبەكۇلى

“The Qazaq Times”