Bwğını nısanağa alğan añşı.

AVTOR: Ol twsta sırtqı sayasattıñ tizgini Mäskeudiñ qolında bolğanı belgili. Sonda ştatı az ministrlik nendey qızmet atqardı? Jalpı funkciyası qanday edi?

S. B.: Barlıq odaqtas respublikalarda Sırtqı ister ministrlikteri (SİM) Wlı Otan soğısı uaqıtında 1944 jılı qwrıldı. Sırtqı sayasat SSSR Sırtqı ister ministrliginiñ qolına şoğırlandırılğan, tikeley Mäskeuge bağınıştı. Şet elderge elşi tağayındau, şetelden keletin delegaciyalar, olarğa qanday poziciya wstanu qajet degen mañızdı bağıttardı ortalıq belgileydi. Bizdiñ mindet Qazaqstanda twratın şetel azamattarımen jwmıs isteu, konsuldıq, protokol mäseleleri jäne elge oralğan qandastarımızdıñ Qıtaydan oralğan qandastarımızdıñ qwjattarın aldırtu, olardı jwmısqa ornalastıru, üy beru jäne tağı basqa isterimen aynalısu. Odaqtıñ Sırtqı ister ministrliginiñ böligi retinde Respublikağa jwmıs isteuge kelgen, oquğa tüsken, basqa da jağdaylarmen jürgen şeteldikterdiñ şaruaların, is qağazdarın retteu boldı. Mäselen, bizde Ispaniyanıñ azamattıq soğısınan keyin Sovet Odağın panalağan ispandıq socialister, polyaktar köp boldı, Grekiyadan quılğan kommunister Oñtüstik Qazaqstan oblısına ornalastırıldı.

SSSR SİM-niñ tapsırması boyınşa şeteldik ükimet delegaciyaların qabıldaytınbız. Mäskeuden kelgen şeteldiktermen resmi kelissözder ayaqtalğan soñ, odaqtas respublikalardıñ birine aparatın. Ondağı maqsatı – Sovet Odağı qwramındağı respublikalardıñ damuın, ekonomikası, hal-jağdayın jaqsı etip körsetu. Söytip, olardı 15 respublikağa jiberip twratın. Men qızmet istep jürgen twsta Sovet Odağınıñ Iranmen qatınası jaqsara bastadı. Ekinşi düniejüzilik soğıstan keyin eki memlekettiñ arası naşarlap ketken. Öytkeni, soğıs uaqıtında Mäskeu Iranğa küştep qızıl äskerin kirgizdi. SSSR ol kezde Amerikanıñ «Lend-Liz» bağdarlaması boyınşa mol kölemde qaru-jaraq, azıq-tülik, kiim-keşek alıp twratın. Solardıñ bir böligi Iran portı aqılı bizge tasımaldandı. SSSR-ge Soltüstik teñiz arqılı köp qaru-jaraq, materialdar jetkizildi. Şının aytu kerek, Parijdi tez arada jaulap alğan nemister Mäskeudi basıp alsa, Germaniya küşeyip Angliya men Amerikağa boy bermeytindigi belgili boldı. Sol üşin AQŞ bizge qıruar järdem körsetti, «Lend-Liz» bağdarlaması arqılı är ekinşi zeñbirek, är üşinşi tank, är törtinşi samolet sovet äskerine şetelden tegin keldi. YAğni, soğıs kezinde AQŞ öz odaqtastarına qaru-jaraq, mwnay önimderin, kiim, tipti, tamaqqa deyin berip twrdı. Kelisim boyınşa qaru-jaraq paydalanuğa berilgen, soğıs ayaqtağan soñ, qalğanın qaytarıp beruimiz kerek bolatın. Degenmen, «soğısta qiradı, joğaldı» degen sıltaumen Mäskeu olardıñ eşqaysısın qaytarğan joq, bizde qalıp qoydı.

Joğarıda aytqanımızday, soğıs bitken soñ eki el arası naşar boldı. Keyingi auqıtta Sovet ükimetiniñ Iranmen qarım-qatınası dwrıstalıp, 1966 jılı qazan ayında Iran şahı Mohammed Reza Pehlevi Mäskeuge keldi. Kreml' memlekettiñ oñtüstiginde ornalasqan iri mwsılman elmen jaqsı qanınas ornatıp, Ündi mwhitınıñ jağalauına şığudı maqsat etti. Sol resmi saparında Iran basşısı Qazaqstanğa at basın bwrdı. Qonaqtardı kütip alu, protokol mäselelerin bizdiñ sırtqı ister ministrligi jaqsı wyımdastırdı. Iran şahı Qazqstan Kompartiya Ortalıq komitetiniñ birinşi sekretari D. Qonaevpen jäne Qazaq SSR Ministrler Sovetiniñ predsedateli M. Beysebaevpen kezdesip kelissöz jürgizdi. Meniñ esimde, şah Mohammed Reza Pehlevi sırtqı tür-twlğası aybarlı, azdap ağarğan şaştarı körnekti äskeri formasına qwp jarasqan sımbattı azamat eken. Jwbayı Şahbanu (resmi imperatrica atağın aldı) Farah swlu da ajarlı, körikti äyel eken, şıqqan tegi äzerbayjan qızı. Ekeui de muzeydegi märmärdan jasalğan müsin sekildi ezulerinde jılu joq, aqsüyek ekenin bayqatadı.

Şah ülken delegaciyasımen Qazaqstanda 3 kün boldı. Janında ministrler, memlekettiñ mañızdı salalar ın basqaratın köptegen nökerleri bar. Däl sol kezde küzdiñ alğaşqı qarı jauıp, ayaq astınan aua-rayı bizdi älekke tüsirgen edi. Bizdiñ missiyamız – Iran şahına Respublika ekonomika jetistikterin, qazaq halqınıñ dästürin körsetip, köñil-küyin tauıp şığarıp salu. Halıqaralıq qatınastağı köp mäseleler eki el basşılarınıñ köñiline baylanıstı bolatının eskeru kerek. Iran şahın razı etip attandırıp saldıq. Osılayşa, Sırtqı ister ministrliginde twñğış ret joğarı därejeli qonaqtı qarsı alu şarasına qatıstım. Şahpen birge Mäskeuden kelgen SSSR Sırtqı ister ministriniñ orınbasarı jäne bizdiñ sırtqı ister ministri Ädi Şäripov jwmısıma qanağattanıp, mağan alğıs jariyaladı. Eñ mıqtı eldi basqarıp otırğan Iran şahı Mohammed Reza Pehlevi turalı aytıp otırıp biraz närse oyğa keledi. 1979 jılğı islam revolyuciyasınan keyin Reza Pehlevi elin tastap, jwbayımen Egipetke qaşuğa mäjbür boldı, şah qaytıs bolğan soñ şahbanu Farah AQŞ-qa köşip ketti. Öz elinen quılğan korol'der, swltandar, patşalar, basşı, birinşi hatşılar köp kezdesedi. Ötken ğasırda bwrınğı Rossiya imperiyasınıñ tağdırın alsaq, odan Resey Federaciyası qaldı, al 14 respublikalar derbes memleket qwrıp ketti, tağınan orıs patşası II Nikolay, A. Kerenskiy, N.S. Hruşev, G. YAnaev, M.S. Gorbaçev, D. Qonaev, E. Şevardnadze, Ş. Raşidov, T. Usubaliev, V. YAnukoviç jäne basqalar ketti. Olar jağdaydıñ mwnday boların oylamadı, şeksiz bilikke, äskerge, memlekettiñ qauipsizdik organdarına, şılqığan baylıqqa, odaqtas derjavalardıñ kömegine senip jürdi. Aqırı olardıñ bäri bir künde qiraydı. Düniede özgermeytin närse, bilik joq, uaqıt bärin özgertedi.

Kelesi jılı jazda Respublikamızğa şahtıñ inisi hanzada Abdul Reza Pehlevi keletin boldı. Hanzada kelmes bwrın Mäskeu biliginen nwsqau aldıq. Iran elimen jaqsı qarım-qatınas Sovet Odağı üşin halıqaralıq mağınası zor ekenin es kertip, onıñ jağdayın jasaudı qattı tapsırdı. Sonımen, kütken aqsüyek hanzadanı Almatı aeroportında ministr B. Böltirikovamen birge qarsı aldım. Şahqa qarağanda inisiniñ köñilin tabu qiın boldı. Şah Mohammed inisi Abdulriza taqqa talaspauı üşin onı serilikke beyimdegen boluı kerek. Abdul Reza ataqtı añşı, jer şarındağı altı qwrlıqtan aralamağan aymağı, atpağan añı qalmağan nağız jihangez. Amerika, Afrika, Qıtay jerine tügel tabanı tiip, tipti, orıstıñ Qiır Şığısına deyin şarlaptı. Sonımen, hanzadanıñ bizge keludegi maqsatı – Taldıqorğan oblısındağı Qıtaymen şekaralas taularında tirşilik etetin bwğılardıñ işinen erekşe ülkenin jäne Alataudıñ iri ayuın atıp alu. Ol kezde Taldıqorğan Almatı oblısına qosılmağan kez. Sonımen birge, Oral oblısı dalasınan aqböken oljalap, Kaspiydiñ Jayıq özeninen bekire aulamaq oyında bar eken. Iranğa tiesili Kaspiy teñizi jağalauında da bekire bar, biraq wsaq, uıldırığı da mayda boladı. İri bekireler bizdiñ sularda ösip-önedi. Aqböken negizinen qazaq dalasında mekendeydi.

Iä, bwl hanzada mülde kelip körmegen Qazaqstannıñ tau-dalada, özen-suındağı jan-januardı qaydan bilip alğan dep tañdanatın şığarsız. Biraq ol añşılıq pen sayahatqa ömirin arnağandıqtan, jer betindegi añ-qwstardıñ qanday türi bar ekenin, qay mezgilde qanday mekende bolatının bärin biledi. Dalamızdağı ayu, bwğı, aqböken, bekire turalı arnaulı eñbekterden oqıp alğan. Abdul Reza Pehlevi Almatığa Tegerannan tike samoletpen wşıp keldi. Bes adam eken. Pehlevidiñ janındağı Hanlar degen dosı, ol da aqsüyek, añşı. Ekeuiniñ qaru-jarağın saylap beretin üş kömekşisi jäne aspazı bar. Ol kezde, parsışa biletin mamanımız joq. Sondıqtan, «Almatı Inturiste» isteytin Qadır Qabdeşov degen francuzşa biletin jigitti jwmısqa tarttıq. Keyin ministrdiñ orınbasarı bolıp tağayındalğanda, onı diplomatiyalıq qızmetke tarttım. SSSR-diñ Franciyadağı elşiligine keñesşi etip jiberdim.

Sonımen, parsı bekzadasın L.I. Brejnev Almatığa kelgende jayğasatın nömiri birinşi memlekettik rezidenciyağa tüsirdik. Añşılardıñ baratın jeri Taldıqorğan oblısınıñ Andreevka, Sarqand audandarı. Olar kelmes bwrın, Mäskeuden bizge onıñ as mäzirin habarlağan. Mwsılman qonağımız sırtqa bildirmey kon'yak işedi eken jäne toñazıtqışta saqtalğan emes, jaña bauızdağan tauıqtıñ etin jeytin bolıp şıqtı. Almatıdan Taldıqorğanğa «qoqıldatıp», kletkağa salınğan bir maşina tiri tauıq jäne basqa tağamdardı aparuğa tura keldi. Jwmıs barısın Ministrler Sovetiniñ predsedateli M. Beysebaevqa künde mälimdep otıramız. Olardı Taldıqorğan qalasına D. Qonaev pen M. Beysebaevqa arnağan ükimettiñ «IL-14» samoletine otırğızıp jiberdik. Äri qaray tauğa vertoletpen bardı. «Ağını qattı» dep atalatın şağın özenniñ qasına bes kiiz üy tigildi. Al olarğa qızmet etetin bizdiñ adamdarğa eki şaqırım jerden kiiz üy dayındadıq.

Endi hanzada bastağan top añğa şığadı ğoy. Kezikken kişi bwğı, ayudı atpay qoyadı. Olardıñ izdegeni añnıñ eñ iri, ilude bir kezigetin erekşe türi. Biraq ol uaqıtta malşılar äli jaylaudan tüspegendikten, iri añdar adamnan ığısıp taudıñ biik basına şığıp ketken. Sodan ne kerek, añşılarımızdıñ qanjığası qandalatın emes. Olardıñ ne istep jürgenin telegramma arqılı audarmaşı Q. Qabdeşov bizge jetkizip twrdı. Orısşağa şorqaqtau ol, «Vot mı vıehali, vışel solnce, bılo svetlo, vot Hanlar vzyal orujie, binoklem posmotrel, potom ne stal strelyat', a, tam medved' i malenkiy ego sın...», – dep jazğan körkem şığarma sekildi esebin jiberedi. Biz onıñ «medvejenok» degenniñ ornına «sın medveda», – dep jazğanın oqıp külgenimiz bar. Tauğa qaray atpen şığadı. Qıtay şekarasına jaqındauğa qauipti, «şekara bwzdıñ», – dep qıtaylar vertoletti atıp tüsirui de ğajap emes. Sol üşin bizdiñ qauipsizdik komitetiniñ adamdarı qonaqtardı şekarağa jaqındatpaydı. İzdegen añdardıñ erekşe türi kezikpegen soñ, şahtıñ inisi qaytatını turalı M. Beysebaevtıñ atına telegramma jiberedi. Ol qayttı degen söz, eki el arasında mäsele uşıqtı degenge sayadı. Qazaqstan basşıları Mäskeuden sögis aladı, saparğa birge barğandar da jwmısınan ketedi. Endi ne isteymiz?

Mäskeudiñ KGB-sı onıñ böken atuına da rwqsat bermey otırğan. Sebebi, aqbökender jüretin Arqa dalasındağı Jezqazğan, Aqtöbe öñirinde jer astı raketa poligondarı bar. Al Abdul Reza bökenniñ osı aumaqta öristeytinin bilip alğan. Sonımen, eki ottıñ ortasında biz qaldıq. Tipti, bekire aulau üşin Oralğa jiberu mäselesi de qiın jağdayğa aynaldı. Batıs jaqqa barsa da «Kapustin YAr» sekildi äskeri raketa bazası bar, solardı sezip qoya ma dep Qorğanıs ministrligi qauiptenedi. Sovet ükimeti Qazaqstannıñ köp jerlerin äskeri poligon jasap tastağan ğoy.

Sodan Masımhan Beysebaev ministr Baljan Böltirikovamen birge meni de şaqırdı. Üşeumiz otırıp qonaqtardıñ talabın orındau joldarın qarastırdıq. M. Beysebaev sabırlı adam bolatın, qazirgi basşılar bolsa tütip jep qoyar edi. Bayıppen ğana: «Ne bolıp jatır?» – dep swradı. «Osılay da, osılay, jergilikti orında taudan maldı tüsirmegen, qonaq layıqtı añ keziktire almay jür eken, ol kisi sirek kezigetin hayuanattar türin izdep jürgendikten, jağday osılay bolıp jatır», – dep ahualdı tüsindirdim. Ministrler Sovetiniñ predsedateli oblıstıq atqaru komitetiniñ predsedateline maldıñ bärin kün-tün demey taudan tüsiruge tapsırma berdi de, ne bolıp jatqanın anıqtap, hanzadağa jolığıp, jağdaydı oñ şeşip keludi mağan jüktedi. Öytkeni, Abdul Reza bizdiñ adamdarmen söylespey qoyğan. Almatıdan birge ilesip barğan Şäkirovtıñ «organ adamı» ekenin bilip qalğan sekildi, al basqa qızmetşilermen söylesudi özderin tömendetu dep sanaydı.

Sonımen, samoletpen Taldıqorğanğa barıp, arı qaray arnayı «MI-1» vertoletimen tauğa bet aldıq.  Barsam irandıqtar añ aulap ketipti. Ükimettiñ «HOZU» bastığınıñ orınbasarı Karpinskiyden esep aldım. «Endi meni jwmıstan quıp jiberedi», – deydi. Söytsem, bizdiñ bergen armyan kon'yagin hanzada işpeydi, öziniñ şarabın işedi. Biraq kiiz üyge kirgizgen kon'yaktiñ bötelkesi joğalıp ketedi, artınan bildik, bizdiñ kon'yakti kömekşileri işip qoyadı da, bötelkesin dalağa tastay saladı eken. Al Almatığa kelgesin işilip-jelingen dünieniñ barlığı Karpinskiyden swralatını belgili. Swrastırıp körsem, bwlardıñ bergen kon'yagin Iran aqsüyeginiñ işpeytin jöni bar eken. Almatıdan arnayı alıp barğan bizdiñ oficiant şölmektiñ auzın sırttan aşıp, sosın kiiz üyge kirgizip dastarhanğa qoyadı. «Bwlarıñ qalay, bötelkeniñ auızı jabıq bolu kerek, qaqpağın onıñ közinşe aşqan  jön jäne olar tamaq işip otırğanda qarap twrmay, sırtqa şığıp ke tuge tiissiñ, öytkeni aqsüyekter erkin otıra almaydı», – dep olarğa protokoldı tüsindirdim. Jalpı qonaqtardı kütu, kelissöz jürgizudi meniñ rwqsatımsız istemeudi eskerttim.

Keşke jaqın añşılar da keldi. Q. Qabdeşevten jağdaydı swrap bildim. «Köp jerdi araladıq, añ da mol kezikti, biraq eşqaysısın atpaydı, şının aytsam qattı şarşadım», – deydi. Añşılar köbine atqa minip aralağanda bwl jayau jüredi eken. Oğan da biraz bağıt berip, qonaqtarğa aqıl aytıp, isine aralaspauın talap ettim.  Abdul Reza hanzadamen sälemdesken soñ äñgimeni jaqsı habarmen bastadım. Qazaqstan ükimeti onıñ swrauın orındap, aqbökenniñ jayılıp jürgen jerin tapqanın, endi ol üşin aqböken atuğa aparatının jetkizdim. Sonday-aq, olardı arnaulı samoletpen Oral öñirine barıp, Jayıq özeninen bekire aulauğa bolatını turalı ükimettiñ şeşimin jetkizip, aulağan balıqtardı samoletpen Iranğa alıp ketuge mümkindik bar ekenin ayttım.  Jañağı sözderimnen keyin, «osında kelgeli estigen jaqsı jañalığım boldı», – dep külimsiredi. Men olarğa keşki astı birge işuge wsınıs jasadım. Oficiant tamaqpen birge äkelgen kon'yakti qaqpağı jabıq küyi aldımızğa qoydı. Hanzada bwl meniñ isim ekenin tüsine qoydı. Oficiantqa bötelkeni onıñ közinşe aştırıp, bärimizge qwydırdım. Ol menimen birge şaraptı alañsız işti. Oficiant tamaqtı äkelgen soñ, dereu şığıp ketti. Biz hanzada, Hanlar jäne audarmaşımen birge aldağı jospardı belgiledik. Erteñinde men vertolettiñ pilotına añşılardı şekarağa deyin aparuğa rwqsat berdim. Sol jolı hanzada eñ ülken bwğını jäne Alataudıñ eñ iri ayuın atıp alıp, özimen birge alıp ketti. Pehlevi mırza «älemdegi eñ ülken müyizdi bwğını atıp alğan adam men boldım», – dep masattandı. Söytip, oljasına köñili tolğan hanzada Almatıdağı resmi qonaqasında sırtı taza aq kümispen qaptalğan öziniñ bötelkesinen bärimizge kon'yak qwyıp berdi. Al kümis qwtısın M. Beysebaevqa sıylap ketti. Jayıq özeninen aulap alğan, wzındığı eki metrdey ülken bekire balıqtı, özimen birge tiri küyinde samoletke salıp alıp Atıraudan Tegeranğa attandı. Aldında Iran şahı Mohammed Reza Pehlevi de jaqsı ıqılas tanıtıp ketken edi, soñınan kelgen inisi de rizaşılıq köñilmen qoştastı. Osı qızmetim üşin ükimet basşısınan alğıs aldım.

AVTOR: «Qazaqtıñ köñili bir atım nasıbaydan qaladı» degen maqal bar ğoy. Eger alıstan arnayı wşıp kelgen Iran hanzadasınıñ köñili atıp ala almağan atan bwğı men aqbökennen, aulay almağan bekireden qalsa ne bolmaq? Köñili qalğan hanzada şah ağasına Sovet Odağında Qazaqstan degen eldiñ özin oydağıday qarsı almağanın, tipti, senimsizdik tanıtıp, qwr qol şığarıp salğanın aytsa, jağday ne bolar edi? Ärine, eki eldiñ aralarına sızat tüsip, salqın qabaq tanıtuı dausız. Sol kedergini boldırmas üşin qolınan kelgenniñ bärin jasap baqqan jas qızmetkerdiñ alğaşqı diplomatiyalıq şeberligi edi. Ösken ortası, oqığan bilimi, alğan tärbiesi otbasındağı önegesi, şetel asıp, el körgendigi osı sınnan ötude paydasına jaradı. Söyleu, jazu, ärkimniñ qolınan keledi, al aqındıq qabilet tua payda boladı desek, sol siyaqtı diplomattar da jas küninen aynalasındağı ortamen til tabısa biletin erekşelikke ie. Äytpese, monarhiyalıq biliktiñ ämirşisi Iran şahı men hanzadasınıñ köñil-küyin, aqsüyektik ädet-saltın aynıtpay añğaratın şığıstanuşı sirek edi. Sıylı qonağın qanday izetpen kütudiñ jönin biletin jas diplomat Sırtqı ister ministrligindegi, jalpı jaña däuirdegi qazaq eliniñ sırtqı sayasatındağı twñğış qadamın osılay bastağan.  Aytpaqşı, jas qızmetker Almatıday äsem qaladağı alğaşqı baspanasına da, Sırtqı ister ministrliginde qızmet etken alğaşqı jılı qol jetkizdi. Almatığa kelgen şetel delegaciyaları qala basşılığımen de kezdesedi. Arab elinen saparmen kelgen qonaqtardıñ bir tobın qalalıq Atqaru komitetine aparğan Saylau ol jerde ädettegidey jaqsı qızmet etip, eki jaqtıñ sözderin ädemi mänermen, mazmwnın bayıta audarıp bergen. Sol jolı qalalıq Atqaru komitetiniñ basşısı Esen Düysenov onıñ jwmısına köñili toldı. «Bizde de arabşa jetik biletin jastar bar eken ğoy, bwrın ağılşın, orısşağa tärjimalap äurege tüsuşi edik, mine, endi arab delegattarımen qiındıqsız qazaqşa söylese alatın boldıq», – dep jas diplomattıñ eñbegine joğarı bağa berdi. Jäne onıñ otbasılıq hal-ahualına nazar audarıp, üyi bar-joqtığın swrağan. Jaña şañıraq kötergen otbasınıñ jaldamalı päterde twratının estigen soñ, dereu ötiniş jazdırıp, päter mäselesin birden şeşip bergen. Esen Düysenovtiñ kezinde qalanıñ tazalığı men mädeni ortası, tärtibi jaqsı bolğanı sonşalıq, bükilodaqtıq socialistik jarısta Almatı qalası CK KPSS pen Ükimettiñ Qızıl tuın jeñip alğan. Özi temirjolşı, jetimder üyinde ösip, ömirdiñ qiındığın bir kisidey tartqan qala basşısı jas azamatqa osılay jaqsılıq körsetken.

Diplomat, qoğam qayratkeri Saylau Batırşa-wlınıñ ömiri men qızmet jolına arnalğan "Täuelsizdik jolındağı diplomatiya" kitabınan.

Avtor: Mwrat Almasbekwlı

“The Qazaq Times”