كەلەشەكتە قازاقستاننىڭ ءبىر كەتىگىن قالاپ، عىلىمي-تەحنيكالىق ەليتاسىن قۇرايتىن تالاپتى، اقىلدى، كرەاتيۆتى ماماندار سىرتقا اعىلىپ جاتىر. جايلى مەكەن اڭساپ، جانىنا پانا ىزدەپ بارۋ بولەك تە، تۇرمىس تاۋقىمەتىنەن قاجىپ، جاقسى جالاقىنىڭ جايىن ىزدەگەندەر تاعى ءبىر بولەك. شەتەلدە تۇراتىن قانداستارىمىزدىڭ قازاقستانعا كوشۋى سوڭعى ون جىلدا كىبىرتىكتەپ جاتسا، كەرىسىنشە، جىل سايىن وزگە مەملەكەتكە ءبىرجولاتا قونىس اۋدارعان قازاقستان ازاماتتارىنىڭ سانى كوبەيۋدە. «اقىل-ويدىڭ شەتكە اعىلۋى» نەلىكتەن جيىلەپ بارادى؟ بۇل رەتتە قازاقستان بيلىگى نە سەبەپتى قاۋقارسىز؟ وسى ساۋالدار اياسىندا تولعاقتى جايدىڭ تامىرىن باسىپ كوردىك.
تسيفرلار سويلەيدى
ەڭ اۋەلى، بۇل جونىندەگى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردى العا تارتىپ كورەلىك:
قازىرگى كۇننىڭ وزىندە ەلدە باسپاناسىز سەندەلىپ جۇرگەن جاستار جەتكىلىكتى. جۇمىسسىزدىقتىڭ دەندەپ تۇرعانى تاعى بار. ءالى كۇنگە دەيىن ناقتى شەشىمىن تاپپاعان تۇيتكىلدى ماسەلەلەر سالدارىنان شەتەلگە اعىلعان قازاقستاندىقتار سانى جىل ساناپ ارتىپ كەلەدى. 2015 جىلى قازاقستاننان كەتكەن ميگرانتتار سانى 30 مىڭنان اسسا، 2014 جىلى 28 مىڭ ادام بولعان. ولاردىڭ دەنى – گەرمانيا، اقش، رەسەيگە قونىس تەپكەن. ال 2016 جىلى 34 965 ادام شەتەل اسىپ كەتكەن. 2018 جىلدىڭ باسىنان بەرى 7000-عا جۋىق وتانداسىمىز وزگە ەلدىڭ تۇرعىنىنا اينالعان. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى جاس وتباسىلار.
جالپى العاندا كوشى-قون ماسەلەسى، اقىل-وي پاراساتتىڭ سىرتقا جاپپاي اعىلۋى الەم ءۇشىن نەگىزگى پروبلەماعا اينالعان. وتكەن جىلى الەمدەگى ميگرانتتار سانى 258 ميلليوننان اسقان ەدى. ستاتيستيكا بويىنشا، الەمنىڭ ءاربىر ءۇشىنشى تۇرعىنى ءوز ەلىن تاستاۋعا ءماجبۇر. قارجىلىق داعدارىستى ەڭسەرگىسى كەلەتىن ميگرانتتاردىڭ باسىم بولىگى دەرجاۆالارعا قونىس اۋدارعاندى قۇپ كورەدى. ماسەلەن، قۇراما شتاتتارىندا 50 ميلليونداي ميگرانت بار. ونىڭ كوپشىلىگى – مەكسيكا، ۆەنەسۋەلادان كەلگەن. ال رەسەيدە 12 ميلليوننان استام ميگرانت تۇرادى. سان جاعىنان گەرمانيا ءۇشىنشى ورىندا تۇر. البەتتە، اتالعان الپاۋىت مەملەكەتتەردە جۇمىسسىزدىق، باسپاناسىز حالىق پايىزى قازاقستاننان الدەقايدا از.
كەيىپكەرلەر سويلەيدى
استانالىق قونىسبەك اۋعانبايۇلى (پىكىر بەرۋشىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا اتى-ءجونى وزگەرتىلىپ بەرىلدى – رەد.) شەتەلگە قونىس اۋدارعىسى كەلەتىن ەل تۇرعىنىنىڭ ءبىرى. بۇعان دەيىن كينو يندۋستريا سالاسىندا قىزمەت ەتىپ كەلگەن. ول ءوزىنىڭ قونىس اۋدارۋ ماقساتىن بىلاي دەپ تۇسىندىرەدى:
«شىنىن ايتار بولسام، بۇدان بىرنەشە جىلدىڭ الدىنا دەيىن مەنىڭ مىنا قوعامنىڭ بولاشاعىنان ءۇمىتىم زور ەدى. ءبارى دە وزگەرەدى، ءبارى دە جاقسى بولادى دەگەن ءۇمىت مەنى قامشىلايتىن. ءار ادام ءۇنسىز ءوز ۇلەسىن قوسا بەرسە قوعامدا ءبارى جاقسى بولىپ كەتەدى دەپ ويلادىم. بىراق، ءوز ومىرىمدە بولعان ءبىر وقيعا بۇنىڭ ءبارىن وزگەرتتى. ول وقيعا تۋرالى سىزگە بايانداپ وتىرعىم كەلمەيدى. تەك، ءبىر ايتارىم – قازىر مەنىڭ ونەر-ءبىلىم سالتانات قۇرعان، ادىلەتتى قوعامدا ءومىر سۇرگىم كەلەدى. ءتورت بالا تاربيەلەپ وتىرمىن، مەن ولارعا ءوزىم كورگەن ادىلەتسىزدىكتى كورسەتكىم كەلمەيدى. قازىر شەتەلگە قونىس اۋدارۋعا دايىندالىپ ءجۇرمىن، بۇعان دەيىن ءبىر-ەكى رەت مۇحيت اسىپ بارىپ، قونىس اۋداراتىن ەلدى، جەردى كورىپ، قوعامىن، ءومىر ءسۇرۋ سالتىن باقىلاپ قايتتىم. جولىم بولىپ ءوز سالامداعى ادامدارمەن كەزدەسىپ، ويىمدا جۇرگەن جوبالاردى ايتىپ ەدىم، ولار ءۇشىن بۇل تىڭ دۇنيە بولىپ شىقتى. الدا، ەلدە جۇزەگە اسىرماعان ويلارىمدى، كينو سالاسىنداعى ەڭبەگىمدى سول جاقتا جالعاستىرام دەپ وتىرمىن».
باتىر جولىمبەردى (كەيىپكەردىڭ اتى-ءجونى وزگەرتىلدى) شەتەلدە تۇرىپ جاتقان قازاقستاندىقتاردىڭ وكىلى. ەلىمىزدەگى بەدەلدى وقۋ ورنىن جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى بويىنشا تامامداعان ول قازىرگى ۋاقىتتا اقش-تا قىزمەت ەتەدى:
اقش-تا تۇرعانىما 2 جىل بولدى. قازىر كومپانياعا MTA Access A Ride ۆوديتەل بولىپ ىستەيمىن. اپتاسىنا 1000-1300 دوللار كولەمىندە تابۋعا بولادى. مۇندا تابىس مولشەرى وزىڭە بايلانىستى. 10-12 كۇن جۇمىس ىستەسەڭىز سوڭعى iPhoneعا وڭاي قول جەتكىزەسىز. ال 1 اي جۇمىس ىستەۋ ارقىلى ەسكىلەۋ بولسا دا جاقسى كولىك الۋعا بولادى. بۇل زاڭسىز جۇمىس ىستەيتىن، يمميگرانتتار تابىسى. سوندىقتان دا امەريكادا ءبىزدىڭ ەلدەگىدەي جەكە كولىك پەن سوڭعى نۇسقاداعى iPhone جوعارى ستاتۋس، كورسەتكىش بولىپ تابىلمايدى. بىلاي ايتساق جۇمىسسىز، ءۇيسىز دالا كەزگەندەردىڭ قولىنان دا سول iPhone دى كورۋگە بولادى. اقش-تا Apple, NASA سىندى ءىرى ورىنداردا جەكە بيزنەسىن اشقان قازاقتار بار. قازاقستاندا مۇمكىندىك بولسا بۇل جاستار ءوز جوبالارىن ەلدە دە ىسكە اسىرار ەدى.
جالپى العاندا، قازاقستاننان اقىلدى، تالاپتى جاستار لەگى دامىعان مەملەكەتتەرگە كەتىپ جاتىر. نەلىكتەن؟ البەتتە، بىرىنشىدەن، ەلدىڭ بولاشاعىنا كۇدىك كوپ. سىرتقا دامۋشى، العا قادام باسىپ كەلە جاتقان ەل رەتىندە كورىنگەنمەن، شىن مانىندە قاراپايىم حالىق پەن جاستار ءۇشىن جاعداي تومەن. قاي جەرگە بارساڭ، تانىس-تامىر ىزدەۋ قالىپتاسقان. ءبىلىمنىڭ ساپاسى ەمەس، ديپلومنىڭ ءتۇسى، سانىنا باسا نازار اۋدارىلادى. مۇندايدا وي ەركىندىگى، دامۋ قايدان قالىپتاسسىن؟ امەريكا حالقى اياعىن باسىپ كەتسەڭ دە، جىميا قارايدى دەگەن تۇسىنىك بار. البەتتە، ەگەر ەرتەڭگە دەگەن جوسپار ناقتى، ەل ەكونوميكاسى مىقتى جانە ءبىلىم بەرۋ ساپاسى جوعارى بولسا، نەلىكتەن كۇلىپ ءومىر سۇرمەسكە؟ ال تاڭنان كەشكە دەيىن كرەديتتى قالاي جاپسام، ءۇي اقىسىن قالاي تولەپ، بالالاردى قالاي جەتىلدىرسەم ەكەن دەپ ويلاۋدان ارىلمايتىن حالىقتى سالىستىرىپ كورىڭىز؟ جالپى، ايتا بەرسەك ماسەلە شاش ەتەكتەن. ەڭ باستى كەمشىلىكتەر ەسكەرىلمەي، ەلگە ورالاتىن قازاقتار سانى ارتادى دەپ ايتا المايمىن.
بيلىك وسى رەتتە قانداي كەمشىلىككە نازار اۋدارعان ءجون دەگەن سۇراعىڭىزعا ويىمدى جاۋاپ رەتىندە ايتايىن. مەن بىزدەگى جالپى اقپارات كوزدەرىن، سۇحبات، باعدارلاما، بلوگتاردى قاراپ ءبىزدىڭ تەك قانا جيىن قۇرىپ، تالقىلاپ، بىلاي ىستەۋ كەرەك، مىناۋ دۇرىس ەمەس، ت.س.س. بوس بولاتىن دا بولمايتىن نارسە تۋرالى اڭگىمەنى جاقسى كورەمىز. ال ءىس جۇزىندە وزگەرىستى ىنتامەن قالامايمىز، تەك بىرەۋ الىپ كەلىپ، ءبىزدىڭ ورىنىمىزعا ىستەپ بەرسە، نە ىستەي الامىز، ۋاقىت كەرەك دەگەن سەكىلدى سىلتاۋ ايتامىز. دەمەك، ءسىزدى بولىپ جاتقان جاعداي قاناعاتتاندىرادى. ءوز قۇقىعىن ءبىلىپ، وزگەرىس تالاپ ەتە الاتىن، ۇيىمشىل حالىق ەلدى دامىتاتىن ەڭ ءبىرىنشى فاكتور.
سوڭعى 2-3 جىلدا بۇندا قازاق جاستارى كوبەيىپ كەلە جاتقانى بايقالادى. قازاقتار جينالىپ اڭگىمە قۇرعاندا ەلىمىزدە ءبارى جاقسى بولسا مۇندا جۇرمەس ەدىك دەيدى. ەلدەگى ادامدار شەتەلدە جۇرگەن قازاقتار تۋرالى ءارتۇرلى ويلايدى. ونىڭ ىشىندە نەگاتيۆتى ويلايتىندار دا بار. جاقسى ءومىر ءۇشىن ەلىن ساتىپ دەگەندەي، اقشانى وڭاي جانە كوپتەپ تاۋىپ ءجۇر دەپ ويلايدى، نەشە ءتۇرلى. شەتەلدە قالىپ، ، وقىپ، اقشا تاۋىپ بولاشاعىن وسىندا كورگىسى كەلەتىندەر بار، ءبىز ولاردى كىنالاي المايمىز. سەبەبى، ءسىز ەلىمىزدە پاتەر الۋعا 30 جىل ءومىرىڭىزدى ارناۋىڭىز جۇيە دەڭگەيىن كورسەتەدى. 30 جىل ءومىرىن ۇنەمدەپ، اقش-تا 2-3 جىل پاتەرگە اقشا جينايتىن قازاقتار بار.
وسىدان ءبىر جىل بۇرىن سايتىمىزعا «بولاشاق» رەسپۋبليالىق جاستار قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى داۋرەن بابامۇراتوۆپەن اتالعان تاقىرىپ اياسىندا اڭگىمە وربىتكەن ەدىك.
ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا، تاۋەلسىزدىك قولدا بار كەزدە، الەۋمەتتىك جاعداي تىم تومەن ەمەس كەزدە ءبىلىمدى، بىلىكتى جاستاردىڭ كەتىپ جاتقانى اۋىر تيەدى. مەنىڭ ويىمشا، بۇعان ءبىرىنشى سەبەپ بۇل گلوبالدى سەبەپ. قازىر بۇرىنعىداي ەمەس شەكارالار ءوشىپ بارا جاتىر. قازىر كەز كەلگەن الەمنىڭ تۇكپىرىنە جەتۋ قول جەتىمدى بولىپ قالدى. قازىرگى تاڭدا جاستاردىڭ ەلدەن كەتىپ جاتقىنىنىڭ ءبىرىنشى سەبەبى جالپى الەمدىك عالامدانۋ پروتسەستەرىمەن بايلانىستى. ەكىنشى، بۇل ارينە ەلدىڭ ىشىندەگى ماسەلە. بۇل ءوسۋ مۇمكىندىگىنىڭ شەكتەۋلىلىگى. ءوسۋ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بولعان كەزدە التەرناتيۆتى دامۋ جولى بولعان كەزدە ادام كەتىپ قالادى. اۋىلدان دا قالاعا كەتتى عوي كەزىندە. ءۇشىنشى، كەتۋدەگى ۇلكەن ماسەلە – بۇل ادام ساناسىنىڭ وزگەرۋى. قازىر ينديۆيدۋاليزم باسىپ بارا جاتىر. ادام ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ءوز الدىنا جاقسى، ءماندى، ءساندى ءومىر ءسۇرۋدى ماقسات ەتىپ قويادى. ءبىرىنشى كەزەكتە ولارعا جاعداي جاساۋ كەرەك. ەكىنشى كەزەكتە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن ولارمەن جۇمىس ىستەيتىن اعا بۋىن كەرەك. ولارمەن جوسپارلى تۇردە ۇزاق مەرزىمدە جۇمىس ىستەۋ كەرەك. ءبىز وسى سالاعا قالاي كەلدىك؟ 2001 جىلى ءبىز كازگۋ-دە ستۋدەنتپىز. سول كەزدە بىزگە دوس كوشىم اعامىز كەلدى. انا كىسىنىڭ ەكى ساعاتتىق ءسوزى بىزدەگى كوپتەگەن بالالاردى قوعامدىق سالاعا بۇرىپ جىبەردى. نەگىزىنەن بۇل سالادا اعا بۋىن جۇمىس جاساۋ كەرەك.
«تاياقتىڭ ەكى ۇشى...»
شەتەلگە اعىلعان قازاقتار تۋرالى ءسوز بولعاندا، ەلگە سىرتتان كەلەتىن وزگە ۇلت وكىلدەرى دە ويعا ورالادى. قازاقستانعا كەلەتىن ەڭبەك كۇشتەرىنىڭ باسىم بولىگى قۇرىلىس سالاسىندا جانە ولاردىڭ دەنى – قىتاي، وزبەك، ءۇندىس، تاجىكتەر. بۇكىلالەمدىك بانك دەرەكتەرىنىڭ قورىتىندىسىنا ساي، قازاقستان الەم بويىنشا ەڭبەك ميگرانتتارىن قابىلداۋ يندەكسى جونىنەن 9-ورىنعا جايعاسقان. ال سىرتتان كەلگەن ميگرانتتاردىڭ ءبىراز بولىگىنىڭ سالىق تولەمەيتىندىگىن جانە زاڭدى تۇردە تىركەلمەگەندىگىن نەگىزگە الساق، جوعارىدا اتالعان يندەكستىڭ تاعى ءبىر-ەكى ورىنعا كوتەرىلەتىنىن ايتۋعا بولادى. الەۋمەتتىك جاعدايدان بولەك، جىل سايىن توبە كورسەتەتىن ۇلتارالىق ارازدىق ماسەلەسى دە بار...
توبىقتاي ءتۇيىن
بارىڭىزگە ءمالىم، 2014-2015 جىلدارى تەڭگە قۇنسىزداندى. بىراق، ەلىمىز بويىنشا ايلىق جالاقىعا يندەكساتسيا جاسالعان جوق. ەلدەگى حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋى، ساتىپ الۋ قابىلەتى، ەڭ تومەنگى جالاقى دەڭگەيى شەتەل ۆاليۋتاسىمەن ەسەپتەيتىن بولساق، وتە تومەن. بيلىكتەگى شەندىلەر ورتاشا جالاقى 180 مىڭنان اسادى دەپ سەندىرگەنمەن، شىنتۋايتىنا كەلگەندە 40-50 مىڭ شاماسىندا ايلىق الاتىن وتانداستار جەتكىلىكتى. جوعارىدا اتالعان پىكىرلەر مەن ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردى قورىتىندىلاي كەلە، قازاقستاندا جاستار ءۇشىن جاعدايدىڭ تولىق جاسالماعاندىعىن اڭعارامىز. ساپاسىنان سانىنا كوپ ءمان بەرىلەتىن بيلىكتەگى رەفورمالاردىڭ جۇيەسىزدىگى، حالىقارالىق تەرمينگە اينالعان نەپوتيزمنىڭ، ياعني تامىر-تانىستىقتىڭ قىزمەت ورنىمەن ەتەنە قابىسىپ كەتكەندىگى ءمالىم. قاي مەملەكەتتى الساق تا، اقىلدى، باسەكەگە قابىلەتتى مامانداردى ىزدەيدى، سۇرانىس ارتادى. ماسەلەن، اقش-تىڭ سان-فرانتسيسكو قالاسىندا Google, Facebook, Twitter سياقتى ينتەرنەت الپاۋىتتارىنىڭ كەڭسەلەرى ورنالاسقان. جاھانعا اتتارى ايگىلى بۇل كومپانيالار الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن ەڭ مىقتى مامانداردى جۇمىسقا قابىلدايدى. ولاردىڭ اراسىندا ءبىزدىڭ وتانداستارىمىز كوپ. كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ الداعى بولاشاعىن دا وسىنداي باسىمدىعىنان اڭعارۋعا بولادى. ال قازاقستانداعى مەملەكەتتىك قارجىلاندىرۋمەن جۇمىس ىستەيتىن وقۋ ورىندارى، مەكەمەلەر تالانتتارعا دا، تالاپتىلارعا دا تالاسپايدى. سول سەبەپتى حالىق جاعدايى دوڭعالاعى سىنعان ارباداي شيقىلداپ تۇرعانى بار. جاڭاشىلدىقتى ەسكەرۋ ءۇشىن ايتىلعان ەسكەرتۋلەر جاي عانا «جارتاسقا باردىم، كۇندە ايقاي سالدىم»-نىڭ كۇيىن كەشىپ قالا بەرەدى. ەگەر بۇل تەندەنتسيا جالعاسا بەرسە، ءوز وتانداستارىمىزدىڭ وزگە ەلگە ۇدەرە كوشىپ كەتپەسى نەعايبىل؟! ال كەز كەلگەن ەركىن ويلى ادام كەلەشەگى كەمەل ەلدە ءومىر ءسۇرۋدى قالايدى.
بۇلار تەك ماسەلەنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايدى كوزگە ۇستاعانداعى قىرى عانا. ال، كوپتەگەن سالادا قازاقستان رەسەي، قىتاي نەمەسە باسقا دا ەلدەرگە ۇپايىن جىبەرىپ الىپ جاتادى. بۇندا دا ۇلتتىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ساقتاۋ ءۇشىن اقىل-پاراسات يەلەرىنە جاعداي جاساۋ، ولاردىڭ عىلىمي، ەكونوميكالىق جوبالارىن جۇزەگە اسىرۋىنا مۇمكىندىك بەرۋ ماسەلەسى دە جاتقان جوق پا؟! ۇلتىنىڭ بولاشاعىنا ينۆەستيتسيا سالعان، دارىندىلارىن قادىرلەگەن جاپونيا، گەرمانيا، ءۇندىستان سىندى ەلدەر ونەگە بولماس پا؟!
وتانعا ورالعان قانداس بەيىمدەلۋى نەمەسە قانداستار مەن قازاقستانداعى ميگرانتتاردى اقپاراتتىق قولداۋ جانە الەۋمەتتىك بەيىمدەۋدىڭ مەديا-ستراتەگياسى
استانادا قالعان جاڭاوزەندىك جۇمىسسىزدار "قازمۇنايگاز" كەلىسسوزدى توقتاتىپ تاستادى دەيدى
فبر پەنتاگوننىڭ قۇپيا قۇجاتتارىنىڭ جاريالانۋىنا قاتىسى بار كۇدىكتىنى قامادى
مەشىن جىلدىڭ قارا ولەڭى
نازارباەۆ "قۇرمەتتى سەناتور" اتاعىنان ايىرىلدى
موڭعوليا استاناسىندا جاپپاي نارازىلىق شەرۋلەرى ءوتتى
