Qazaqstannıñ aqıl-parasatı sırtqa ağıluda

Keleşekte Qazaqstannıñ bir ketigin qalap, ğılımi-tehnikalıq elitasın qwraytın talaptı, aqıldı, kreativti mamandar sırtqa ağılıp jatır. Jaylı meken añsap, janına pana izdep baru bölek te, twrmıs tauqımetinen qajıp, jaqsı jalaqınıñ jayın izdegender tağı bir bölek. Şetelde twratın qandastarımızdıñ Qazaqstanğa köşui soñğı on jılda kibirtiktep jatsa, kerisinşe, jıl sayın özge memleketke birjolata qonıs audarğan Qazaqstan azamattarınıñ sanı köbeyude. «Aqıl-oydıñ şetke ağıluı» nelikten jiilep baradı? Bwl rette Qazaqstan biligi ne sebepti qauqarsız? Osı saualdar ayasında tolğaqtı jaydıñ tamırın basıp kördik.

Cifrlar söyleydi
Eñ äueli, bwl jönindegi statistikalıq mälimetterdi alğa tartıp körelik:
Qazirgi künniñ özinde elde baspanasız sendelip jürgen jastar jetkilikti. Jwmıssızdıqtıñ dendep twrğanı tağı bar. Äli künge deyin naqtı şeşimin tappağan tüytkildi mäseleler saldarınan şetelge ağılğan qazaqstandıqtar sanı jıl sanap artıp keledi. 2015 jılı Qazaqstannan ketken migranttar sanı 30 mıñnan assa, 2014 jılı 28 mıñ adam bolğan. Olardıñ deni – Germaniya, AQŞ, Reseyge qonıs tepken. Al 2016 jılı 34 965 adam şetel asıp ketken. 2018 jıldıñ basınan beri 7000-ğa juıq otandasımız özge eldiñ twrğınına aynalğan. Olardıñ basım köpşiligi jas otbasılar.
Jalpı alğanda köşi-qon mäselesi, aqıl-oy parasattıñ sırtqa jappay ağıluı älem üşin negizgi problemağa aynalğan. Ötken jılı älemdegi migranttar sanı 258 millionnan asqan edi. Statistika boyınşa, älemniñ ärbir üşinşi twrğını öz elin tastauğa mäjbür. Qarjılıq dağdarıstı eñsergisi keletin migranttardıñ basım böligi derjavalarğa qonıs audarğandı qwp köredi. Mäselen, Qwrama Ştattarında 50 millionday migrant bar. Onıñ köpşiligi – Meksika, Venesueladan kelgen. Al Reseyde 12 millionnan astam migrant twradı. San jağınan Germaniya üşinşi orında twr. Älbette, atalğan alpauıt memleketterde jwmıssızdıq, baspanasız halıq payızı Qazaqstannan äldeqayda az.

Keyipkerler söyleydi

Astanalıq Qonısbek Auğanbaywlı (pikir beruşiniñ ötinişi boyınşa atı-jöni özgertilip berildi – red.) şetelge qonıs audarğısı keletin el twrğınınıñ biri.  Bwğan deyin kino industriya salasında qızmet etip kelgen. Ol öziniñ qonıs audaru maqsatın bılay dep tüsindiredi:
«Şının aytar bolsam, bwdan birneşe jıldıñ aldına deyin meniñ mına qoğamnıñ bolaşağınan ümitim zor edi. Bäri de özgeredi, bäri de jaqsı boladı degen ümit meni qamşılaytın. Är adam ünsiz öz ülesin qosa berse qoğamda bäri jaqsı bolıp ketedi dep oyladım. Biraq, öz ömirimde bolğan bir oqiğa bwnıñ bärin özgertti. Ol oqiğa turalı sizge bayandap otırğım kelmeydi. Tek, bir aytarım – qazir meniñ öner-bilim saltanat qwrğan, ädiletti qoğamda ömir sürgim keledi. Tört bala tärbielep otırmın, men olarğa özim körgen ädiletsizdikti körsetkim kelmeydi. Qazir şetelge qonıs audaruğa dayındalıp jürmin, bwğan deyin bir-eki ret mwhit asıp barıp, qonıs audaratın eldi, jerdi körip, qoğamın, ömir süru saltın baqılap qayttım. Jolım bolıp öz salamdağı adamdarmen kezdesip, oyımda jürgen jobalardı aytıp edim, olar üşin bwl tıñ dünie bolıp şıqtı. Alda, elde jüzege asırmağan oylarımdı, kino salasındağı eñbegimdi sol jaqta jalğastıram dep otırmın».

Batır Jolımberdi (keyipkerdiñ atı-jöni özgertildi) şetelde twrıp jatqan qazaqstandıqtardıñ ökili. Elimizdegi bedeldi oqu ornın jurnalistika fakul'teti boyınşa tämämdağan ol qazirgi uaqıtta AQŞ-ta qızmet etedi:
AQŞ-ta twrğanıma 2 jıl boldı. Qazir kompaniyağa MTA Access A Ride voditel' bolıp isteymin. Aptasına 1000-1300 dollar köleminde tabuğa boladı. Mwnda tabıs mölşeri öziñe baylanıstı. 10-12 kün jwmıs isteseñiz soñğı iPhoneğa oñay qol jetkizesiz. Al 1 ay jwmıs isteu arqılı eskileu bolsa da jaqsı kölik aluğa boladı. Bwl zañsız jwmıs isteytin, immigranttar tabısı. Sondıqtan da Amerikada bizdiñ eldegidey jeke kölik pen soñğı nwsqadağı iPhone joğarı status, körsetkiş bolıp tabılmaydı. Bılay aytsaq jwmıssız, üysiz dala kezgenderdiñ qolınan da sol iPhone dı köruge boladı. AQŞ-ta Apple, NASA sındı iri orındarda jeke biznesin aşqan qazaqtar bar. Qazaqstanda mümkindik bolsa bwl jastar öz jobaların elde de iske asırar edi. 
Jalpı alğanda, Qazaqstannan aqıldı, talaptı jastar legi damığan memleketterge ketip jatır. Nelikten? Älbette, birinşiden, eldiñ bolaşağına küdik köp. Sırtqa damuşı, alğa qadam basıp kele jatqan el retinde köringenmen, şın mäninde qarapayım halıq pen jastar üşin jağday tömen. Qay jerge barsañ, tanıs-tamır izdeu qalıptasqan. Bilimniñ sapası emes, diplomnıñ tüsi, sanına basa nazar audarıladı. Mwndayda oy erkindigi, damu qaydan qalıptassın? Amerika halqı ayağın basıp ketseñ de, jımiya qaraydı degen tüsinik bar. älbette, eger erteñge degen jospar naqtı, el ekonomikası mıqtı jäne bilim beru sapası joğarı bolsa, nelikten külip ömir sürmeske? Al tañnan keşke deyin kreditti qalay japsam, üy aqısın qalay tölep, balalardı qalay jetildirsem eken dep oylaudan arılmaytın halıqtı salıstırıp köriñiz? Jalpı, ayta bersek mäsele şaş etekten. Eñ bastı kemşilikter eskerilmey, elge oralatın qazaqtar sanı artadı dep ayta almaymın.
Bilik osı rette qanday kemşilikke nazar audarğan jön degen swrağıñızğa oyımdı jauap retinde aytayın. Men bizdegi jalpı aqparat közderin, swhbat, bağdarlama, blogtardı qarap bizdiñ tek qana jiın qwrıp, talqılap, bılay isteu kerek, mınau dwrıs emes, t.s.s. bos bolatın da bolmaytın närse turalı äñgimeni jaqsı köremiz. Al is jüzinde özgeristi ıntamen qalamaymız, tek bireu alıp kelip, bizdiñ orınımızğa istep berse, ne istey alamız, uaqıt kerek degen sekildi sıltau aytamız. Demek, sizdi bolıp jatqan jağday qanağattandıradı. Öz qwqığın bilip, özgeris  talap ete alatın, wyımşıl halıq eldi damıtatın eñ birinşi faktor.
Soñğı 2-3 jılda bwnda qazaq jastarı köbeyip kele jatqanı bayqaladı. Qazaqtar jinalıp äñgime qwrğanda elimizde bäri jaqsı bolsa mwnda jürmes edik deydi. Eldegi adamdar şetelde jürgen qazaqtar turalı ärtürli oylaydı. Onıñ işinde negativti oylaytındar da bar. Jaqsı ömir üşin elin satıp degendey, aqşanı oñay jäne köptep tauıp jür dep oylaydı, neşe türli. Şetelde qalıp, , oqıp, aqşa tauıp bolaşağın osında körgisi keletinder bar, biz olardı kinälay almaymız. Sebebi, siz elimizde päter aluğa 30 jıl ömiriñizdi arnauıñız jüye deñgeyin körsetedi. 30 jıl ömirin ünemdep, AQŞ-ta 2-3 jıl päterge aqşa jinaytın qazaqtar bar.

Osıdan bir jıl bwrın saytımızğa «Bolaşaq» respublialıq jastar qozğalısınıñ jetekşisi Däuren Babamwratovpen atalğan taqırıp ayasında äñgime örbitken edik.
Aydıñ-künniñ amanında, Täuelsizdik qolda bar kezde, äleumettik jağday tım tömen emes kezde bilimdi, bilikti jastardıñ ketip jatqanı auır tiedi.  Meniñ oyımşa, bwğan birinşi sebep bwl globaldı sebep. Qazir bwrınğıday emes şekaralar öşip bara jatır. Qazir kez kelgen älemniñ tükpirine jetu qol jetimdi bolıp qaldı. Qazirgi tañda jastardıñ elden ketip jatqınınıñ birinşi sebebi jalpı älemdik ğalamdanu procesterimen baylanıstı. Ekinşi, bwl ärine eldiñ işindegi mäsele. Bwl ösu mümkindiginiñ şekteuliligi. Ösu mümkindigi şekteuli bolğan kezde al'ternativti damu jolı bolğan kezde adam ketip qaladı. Auıldan da qalağa ketti ğoy kezinde. Üşinşi, ketudegi ülken mäsele – bwl adam sanasınıñ özgerui. Qazir individualizm basıp bara jatır. Adam eñ birinşi kezekte öz aldına jaqsı, mändi, sändi ömir sürudi maqsat etip qoyadı. Birinşi kezekte olarğa jağday jasau kerek. Ekinşi kezekte ükimettik emes wyımdardıñ belsendiligin arttıru üşin olarmen jwmıs isteytin ağa buın kerek. Olarmen josparlı türde wzaq merzimde jwmıs isteu kerek. Biz osı salağa qalay keldik? 2001 jılı biz KazGU-de studentpiz. Sol kezde bizge  Dos Köşim ağamız keldi. Ana kisiniñ eki sağattıq sözi bizdegi köptegen balalardı qoğamdıq salağa bwrıp jiberdi. Negizinen bwl salada ağa buın jwmıs jasau kerek.

«Tayaqtıñ eki wşı...»
Şetelge ağılğan qazaqtar turalı söz bolğanda, elge sırttan keletin özge wlt ökilderi de oyğa oraladı. Qazaqstanğa keletin eñbek küşteriniñ basım böligi qwrılıs salasında jäne olardıñ deni – qıtay, özbek, ündis, täjikter. Bükilälemdik bank derekteriniñ qorıtındısına say, Qazaqstan älem boyınşa eñbek migranttarın qabıldau indeksi jöninen 9-orınğa jayğasqan. Al sırttan kelgen migranttardıñ biraz böliginiñ salıq tölemeytindigin jäne zañdı türde tirkelmegendigin negizge alsaq, joğarıda atalğan indekstiñ tağı bir-eki orınğa köteriletinin aytuğa boladı. Äleumettik jağdaydan bölek, jıl sayın töbe körsetetin wltaralıq arazdıq mäselesi de bar...

Tobıqtay tüyin
Bäriñizge mälim, 2014-2015 jıldarı teñge qwnsızdandı. Biraq, elimiz boyınşa aylıq jalaqığa indeksaciya jasalğan joq. Eldegi halıqtıñ ömir sürui, satıp alu qabileti, eñ tömengi jalaqı deñgeyi şetel valyutasımen esepteytin bolsaq, öte tömen. Biliktegi şendiler ortaşa jalaqı 180 mıñnan asadı dep sendirgenmen, şıntuaytına kelgende 40-50 mıñ şamasında aylıq alatın otandastar jetkilikti. Joğarıda atalğan pikirler men statistikalıq mälimetterdi qorıtındılay kele, Qazaqstanda jastar üşin jağdaydıñ tolıq jasalmağandığın añğaramız. Sapasınan sanına köp män beriletin biliktegi reformalardıñ jüyesizdigi, halıqaralıq terminge aynalğan nepotizmniñ, yağni tamır-tanıstıqtıñ qızmet ornımen etene qabısıp ketkendigi mälim. Qay memleketti alsaq ta, aqıldı, bäsekege qabiletti mamandardı izdeydi, swranıs artadı. Mäselen, AQŞ-tıñ San-Francisko qalasında Google, Facebook, Twitter siyaqtı internet alpauıttarınıñ keñseleri ornalasqan. Jahanğa attarı äygili bwl kompaniyalar älemniñ tükpir-tükpirinen eñ mıqtı mamandardı jwmısqa qabıldaydı. Olardıñ arasında bizdiñ otandastarımız köp. Kez kelgen memlekettiñ aldağı bolaşağın da osınday basımdığınan añğaruğa boladı. Al Qazaqstandağı memlekettik qarjılandırumen jwmıs isteytin oqu orındarı, mekemeler talanttarğa da, talaptılarğa da talaspaydı. Sol sebepti halıq jağdayı doñğalağı sınğan arbaday şiqıldap twrğanı bar. Jañaşıldıqtı eskeru üşin aytılğan eskertuler jay ğana «jartasqa bardım, künde ayqay saldım»-nıñ küyin keşip qala beredi. Eger bwl tendenciya jalğasa berse, öz otandastarımızdıñ özge elge üdere köşip ketpesi neğaybıl?! Al kez kelgen erkin oylı adam keleşegi kemel elde ömir sürudi qalaydı.

Bwlar tek mäseleniñ äleumettik jağdaydı közge wstağandağı qırı ğana. Al, köptegen salada Qazaqstan Resey, Qıtay nemese basqa da elderge wpayın jiberip alıp jatadı. Bwnda da wlttıñ bäsekege qabilettiligin saqtau üşin aqıl-parasat ielerine jağday jasau, olardıñ ğılımi, ekonomikalıq jobaların jüzege asıruına mümkindik beru mäselesi de jatqan joq pa?! Wltınıñ bolaşağına investiciya salğan, darındıların qadirlegen Japoniya, Germaniya, Ündistan sındı elder önege bolmas pa?!

“The Qazaq Times”