ايدوس سارىم: نازارباەۆقا 98 پايىز داۋىستىڭ قاجەتى جوق

قازاقستاندى كوپ ۇلتتى ەل دەپ ايتامىز عوي. جالپى، وسى قازاقستان كىمنىڭ مەملەكەتى؟

مەن بىلسەم، «كوپ ۇلتتى» دەگەن تەرمين كەڭەس زامانىنان قالعان. ءبىزدىڭ ەلدىڭ ىشىندەگى، اسىرەسە بيلىك وكىلدەرى ۇلتتىق تاقىرىپقا قاراي ءسوز قوزعاندا، وي قوزعاعاندا  ۇنەمى كەڭەستىك تەرميندەرمەن، كەڭەستىك پايىمدارمەن باراتىنى مەن ءۇشىن ايقىن نارسە. ەڭ الدىمەن ءبىز تەرمين جاعىن دۇرىستاپ الۋىمىز كەرەك. ءبىز ءوزىمىزدىڭ جادىمىزدى، عىلىمي اينالىمدى، جۋرناليستىك باعىتتى وسىنداي كەڭەستىك جالعان تەرميندەردەن قۇتقارىپ الۋىمىز قاجەت.  قازاقستان ءوزىنىڭ «ازان شاقىرىپ اتى قويىلعان» ساتتە قابىلداعان ەكى ۇلكەن قۇجات ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيا مەن تاۋەلسىزدىك تۋرالى زاڭ بويىنشا، قازاقستان ۋنيتارلى مەملەكەت. العاشقى كەزدەگى ۇستانىمدا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق مەملەكەت بولىپ تابىلادى جانە سوعان بۇكىل كۇشىن جۇمساۋى كەرەك» دەگەن. بىلە-بىلسەڭىز تاۋەلسىزدىك تۋرالى زاڭنىڭ سوڭعى بابى بىلاي دەپ اياقتالادى: «بولاشاقتا وسى ەكى زاڭنىڭ نەگىزىندە قابىلداناتىن زاڭداردىڭ بارلىعى وسى ماقساتتارعا قىزمەت ەتۋى كەرەك. ويتپەگەندە ولاردىڭ كۇشى بولمايدى» دەيدى. ياعني قازاقستاندا كونستيتۋتسيادان باستاپ كەز كەلگەن قابىلداناتىن زاڭ ول ۋنيتارلى مەملەكەت قالىپتاستىرۋ، ۇلتتىق مەملەكەت قالىپتاستىرۋ، ونىڭ جاعداياتتارىن جاساۋ دەگەن باعىتتا ءجۇرۋ كەرەك نەمەسە بولاشاقتا كەز كەلگەن ۇرپاق، كەز كەلگەن زاڭنىڭ كۇشىن جويۋعا مۇمكىندىك الۋى كەرەك. مىناۋ تۇپكى ماقساتتارعا قايشى ەكەن دەگەندەي. ەگەر دالەلدەپ شىقسا، سوتتىڭ ىشىندە، باسقانىڭ ىشىندە.

قازاقستان ءسوزسىز ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا بەت العان ەل. ءبىز قازىر تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ، ازاتتىعىمىزدىڭ ەكىنشى كەزەڭىن باستاپ جاتىرمىز. بودان بولعان مەملەكەتتەردىڭ ءبىر دە بىرەۋى ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە سول تاۋەلسىزدىك العان كۇنى جەتكەن جوق. مەن نە ءۇشىن «قازاقستان ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ ەكىنشى ساتىسىن باستادى؟» - دەپ وتىرمىن. سەبەبى قازاقستان ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان كەزدە ءوز ەلىندە قازاق ۇلتتىق ازشىلىق بولعان ەل. سوندىقتان دا كەڭەس زامانىندا قابىلدانعان ءتىل تۋرالى زاڭدى ءالى كۇنگە دەيىن وزگەرتە الماي كەلە جاتىرمىز. سول سياقتى كونستيتۋتسيامىز دا، باسقا زاڭدارىمىز دا سول 80 جىلدارداعى ۇرەيلەردىڭ ەلەسى، سالقىنى بار سياقتى. قازىرگى مىندەت سول ۇرەيلەردى، سول قاتقان نارسەلەردى ءجىبىتىپ جاڭا باعىتقا ءتۇسۋ. وسى جىلى ۇلكەن ساناق بولادى. بۇل ساناق قازاق ۇلتىنىڭ ءوز ەلىندە ابسوليۋتتىك كوپشىلىككە جەتكەنىن راستاپ بەرەدى... ءبىز كونستيتۋتسيا بويىنشا دا، باسقا بويىنشا دا كوپ ۇلتتى  ەمەسپىز. بىزدە ءبىر عانا ۇلت بار. ول – قازاق ۇلتى. قازاقستاندىق دەگەن ۇلت تاريحتا، تابيعاتتا جوق نارسە. ول كەيبىر جۋرناليستەردىڭ، ساياساتكەرلەردىڭ ەنگىزگەن ۋاقىتشا ينسترۋمەنتى عانا. مەن شىن مانىندە ءوزىن قازاقستاندىقپەن دەپ ەسەپتەيتىن ادامدى كورگەن ەمەسپىن. بىرەڭ-ساراڭ پۋبليتسيست، ساياساتكەر بولماسا، ونى كوپ ەشكىم ايتا بەرمەيدى. وسى تۇستا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ەكى قوعام بار ەكەندىگىن ايتۋ كەرەك. ول ازايىپ بارا جاتقان ورىس ءتىلدى قوعام جانە كۇشەيىپ كەلە جاتقان قازاق قوعامى. اسىرەسە وسى ەكىنشى قوعام «قازاقستاندىق»، «ستاندىق» دەگەن فورماتتاردى مويىندامايدى... قازاقستان ءسوزسىز قازاقتىكى.

ءبىزدىڭ سىرتقى ساياساتتا ۇتقاندارىمىز بەن ۇتىلعاندارىمىزدىڭ قايسىنىڭ سالماعى جوعارى؟

مەنىڭشە، ۇتقانىمىزدىڭ سالماعى جوعارى سياقتى. جاقسى بولسىن، جامان بولسىن قازاقستانداعى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ىشىندە ەڭ ۇتىمدى ساياسات جۇرگىزىپ جاتقان ءبىر مينيسترلىك بار. ول – سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى. جاڭا قازاق ءوزىنىڭ مەملەكەت قۇرۋىنىڭ ەكىنشى ساتىسىنا ءوتىپ جاتىر دەدىك قوي. سول ءبىرىنشى كەزەڭنىڭ ماقسات-مۇددەسى تۇرعىسىنان الاتىن بولساق. شەكارانى انىقتاۋدا قىتايمەن، رەسەيمەن، وزبەكستانمەن، تۇركىمەنستانمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋ وڭاي بولعان جوق. شەكارا بەلگىلەۋدىڭ ەكى باعىتى بار عوي. ءبىرى زاڭ مەن كارتا جۇزىندەگى كونسەپتسياسىن جاساپ الۋ. ەكىنشىسى باعانا قويۋ. سول باعانا قويۋعا دەيىنگى جۇمىسىمىزدى قازىر بىتىردىك. وسىنداي ءىرى تۇرعىدان قارايتىن بولساق، بۇل ءسوزسىز جەتىستىك. كەزىندە قازاقستاننىڭ يادرولىق پوتەنتسيالىنان باس تارتىپ، بۋداپەشت سياقتى كەلىسىمگە قول جەتكىزۋى سول كەز ءۇشىن ۇلكەن جاڭالىق بولدى. بىراق بۇگىن زامان وزگەرىپ كەلە جاتىر. بۇگىنگى زاماندى بايقاساڭىز، كەزىندە قول قويىلعان قۇجاتتاردىڭ، اسىرەسە رەسەيمەن قول قويىلعان قۇجاتتاردىڭ قۇنى سول قاعازدىڭ قۇنىنان اسا قىمبات ەمەس. ۋكراينادا سول بۋداپەشت مەموراندۋمىنىڭ ءبىر تاراۋى بولىپ تابىلادى. ول قازىر ۋكراينا نە بولىپ جاتىر ؟ مەنىڭ تۇسىنىگىمدە الداعى ون جىلىمىز، ارتتاعى وتىز جىلىمىزدان قيىن بولماق. قازىر ءبىزدىڭ سىرتقى ساياساتتا الاتىن ەكى ۇلكەن باعىتىمىز بار. ءبىرىنشى: قازاقستانعا ءبىزدىڭ جەر تۇتاستىعىمىزبەن، مەملەكەت تۇتاستىعىمىزدى ودان ارى كۇشەيتەتىن، سوعان قوسىمشا كەپىلدىك بەرەتىن قۇجاتتارعا قول جەتكىزۋ كەرەك. ەكىنشى ءسوزسىز بۇل قىتايداعى قازاق دياسپوراسىنىڭ ماسەلەسى. مەنىڭ ويىمشا، قىتايدا مۇسىلمان اتاۋلىعا عۇمىر جوق. ءتىپتى يسلامنىڭ ءوزىن قىتايلاندىرۋ دەگەن ساياساتتى باستاپ جاتىر. ەگەر سىرتقى ساياسي دوكترينانىڭ باستى ءپرينتسىپى قازاقستاندى تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە ساقتاۋ دەيتىن بولسا. وسىنداي ۇلكەن شارالارعا، ۇلكەن باعىتتارعا نەگىزدەلۋ كەرەك سياقتى. سوڭعى كەزدەرى قىتايمەن ۇستاسىپ، جەڭگەن مەملەكەت الەمدە نەكەن-ساياق. بىراق ايتەۋىر حالىقتىڭ شۋلاۋى، حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ الدىنا شىعىپ اڭگىمە قوزعاۋ تۇرعىسىنان العان كەزدە. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە 2-3 مىڭ قازاقتىڭ ماسەلەسىن شەشكەنىمىزدىڭ ءوزى، ءبىزدىڭ سىرتقى ساياتىمىزدىڭ دۇرىس باعىتتا ءجۇرىپ جاتقانىن جانە ونىڭ جاقسى بولسىن، جامان بولسىن بەدەلىنىڭ بار ەكەندىگىن كورسەتەدى.

«2019 جىلى مەرزىمىنەن بۇرىن پرەزيدەنت سايلاۋى بولۋى مۇمكىن، بولادى، بولمايدى» دەگەن تالقى بولىپ جاتىر عوي. ال سايلاۋ بولدى دەلىك، وسى سايلاۋدان كەيىن نە بولماق؟

مەن دە ءوز باسىم، سايلاۋ ءۇشىن سايلاۋ وتكىزگەنىن قالامايمىن. سايلاۋ دەگەن كەم دەگەندە 4 جىلدىق، 5 جىلدىق ستراتەگيانى انىقتاۋ ەمەس پە؟ «ءبىز الداعى 5 جىلدا نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ سايلاۋدا جەڭەتىن پارتيا نەنى ايتۋى كەرەك؟» دەگەندى كوپ ايتۋىمىز كەرەك. كەرەمەت بولىپ، جۇرتتىڭ الدىنا شىعىپ كوسەم بولدىڭ، شەشەن بولدىڭمەن ماسەلە اياقتالمايدى. سايلاۋدىڭ ءوزى بولسىن دەلىك. ونى وتكىزۋ وڭاي. ەكى ايدىڭ ىشىندە وتەدى دە كەتەدى. بۇل سايلاۋ قازاقتى وزگەرىسكە الىپ كەلەتىن سايلاۋ بولا ما، جوق ودان ارى تىعىرىققا اپاراتىن سايلاۋ بولا ما؟ ەگەر ۇلكەن وزگەرىس، ۇلكەن باعىت الىپ كەلەتىن سايلاۋ بولاتىن بولسا، وندا ونداي سايلاۋدى قۇپتاۋعا دا بولاتىن شىعار. ال ەگەر ءداستۇرلى دارەجەدە وتكىزە سالاتىن، ەكى ايلىق، ءۇش كۇندىك عۇمىر كەشەتىن سايلاۋ بولاتىن بولسا، وندا ول سايلاۋ قازاقستان مەملەكەتىن ودان ارى تىعىرىققا تىرەيدى، ودان ارى شەتەلدىك، اسىرەسە باتىستىق يزولياتسياعا الىپ بارادى. ال بىزگە قىتاي مەن رەسەيدىڭ ءدال قازىرگى جاعدايىندا باتىسپەن قۇيرىق ۇزىسۋگە بولمايدى. ءبىز ولارعا بارىنشا جاقىنداي بەرۋىمىز كەرەك. ال ولارعا جاقىنداۋدىڭ العاشقى شارتتارىنىڭ ءبىرى سايلاۋدى دۇرىس وتكىزۋ. سايلاۋدى ازدى-كوپتى بولسا دا ءادىل وتكىزۋ. ءوزىڭنىڭ قارسىلاستارىڭدى قاتىستىرا ءبىلۋ. وپپوزيتسيانىڭ تىركەلۋىنە مۇمكىندىك، مۇرسات بەرۋ دەگەن سياقتى ماسەلەلەر. بۇل سايلاۋدىڭ ەرەكشەلىگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ قيىنداعان تۇسىندا وتەتىنىندە. الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ تومەن كەزىندە وتەتىن سايلاۋدىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، جاقسى بولسىن، جامان بولسىن بيلىكتىڭ رەيتينگى ءتۇستى دەگەندى كورسەتۋگە ءماجبۇر بولامىز. ەگەر حالىقتىڭ قالتاسى قاعىلىپ جاتسا، جيعان-تەرگەن قورلارى جوق بولىپ جاتسا، ەكى رەت دەۆالۆاتسيا بولسا، ەرتەڭگى كۇنىم نە بولماق دەپ كوشەدە جۇرگەن حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيى باسقاشا بولادى. ەگەر بيلىك وسىنى تۇسىنسە، سايلاۋ وتكىزگەن كۇننىڭ وزىندە داۋىستاردى ەسەپتەگەن كەزدە بيلىكتىڭ 20-30 پايىزعا رەيتينگى تۇسكەنىن انىقتاۋى كەرەك. بيلىككە، نازارباەۆقا دا، باسقاسىنا دا 98 پايىزدىڭ قاجەتى جوق. 70 پايىزبەن دە، 51,1 پايىزبەن دە پرەزيدەنت، پرەمەر بولىپ وتىرعان ەلدەردى كورىپ وتىرمىز. ولاردىڭ جاعدايى بىزدىكىنەن جاقسى. قايتا سەنىڭ 60 پايىز داۋىس العانىڭ ەل ءۇشىن جاقسى. سەن تىراشتانىپ جۇرەسىڭ. مەنىڭ بولاشاعىم قالاي بولار ەكەن؟ ماعان وسى جولى 60 پايىز عانا داۋىس بەردى. ەرتەڭ اناۋ 40 پايىز 60 پايىزعا اۋىسىپ كەتپەي مە ەكەن دەپ. بۇل سەنى حالىققا جاقىن بولۋعا ماجبۇرلەيدى. ال سەن 98 پايىز داۋىس جيناپ وتىرساڭ، ەشتەڭە ىستەۋگە مۇددەلى ەمەسسىڭ عوي. ءبارى عاجاپ دەگەن ءسوز. ال ەلدە ءبارى عاجاپ پا؟ عاجاپ ەمەس.

سايلاۋ وتكىزۋ بيلىكتىڭ قۇزىرەتىندەگى دۇنيە عوي. وسىعان اسەر ەتەتىن بىزدە ازاماتتىق قوعام بار ما، قالىپتاستى ما؟

ازاماتتىق قوعام قالىپتاسىپ كەلە جاتىر. جاڭا مەن ايتتىم عوي، ەشبىر ەل تاۋەلسىزدىك جاريالاعان كۇنى تاۋەلسىز بولا قويمايدى. ءسىز دە، مەن دە تۋا سالىپ تۇلعا بولىپ كەتكەن جوقپىز. سول سياقتى قوعامدا پىسەتىن شارۋا. قوعامنىڭ دا الدىعا قاراي دامىپ كەتەتىن نەمەسە قۇلدىراۋعا ءتۇسىپ جوق بولىپ كەتەتىن زاماندارى بولادى. وسى تۇرعىدان قارايتىن بولساق، قازاقستاندا شىنايى تاۋەلسىز ويلايتىن ازاماتتىق قوعام جاساقتالىپ كەلە جاتىر. وعان ءارتۇرلى سەبەپتەر بار. ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ەكىگە ءبولىنۋى. جاڭا ايتتىق قوي، ورىس ءتىلدى جانە قازاق ءتىلدى دەپ. شىنداپ كەلسەك، ەكەۋى ەكى بولەك قوعام. قۇندىلىقتارى دا بولەك. ورىس ءتىلدى قوعام دەيتىن بولساق، بۇنىڭ ورتا جاسى 47-48, قازاقستاندىق قوعامنىڭ ورتا جاسى 38-39, ال تازا قازاق قوعامىنىڭ ورتا جاسى 26-27 جاستا. ياعني 26-داعى بالا نەنى ويلاۋى كەرەك، 37-گى ادام نەنى ويلاۋى كەرەك، 47-گى ادام نەنى ويلاۋى كەرەك؟ قازاق قوعامى ەڭ جاس قوعام بولعاندىقتان ونى مايدا-شۇيدە تاقىرىپتار كوبىرەك قىزىقتىرادى. بىراق قوعام ءوسىپ كەلە جاتىر. ەرتەڭ ەسەيگەننەن كەيىن انا جاستار دا سۇراق قويا باستايدى.

ءبىزدىڭ قازاقستان حالقىنا، بيلىگىنە اسەر ەتەتىن سىرتتا ءبىراز كۇشتەر بار. سولاردىڭ قانشالىقتى اسەرى بار بىزگە؟

شىنىن ايتۋ كەرەك، ءبىز ءوزىمىزدىڭ قوعامعا ءوزىمىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ، ءوزىمىزدىڭ ءباسپاسوزدىڭ ءسوزى وتپەي جاتقان قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ءبىز ءوزىمىزدىڭ قوعامعا ءوزىمىز تىكەلەي اسەر ەتۋ مۇمكىندىگىنە ءالى قول جەتكىزگەن جوقپىز. ەلىمىزدىڭ ءبىراز اۋديتورياسى رەسەيدىڭ تەلەارناسىن كورىپ وتىر. قازاق قوعامىنىڭ كەيبىر توپتارى قازاق ەلىنىڭ قۇندىلىعىمەن ەمەس، وزگە ەلدىڭ، وزگە وركەنيەتتىڭ قۇندىلىعىمەن، ونىڭ ىشىندە ءدىني قۇندىلىعىمەن سۋسىنداپ جاتقان جاعدايى بار. جالپى، قازاقستان دەگەن ەلدىڭ سىرت كۇشتەردىڭ ويىن الاڭىنا، تاجىريبە الاڭىنا اينالىپ جاتقان جاعدايى بار. ونى دۇرىس تۇسىنە ءبىلۋ، اجىراتا ءبىلۋ، ولارعا قارسى توتەپ بەرە الاتىن انتيۆيرۋس شىعارا ءبىلۋ ول ءبىزدىڭ قوعامنىڭ مىندەتى. سىرتقى قاۋىپ-قاتەرلەردەن قورعايتىن ەڭ باستى قۇرال ول – قازاق ءتىلى. ورىستىڭ بۇكىل ۇگىت-ناسيحاتشىلارى قازاققا بولا قازاق ءتىلىن وقىمايدى.اراب پەن قىتاي دا سولاي. سول سەبەپتى دە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اياسىن كەڭەيتۋ، مەملەكەتتىك ورگانداردى قازاق تىلىندە سويلەتۋ بۇل ۇلتتىڭ يمۋنيتەتى مەن تۇتاستىعىنا اسەر ەتۋشى ەكونوميكالىق-گەوساياسي فاكتور دەپ ايتۋعا نەگىز بار.

“The Qazaq Times”