Aydos Sarım. Sayasattanuşı. Foto: Ult.kz

Qazaqstandı köp wlttı el dep aytamız ğoy. Jalpı, osı Qazaqstan kimniñ memleketi?

Men bilsem, «köp wlttı» degen termin Keñes zamanınan qalğan. Bizdiñ eldiñ işindegi, äsirese bilik ökilderi wlttıq taqırıpqa qaray söz qozğanda, oy qozğağanda  ünemi Keñestik termindermen, Keñestik payımdarmen baratını men üşin ayqın närse. Eñ aldımen biz termin jağın dwrıstap aluımız kerek. Biz özimizdiñ jadımızdı, ğılımi aynalımdı, jurnalistik bağıttı osınday Keñestik jalğan terminderden qwtqarıp aluımız qajet.  Qazaqstan öziniñ «azan şaqırıp atı qoyılğan» sätte qabıldağan eki ülken qwjat Egemendik turalı deklaraciya men Täuelsizdik turalı zañ boyınşa, Qazaqstan unitarlı memleket. Alğaşqı kezdegi wstanımda «Qazaqstan Respublikası wlttıq memleket bolıp tabıladı jäne soğan bükil küşin jwmsauı kerek» degen. Bile-bilseñiz Täuelsizdik turalı zañnıñ soñğı babı bılay dep ayaqtaladı: «Bolaşaqta osı eki zañnıñ negizinde qabıldanatın zañdardıñ barlığı osı maqsattarğa qızmet etui kerek. Öytpegende olardıñ küşi bolmaydı» deydi. YAğni Qazaqstanda Konstituciyadan bastap kez kelgen qabıldanatın zañ ol unitarlı memleket qalıptastıru, wlttıq memleket qalıptastıru, onıñ jağdayattarın jasau degen bağıtta jüru kerek nemese bolaşaqta kez kelgen wrpaq, kez kelgen zañnıñ küşin joyuğa mümkindik aluı kerek. Mınau tüpki maqsattarğa qayşı eken degendey. Eger däleldep şıqsa, sottıñ işinde, basqanıñ işinde.

Qazaqstan sözsiz wlttıq memleket qwruğa bet alğan el. Biz qazir Täuelsizdigimizdiñ, Azattığımızdıñ ekinşi kezeñin bastap jatırmız. Bodan bolğan memleketterdiñ bir de bireui öziniñ Täuelsizdigine sol Täuelsizdik alğan küni jetken joq. Men ne üşin «Qazaqstan öziniñ Täuelsizdiginiñ ekinşi satısın bastadı?» - dep otırmın. Sebebi Qazaqstan öziniñ Täuelsizdigin jariyalağan kezde öz elinde qazaq wlttıq azşılıq bolğan el. Sondıqtan da Keñes zamanında qabıldanğan Til turalı zañdı äli künge deyin özgerte almay kele jatırmız. Sol siyaqtı Konstituciyamız da, basqa zañdarımız da sol 80 jıldardağı üreylerdiñ elesi, salqını bar siyaqtı. Qazirgi mindet sol üreylerdi, sol qatqan närselerdi jibitip jaña bağıtqa tüsu. Osı jılı ülken sanaq boladı. Bwl sanaq qazaq wltınıñ öz elinde absolyuttik köpşilikke jetkenin rastap beredi... Biz Konstituciya boyınşa da, basqa boyınşa da köp wlttı  emespiz. Bizde bir ğana wlt bar. Ol – qazaq wltı. Qazaqstandıq degen wlt tarihta, tabiğatta joq närse. Ol keybir jurnalisterdiñ, sayasatkerlerdiñ engizgen uaqıtşa instrumenti ğana. Men şın mäninde özin qazaqstandıqpen dep esepteytin adamdı körgen emespin. Bireñ-sarañ publicist, sayasatker bolmasa, onı köp eşkim ayta bermeydi. Osı twsta bizdiñ elimizde eki qoğam bar ekendigin aytu kerek. Ol azayıp bara jatqan orıs tildi qoğam jäne küşeyip kele jatqan qazaq qoğamı. Äsirese osı ekinşi qoğam «qazaqstandıq», «standıq» degen formattardı moyındamaydı... Qazaqstan sözsiz qazaqtiki.

Bizdiñ sırtqı sayasatta wtqandarımız ben wtılğandarımızdıñ qaysınıñ salmağı joğarı?

Meniñşe, wtqanımızdıñ salmağı joğarı siyaqtı. Jaqsı bolsın, jaman bolsın Qazaqstandağı memlekettik organdardıñ işinde eñ wtımdı sayasat jürgizip jatqan bir ministrlik bar. Ol – sırtqı ister ministrligi. Jaña qazaq öziniñ memleket qwruınıñ ekinşi satısına ötip jatır dedik qoy. Sol birinşi kezeñniñ maqsat-müddesi twrğısınan alatın bolsaq. Şekaranı anıqtauda Qıtaymen, Reseymen, Özbekstanmen, Türkimenstanmen kelissöz jürgizu oñay bolğan joq. Şekara belgileudiñ eki bağıtı bar ğoy. Biri zañ men karta jüzindegi konsepciyasın jasap alu. Ekinşisi bağana qoyu. Sol bağana qoyuğa deyingi jwmısımızdı qazir bitirdik. Osınday iri twrğıdan qaraytın bolsaq, bwl sözsiz jetistik. Kezinde Qazaqstannıñ yadrolıq potencialınan bas tartıp, Budapeşt siyaqtı kelisimge qol jetkizui sol kez üşin ülken jañalıq boldı. Biraq bügin zaman özgerip kele jatır. Bügingi zamandı bayqasañız, kezinde qol qoyılğan qwjattardıñ, äsirese Reseymen qol qoyılğan qwjattardıñ qwnı sol qağazdıñ qwnınan asa qımbat emes. Ukrainada sol Budapeşt memorandumınıñ bir tarauı bolıp tabıladı. Ol qazir Ukraina ne bolıp jatır ? Meniñ tüsinigimde aldağı on jılımız, arttağı otız jılımızdan qiın bolmaq. Qazir bizdiñ sırtqı sayasatta alatın eki ülken bağıtımız bar. Birinşi: Qazaqstanğa bizdiñ jer twtastığımızben, memleket twtastığımızdı odan arı küşeytetin, soğan qosımşa kepildik beretin qwjattarğa qol jetkizu kerek. Ekinşi sözsiz bwl Qıtaydağı qazaq diasporasınıñ mäselesi. Meniñ oyımşa, Qıtayda mwsılman ataulığa ğwmır joq. Tipti islamnıñ özin qıtaylandıru degen sayasattı bastap jatır. Eger sırtqı sayasi doktrinanıñ bastı principi Qazaqstandı Täuelsiz memleket retinde saqtau deytin bolsa. Osınday ülken şaralarğa, ülken bağıttarğa negizdelu kerek siyaqtı. Soñğı kezderi Qıtaymen wstasıp, jeñgen memleket älemde neken-sayaq. Biraq äyteuir halıqtıñ şulauı, halıqaralıq wyımdardıñ aldına şığıp äñgime qozğau twrğısınan alğan kezde. Bir jıldıñ işinde 2-3 mıñ qazaqtıñ mäselesin şeşkenimizdiñ özi, bizdiñ sırtqı sayatımızdıñ dwrıs bağıtta jürip jatqanın jäne onıñ jaqsı bolsın, jaman bolsın bedeliniñ bar ekendigin körsetedi.

«2019 jılı merziminen bwrın prezident saylauı boluı mümkin, boladı, bolmaydı» degen talqı bolıp jatır ğoy. Al saylau boldı delik, osı saylaudan keyin ne bolmaq?

Men de öz basım, saylau üşin saylau ötkizgenin qalamaymın. Saylau degen kem degende 4 jıldıq, 5 jıldıq strategiyanı anıqtau emes pe? «Biz aldağı 5 jılda ne isteuimiz kerek? Saylauda jeñetin partiya neni aytuı kerek?» degendi köp aytuımız kerek. Keremet bolıp, jwrttıñ aldına şığıp kösem boldıñ, şeşen boldıñmen mäsele ayaqtalmaydı. Saylaudıñ özi bolsın delik. Onı ötkizu oñay. Eki aydıñ işinde ötedi de ketedi. Bwl saylau qazaqtı özgeriske alıp keletin saylau bola ma, joq odan arı tığırıqqa aparatın saylau bola ma? Eger ülken özgeris, ülken bağıt alıp keletin saylau bolatın bolsa, onda onday saylaudı qwptauğa da bolatın şığar. Al eger dästürli därejede ötkize salatın, eki aylıq, üş kündik ğwmır keşetin saylau bolatın bolsa, onda ol saylau Qazaqstan memleketin odan arı tığırıqqa tireydi, odan arı şeteldik, äsirese batıstıq izolyaciyağa alıp baradı. Al bizge Qıtay men Reseydiñ däl qazirgi jağdayında Batıspen qwyrıq üzisuge bolmaydı. Biz olarğa barınşa jaqınday beruimiz kerek. Al olarğa jaqındaudıñ alğaşqı şarttarınıñ biri saylaudı dwrıs ötkizu. Saylaudı azdı-köpti bolsa da ädil ötkizu. Öziñniñ qarsılastarıñdı qatıstıra bilu. Oppoziciyanıñ tirkeluine mümkindik, mwrsat beru degen siyaqtı mäseleler. Bwl saylaudıñ erekşeligi äleumettik-ekonomikalıq jağdaydıñ qiındağan twsında ötetininde. Äleumettik-ekonomikalıq jağdaydıñ tömen kezinde ötetin saylaudıñ bir erekşeligi, jaqsı bolsın, jaman bolsın biliktiñ reytingi tüsti degendi körsetuge mäjbür bolamız. Eger halıqtıñ qaltası qağılıp jatsa, jiğan-tergen qorları joq bolıp jatsa, eki ret deval'vaciya bolsa, erteñgi künim ne bolmaq dep köşede jürgen halıqtıñ köñil-küyi basqaşa boladı. Eger bilik osını tüsinse, saylau ötkizgen künniñ özinde dauıstardı eseptegen kezde biliktiñ 20-30 payızğa reytingi tüskenin anıqtauı kerek. Bilikke, Nazarbaevqa da, basqasına da 98 payızdıñ qajeti joq. 70 payızben de, 51,1 payızben de prezident, prem'er bolıp otırğan elderdi körip otırmız. Olardıñ jağdayı bizdikinen jaqsı. Qayta seniñ 60 payız dauıs alğanıñ el üşin jaqsı. Sen tıraştanıp jüresiñ. Meniñ bolaşağım qalay bolar eken? Mağan osı jolı 60 payız ğana dauıs berdi. Erteñ anau 40 payız 60 payızğa auısıp ketpey me eken dep. Bwl seni halıqqa jaqın boluğa mäjbürleydi. Al sen 98 payız dauıs jinap otırsañ, eşteñe isteuge müddeli emessiñ ğoy. Bäri ğajap degen söz. Al elde bäri ğajap pa? Ğajap emes.

Saylau ötkizu biliktiñ qwzıretindegi dünie ğoy. Osığan äser etetin bizde azamattıq qoğam bar ma, qalıptastı ma?

Azamattıq qoğam qalıptasıp kele jatır. Jaña men ayttım ğoy, eşbir el Täuelsizdik jariyalağan küni Täuelsiz bola qoymaydı. Siz de, men de tua salıp twlğa bolıp ketken joqpız. Sol siyaqtı qoğamda pisetin şarua. Qoğamnıñ da aldığa qaray damıp ketetin nemese qwldırauğa tüsip joq bolıp ketetin zamandarı boladı. Osı twrğıdan qaraytın bolsaq, Qazaqstanda şınayı täuelsiz oylaytın azamattıq qoğam jasaqtalıp kele jatır. Oğan ärtürli sebepter bar. Bizdiñ qoğamnıñ ekige bölinui. Jaña ayttıq qoy, orıs tildi jäne qazaq tildi dep. Şındap kelsek, ekeui eki bölek qoğam. Qwndılıqtarı da bölek. Orıs tildi qoğam deytin bolsaq, bwnıñ orta jası 47-48, qazaqstandıq qoğamnıñ orta jası 38-39, al taza qazaq qoğamınıñ orta jası 26-27 jasta. YAğni 26-dağı bala neni oylauı kerek, 37-gi adam neni oylauı kerek, 47-gi adam neni oylauı kerek? Qazaq qoğamı eñ jas qoğam bolğandıqtan onı mayda-şüyde taqırıptar köbirek qızıqtıradı. Biraq qoğam ösip kele jatır. Erteñ eseygennen keyin ana jastar da swraq qoya bastaydı.

Bizdiñ Qazaqstan halqına, biligine äser etetin sırtta biraz küşter bar. Solardıñ qanşalıqtı äseri bar bizge?

Şının aytu kerek, biz özimizdiñ qoğamğa özimizdiñ memleketimizdiñ, özimizdiñ baspasözdiñ sözi ötpey jatqan qoğamda ömir sürip jatırmız. Biz özimizdiñ qoğamğa özimiz tikeley äser etu mümkindigine äli qol jetkizgen joqpız. Elimizdiñ biraz auditoriyası Reseydiñ telearnasın körip otır. Qazaq qoğamınıñ keybir toptarı qazaq eliniñ qwndılığımen emes, özge eldiñ, özge örkeniettiñ qwndılığımen, onıñ işinde dini qwndılığımen susındap jatqan jağdayı bar. Jalpı, Qazaqstan degen eldiñ sırt küşterdiñ oyın alañına, täjiribe alañına aynalıp jatqan jağdayı bar. Onı dwrıs tüsine bilu, ajırata bilu, olarğa qarsı tötep bere alatın antivirus şığara bilu ol bizdiñ qoğamnıñ mindeti. Sırtqı qauip-qaterlerden qorğaytın eñ bastı qwral ol – qazaq tili. Orıstıñ bükil ügit-nasihatşıları qazaqqa bola qazaq tilin oqımaydı.Arab pen qıtay da solay. Sol sebepti de memlekettik tildiñ ayasın keñeytu, memlekettik organdardı qazaq tilinde söyletu bwl wlttıñ imuniteti men twtastığına äser etuşi ekonomikalıq-geosayasi faktor dep aytuğa negiz bar.

“The Qazaq Times”