قاراعاندى وقيعاسى ۇلتارالىق قاقتىعىس پا، تۇرمىستىق جاعداي ما؟

جاڭا جىل باستالعالى بەرى قازاق قوعامى قاراعاندى وقيعاسىن قىزۋ تالقىلاۋدا. ءبىرى بۇنى ۇلتارالىق قاقتىعىس دەسە، ەندى ءبىرى تۇرمىستىق جاعداي دەۋ دە. وسىعان بايلانىستى بۇگىن ءبىز ساراپشىلار پىكىرىن ءبىلىپ كوردىك. 

فوتو: sputniknews.kz

ەرلان سايروۆ، ساياساتتانۋشى: قازىر رەسمي بيلىك بۇنى تۇرمىستىق جاعداي دەپ جاتىر. سىرت كوزگە قاراعاندا بۇل جاڭا جىل الدىنداعى تۇرمىستىق جاعداي بولىپ كورىنۋى ىقتيمال. بىراق وسى تۇرمىستىق جاعدايدىڭ العىشارتتارى بار. وبلىستىق دەڭگەيدە باسقا ۇلت وكىلدەرى، قازاقستاننىڭ ازاماتى ەمەس كوپتەگەن تۇلعالار ءبىزدىڭ ەلىمىزدە كاسىپكەرلىكپەن اينالىسىپ، قازاققا قول جەتىمدى ەمەس ءار ءتۇرلى مەملەكەتتىڭ يگىلىكتەرىن كورىپ وتىر. مىنە وسى ماسەلەگە كەلگەن كەزدە بۇنىڭ ەكىنشى جاعى شىعادى. ياعني وبلىستىق دەڭگەيدە بۇل تەك قانا قاراعاندىدا عانا ەمەس، باسقا وبلىستاردىڭ بارلىعىندا بار نارسە...  شىنىن ايتۋ كەرەك، كوپتەگەن قازاق، ونىڭ ىشىندە جاستارىمىز وسى ماتەريالدىق يگىلىكتەردى كورە الماي وتىر. وسى تۇسقا كەلگەن كەزدە، بۇل تۇرمىستىق جاعدايدان الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك جاعدايىنا كوتەرىلەدى. ءبىز مىنە وسى ماسەلەنى قاراستىرۋىمىز كەرەك. وسى تاۋەلسىزدىك العان 28 جىلدىڭ ىشىندە ماتەريالدىق يگىلىكتەرگە قول جەتكىزە الماي جۇرگەن ءوزىمىزدىڭ قازاق جاستارى. مىنە وسى قاراعاندىداعى جاعدايدا دا الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك ماسەلەسى كورىنىس الادى. ال بۇل ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشپەيتىن بولساق، وندا بۇنىڭ ار جاعى ەلىمىزدەگى كوپتەگەن مەملەكەتتىك قيىنشىلىقتارعا الىپ كەلۋى ىقتيمال.

فوتو: Ult.kz

دوس كوشىم، ساياساتتانۋشى: بۇعان جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن ماعان سول توبەلەسكە قاتىسقان ادامداردىڭ اشىق ەكراننىڭ الدىندا، جۋرناليستەردىڭ الدىندا ايتقان سوزدەرى كەرەك. قالاي باستالدى؟ نەدەن باستالدى؟ قازاقتى قورلايتىن، نامىسىنا تيەتىن سوزدەر ايتىلدى ما؟ قازاقتىڭ قىزدارىنا قاتىستى سوزدەر ايتىلدى ما؟ قىسقاسى ءبىز نەدەن باستالعانىن  الى كۇنگە دەيىن بىلمەيمىز. سەگىز كۇن ءوتتى. ول تۋرالى نە سوعان قاتىسقان ادامدار ايتقان جوق. نە سول جەردە ايقايلاپ جۇرگەن جىگىتتەر سولاردى تاۋىپ الىپ ولاردى كوپشىلىكتىڭ الدىنا شىعارعان جوق. نە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى تاراپىنان مىناداي تۇسىنىكتەمە بەردى دەگەن ءسوز جوق. سوندىقتان ەشكىمگە قازىر مىناۋ بىلاي، مىناۋ بىلاي دەپ جاۋاپ بەرۋگە بولمايدى. مىسالى، دەپۋتاتتار ايتىپ جاتىر عوي: «بۇل جاي انشەيىن تۇرمىستىق جاعداي» - دەپ. ولاردىڭ ولاي ايتۋعا قۇقى جوق. سەبەبى ولار ونى بىلمەيدى ءالى كۇنگە دەيىن... بۇل «مۋزىكادان» باستالدى ما، جوق الدە «ۋاقىت بولدى شىعىڭدار» دەگەننەن باستالدى ما؟ قىسقاسى ونسىز ءبىز بۇل ماسەلەگە ەشقانداي پىكىر ايتا المايمىز. بىراق، نەلىكتەن وسىنداي قاقتىعىستار بولسا، بۇعان ۇلتارالىق قاقتىعىس ەسەبىندەگى كورىنىس بەرىلەدى، حالىق سولاي تۇسىنەدى؟ وسىنى ءبىز زەرتتەۋىمىز كەرەك. مىسالى: شەلەكتەگى وقيعا دەيىك، مالىباي دەيىك، قازاتكوم دەيىك، ماياتاس دەيىك، سارىاعاش دەيىك. بارلىق جەردە مەن بولدىم. بارلىق جەردە ءبىز قاتىستىق. «نەلىكتەن حالىق وسىعان وسىنداي باعا بەرەدى؟» - دەگەن نارسەگە مەن بىراق نارسە ايتار ەدىم. قازاقستاندا تۇراتىن بەلگىلى ءبىر باسقا ۇلت وكىلى نەمەسە ورىستانىپ كەتكەن ءوزىمىزدىڭ قازاقتار، ولار ءالى كۇنگە دەيىن وسى قازاق ەلى، قازاق مەملەكەتى ەكەندىگىن مويىنداعىسى كەلمەيدى. ولاردىڭ ءبىر دە بىرەۋى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەندە قاسىمىزدان تابىلعان جوق. قازاق ماسەلەسىن كوتەرگەندە ءبىر دە بىرەۋى قاسىمىزدا بولعان جوق. سوندىقتان «ولارعا دەگەن كوڭىل بوتەن» دەگەن كوزقاراس قالىپتاسا باستادى. ولار قازاقتىڭ ءتىلىن 30 جىلدا ۇيرەنگەن جوق. قىسقاسى ولار ءوزىن-ءوزى قازاقستاننىڭ ىشىندە بوتەن سانايدى جانە ولار ونى وزدەرى تۇسىنبەيدى، نە تۇسىنگىسى كەلمەيدى. ولار ءالى كۇنگە دەيىن قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلعانىن جانە قازاق ءوز مەملەكەتىن قۇرعانىن ىشتەي مويىنداعان جوق. وسى ماسەلە قازاقتىڭ كوڭىلىندە قاياۋ بولىپ تۇر. سوندىقتان كەز كەلگەن پاۆلودار، پەتروپاۆل دەگەن اتاۋ بولسىن، نە بولماسا «درەۆني ريم» دەگەن اتاۋ بولسىن، مەنىڭ اشۋ-ىزامدى تۋعىزاتىنىن ولار تۇسىنبەيدى. اڭگىمە بۇل جەردە وسىنىڭ بارلىعىنىڭ جينالۋىندا. بۇلار بىزبەن بىرگە ءبىر مەملەكەتتە، ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا تۇرادى، بىردەي ءومىر سۇرەدى. بىراق سويتە وتىرا بۇلار ءبىزدىڭ ارمان-ماقساتتارىمىزدى نە تۇسىنگىسى كەلمەيدى، نە كەيدە قارسى شىعادى. بۇعان قازاق ىشتەي قاپالانادى دەيمىز بە ، جوق الدە ىزالانادى دەيمىز بە بىلمەيمىن. وسىنىڭ بارلىعى كەز كەلگەن ءبىر ءىس-ارەكەت باستالعاندا شىعادى. جەلتوقساندا دا قۇردان-قۇر شىققان جوق. بۇنىڭ بارلىعىن ەشكىم الدىن الا تۇسىندىرگەن جوق. بۇنىڭ بارلىعى جينالىپ قالادى دا ءبىر جەردە جارىلادى. مەنىڭ ويىمشا، ءبىزدىڭ مەملەكەت وسىنىڭ بارلىعىن ءالى تۇسىنبەي وتىر. نە بولماسا تۇسىنەتىن شىعار. ولاردا اقىلدى ادامدار عوي تالاي جەردىڭ ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن. بىراق سونى مويىنداعىسى كەلمەي وتىر. سەبەبى بيلىكتىڭ دە نەگىزگى توبى جاڭاعى مەن ايتقان ادامدار. ولار قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن جوق. سوندىقتان ولار انا جاقتا وكىنىشكە وراي. حالىق ولارعا دا سەنبەيدى...

كەشە ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ورىنباسارى رەسمي مالىمدەمە جاسادى عوي. ول ايتادى، «ۇشتەن كەيىن ولار (مەيرامحانادان قوناقتاردى – رەد) وزدەرى شىعاردى» - دەپ. ەش ۋاقىتتا ولار وزدەرى شىعارمايدى. ولار ول ۋاقىتتا «مىنالار كەتپەي وتىر» - دەپ پوليتسيا شاقىرادى. ولار قولدارىنا ارماتۋرا الىپ، پىشاق الىپ جاڭاعى وتىرعان ادامداردى شىعارا ما؟ بۇل ميعا كىرمەيتىن نارسە. سوندىقتان بۇنىڭ ىشىندە دە بيلىكتىڭ، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ تىعىپ وتىرعان ماسەلەلەرى بار... قولىنا ارماتۋرا الىپ، پىشاق الىپ ولاردى ەشكىم شىعارىپ سالمايدى. بۇل جابايى دۇنيە ەمەس. بۇل قۇقىقتىق مەملەكەت. بۇل قازاقستان مەملەكەتى. دەموكراتيالىق مەملەكەت، ءبىز ماقتاناتىن.

جەلتوقساننىڭ 31-ىنەن قاڭتاردىڭ 1-ىنە قاراعان ءتۇنى قاراعاندىدا ارميان ەتنوس وكىلدەرى مەن قازاقتار اراسىندا كيكىلجىڭ بولىپ، 1 ادام كوز جۇمعان. وسىدان كەيىن الەۋمەتتىك جەلىلەردە قازاقتار مەن ارمياندار اراسىندا بولعان توبەلەستىڭ بەينەجازبالارى تاراپ، قاراعاندى حالقى «ەجەلگى ريم» مەيرامحاناسى ماڭىنا جينالاعان. بىراق پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى «ەجەلگى» ادەتتەرىنە باسىپ، مەيرامحانا ماڭىن قورشاۋعا الىپ، جينالعان قاۋىمدى وقيعا بولعان جەرگە وتكىزبەگەن.

6 قاڭتار كۇنى ءبىر توپ بەلسەندىلەر قاراعاندىنىڭ ورتالىعىنا جينالىپ، قىلمىستىڭ ءىستىڭ ءجۇرۋ بارىسى جونىندە جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرىنەن تۇسىنىكتەمە بەرۋدى تالاپ ەتكەن. وبلىس اكىمى ەرلان قوشانوۆ حالىق الدىنا شىعىپ: «بىرەۋلەر "بۇلار اقشا بەرىپ قۇتىلىپ" كەتەدى دەپ ايتىپ ءجۇر. ەشكىم دە قۇتىلمايدى! مىناداي قوعامدىق باقىلاۋ تۇر، ەڭ جوعارعى ورگاندار باقىلاپ وتىر. بۇل تەرگەۋ اياعىنا دەيىن ءادىل جەتەدى، قىلمىسكەرلەر ءوز جازاسىن الادى. مەن سىزدەرگە وبلىس اكىمى، ەلباسىنىڭ وسى جەردەگى وكىلى رەتىندە ۋادە بەرەمىن. قاشىپ جۇرگەن قىلمىسقا نەگىزگى كۇدىكتى ەكى-ءۇش كۇننىڭ ىشىندە ۇستالادى»، - دەپ مالىمدەگەن.

قازىرگى تاڭدا اتالمىش وقيعاعا بايلانىستى 8 ادام قاماۋعا الىنىپ، نەگىزگى كۇدىكتى گۋگۋريان نارەككە حالىقارالىق ىزدەۋ جاريالانعان.

"The Qazaq Times"