اۋانىڭ لاستانۋىنان جىلىنا ميلليوننان استام حالىق قىرىلاتىن ەل

اۋا لاستانۋىنىڭ عالامدىق جاڭا قورتىندىسىنا قاراعاندا، ۇندىستانداعى اۋانىڭ لاستانۋى جەدەل ارتىپ، قىتايداعى اۋانىڭ لاستانۋىنان اسىپ تۇسكەنىن، سونىڭ سالدارىنان جىلىنا ميلليوننان استام ادامنىڭ كوز جۇماتىنىن مالىمدەدى. ءۇندىستان قازىر الەمدەگى اۋانىڭ لاستانۋىنان ادامداردىڭ قازا بولۋ سالىستىرماسى ەڭ جوعارى ەل بولىپ سانالادى.  بۇل تۋرالى “The New York Times” باسىلىمى حابارلايدى.

اتالعان قورتىندىنى بوستونداعى اۋانىڭ لاستانۋىنىڭ ادام دەنساۋلىعىنا اسەرىن زەرتتەۋ مەكەمەلەرى – دەنساۋلىق ەففەكتىسى ينستيتۋتى (Health Effects Institute) جانە سيەتلدە حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن زەرتتەۋ ورتالىعى (دەنساۋلىق ستاتيستيكاسىن باعالاۋ ينستيتۋتى - Institute for Health Metrics and Evaluation) بىرلەسە شىعارىپ وتىر. بىرنەشە جىلدان بەرى قاۋىپتى اەروموبيلدى بولشەكتەردەن قىتايدا ادامداردىڭ مەزگىلسىز ءولۋ سالىستىرماسى جوعارى بولىپ كەلگەن. سەيسەنبى كۇنى جاريالانعان بۇل قورتىندىدان ۇندىستانداعى اۋانىڭ لاستانۋىنان ادامداردىڭ قازا بولۋ سالىستىرماسى كۇرت جوعارلاعانىن كورۋگە بولادى.

فوتو: The New York Times India Air Pollution

مالىمەتتەر بويىنشا، ءۇندىستاندا اۋاداعى قاۋىپتى اەروموبيلدى بولشەكتەردەن قازا بولاتىندار سانى، 1990 جىلدان 2015 جىل ارالىعىندا 50 پايىزعا كوبەيگەن. زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتىسىنشا بۇل ۇندىستاندىقتار ءۇشىن اسا اۋىر سوققى دەپ باعالاۋعا بولادى ەكەن. بريتاندىق كولومبيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ادام دەنساۋلىعى مەن قورشاعان ورتا بايلانىسى ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى مايكل براۋەر ءتىلشىنىڭ تەلەفونىن قابىلداعاندا: « ءۇندىستاندا جەدەل يندۋستريالاندىرۋ ءجۇرىلىپ جاتىر. حالىق سانىنىڭ ارتۋىمەن بىرگە قارتتانۋى دا اۋىرلادى. بۇنداي ەرەكشەلىكتەگى حالىق قۇرامى اۋانىڭ لاستانۋ اسەرىنە وڭاي ۇشىرايدى»، – دەگەن پىكىرىن ءبىلدىردى.

زەرتتەۋ قورتىندىسىنا سايكەس، وڭتۇستىك ازيا جانە باسقادا وڭىرلەردەگى اۋانىڭ لاستانۋى اۋىرلعان كەزدە، امەريكا جانە ەۋروپاداعى اۋانىڭ لاستانۋى جاقساردى. بۇل سول ەلدەگى جاراقسىز شىعارىندىلاردى ازايتۋ ساياساتىنىنىڭ جەمىسى دەۋگە بولادى. ەلدەردەگى ۆاب-سايتتاردا اۋانىڭ لاستانۋى مەن حالىقتىڭ دەنساۋلىق كورسەتكىشىنىڭ اشىق جاريالى بولۋى دا سول ەلدەگى ءوندىرىس ورىندارىنا اسەر ەتەدى.

1990 جىلدان بەرى اقش ورتانى قورعاۋ نورماتيۆتەرى مەن ەۋروپالىق كوميتسيانىڭ جاساعان شارالارى قاۋىپتى جاراقسىز بولشەكتەردىڭ لاستاۋىن تەجەۋدە ايتارلىقتاي ناتيجەگە قول جەتكىزگەن. ايتالىق، امەريكالىقتاردىڭ جىلدىق جاراقسىز قالدىقتاردى  شىعارۋ سالىستىرماسى 27 پايىزعا ازايعان. تۇرمىستىق تۇتىنۋدان قالعان جاراقسىزداردى وڭدەپ پايدالانۋ ناتيجەسىندە، جاراقسىزداردىڭ قورشاعان ورتاعا شىعارىلۋى ازايعان. دەگەنمەن، 8,8 پايىز امەريكالىق پەن 25,8 پايىز ەۋروپالىقتاردىڭ شىعارعان جاراقسىز قالدىقتارى، ادامداردى مەزگىلسىز ولىمىنە سەبەپ بولادى.

فوتو: KevinFrayer The New York Times

وتكەن عاسىردىڭ سوڭىنان بەرى دامۋشى ەلدەردىڭ وندىرىستىك-كاسىپ ورىندارىنان شىعاتىن جاراقسىز قالدىقتاردىڭ تەجەۋسىز كەتۋىنەن شىعىس، وڭتۇستىك-ازيا ەلدەرىندەگى لاستانۋ كۇرت ارتتى. قىتايداعى  قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋىن تەجەۋ ءۇشىن قايتا وڭدەۋ ءىسىن بارىنشا دامىتۋدا. ايتالىق جىلىنا نەشە ميلليون توننالاعان جاراقسىز قالدىقتاردى جيناپ الىپ، قايتا وڭدەۋگە جىبەرىلەدى. ءۇندىستاندا اۋانىڭ لاستانۋى تۋرالى ءالى دە مەملەكەتتىك تۇراقتى ساياسات قابىلدانباعان. تەك مەرەكەلەردە ەل استاناسى جاڭا-دەليدە وتشاشۋ اتۋ مەن ساتۋعا شەكتەۋ قويعان. حالىقتى ورتا قورعاۋعا باعىتتاۋ دا ءالسىز ءجۇرىلىپ جاتقانىن ءۇندىستان جوعارى سوتىنىڭ ادۋاكاتى گوپال سانكارانارايانان (Gopal Sankaranarayanan) ايتادى.  تاعى دا تولىپ جاتقان سەبەپتەرمەن ءۇندىستان حالقىنىڭ جىلىنا 1 ملن 100 مىڭ ادامى قازا بولۋدا.

“The Qazaq Times”