"قىتاي توقىراۋىنىڭ" بەس فاكتورى جانە قازاقستان

قىتاي قارقىندى دامۋ ۇستىندەگى ەل. تاۋار ءوندىرىسىنىڭ ارتۋى ەل ەكونوميكاسىنا زور ىلگەرلەۋشىلىك اكەلدى. اۋىر-جەڭىل ونەركاسىپ سالالارىنىڭ جىل سايىن سەرپىن الىپ كەلە جاتقانىن ەستىپ، كورىپ، ءبىلىپ ءجۇرمىز. قىتاي دامۋى كورشىلەس ءبىزدى عانا ەمەس، دامىعان باتىس ەلدەرىنىڭ دە نازارىن وزىنە اۋداردى. الەمگە ايبار شەككەن الىپ ەلدىڭ ەكونوميكاسى، اسكەري قۋاتى "كۇن باتپاستاي" كورىنگەنىمەن، بۇگىندە، «قىتاي توقىراۋىنا» الىپ كەلەتىن فاكتورلار بەلەڭ بەرۋدە. ولاي بولسا، فاكتورلاردىڭ قازاقستانعا تيگىزەر قانداي جاقسى-جامان اسەرى بار دەگەن ماسەلە تۇرعىسىندا وي قورىتىپ كورەلىك.

ساراپشىلار قىتايدىڭ بەس ۇلكەن پروبلەماسىن اتاپ وتىر. بۇل قانداي پروبلەمالار جانە ونى شەشۋ ءۇشىن قىتاي ۇكىمەتى نەندەي شارالار جاساپ وتىر؟

Sumsung employees assemble CRT television sets at the Samsung Vina Electronics Co. factory in district Thu Duc in Ho Chi Minh City, Vietnam. Photo taken on Friday, December 4, 2009. Kevin German / Luceo Images

ءبىرىنشى فاكتور، ءوندىرىستىڭ دامۋى ارتقان سايىن، شيكىزات تاپشىلىعىن تۋدىرۋدا. بۇل ماسەلە قازىر دە بولاشاقتا دا قىتاي بيلىگىنە باستى سىنداردىڭ ءبىرى. قىتايدىڭ مەتالل قورىتۋ سالاسىنىڭ ءونىم مولشەرى ەل ىشىندە وندىرىلەتىن ەلەكترونيكا، تۇرمىستىق ەلەكتر جابدىقتارىن تولىق قامداي المايدى. قاجەتتىلىكتى وتەۋ ءۇشىن شيكىزاتتى باسقا ەلدەردەن تاسىمالداۋعا مۇقتاج. قىتاي سىرتقى ساياساتى بۇل پروتسەستى جۇزەگە اسىرۋعا باعىتتالادى. ورتالىق ازيا، ورتا-شىعىس، افريكا سىندى وڭىرلەرمەن قارىم-قاتىناستىڭ باسىم باعىتى دا وسىعان نەگىزدەلگەن. ءبىر عانا تانزانيادان اپتاسىنا قىتايعا 4 مىڭ توننا مىس جەتكىزىلەدى. سونىمەن بىرگە، ولار قايتا وڭدەۋدى دامىتۋعا كۇش سالىپ كەلەدى. جاراقسىزعا اينالعان مەتالل، قاعاز، پلاستيك بۇيىمداردى جيناپ الىپ قايتا وڭدەۋگە جىبەرەدى. بۇل ءبىر جاعىنان ورتا قورعاۋعا، ەكىنشىدەن جۇمىسپەن قامتۋعا دا پايدالى.

فوتو: National-Geographic-News.

ەكىنشى فاكتور، دەموگرافيالىق كاتاستروف. حالىقتىڭ قارتايۋ سالىستىرماسى جيىلەگەن. ادام سانىنىڭ ارتۋى كوپتەگەن تۇراقسىزدىقتى الىپ كەلەدى. ايتالىق، حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ ماسەلەسى اۋىرلايدى.  الەمنىڭ 5/1-نە جۋىعىن يەلەيتىن قىتايدىڭ جان سانى – سول ەل بيلىگىنىڭ باس قاتىراتىن تاقىرىبىنىڭ ءبىرى. ەگەر، جۇمىسپەن قامتۋ جەتكىلىكتى بولماسا، ماسسانىڭ تەڭىزدەي شايقالۋىنا اكەلىپ سوعارى داۋسىز. ول ءۇشىن ۇكىمەت كاسىپ تۇرلەرىن كەڭەيتۋگە تىرىسۋدا. قىتايدا، قازىر، ءبىز ەستىپ بىلمەگەن قىزمەت وتەۋ تۇرلەرى بار. كاسىپ جانە قىزمەت وتەۋ تۇرلەرىن كوبەيتىپ، ورتا-شاعىن بيزنەستى دامىتۋ ارقىلى بۇل قيىنشىلىقتان قۇتىلىپ كەتە المايدى. ونى قىتاي وسىدان بۇرىنعى ەكى كەزەكتەگى بيلىگىنىڭ تاجىريبەسىنەن ابدەن ءتۇسىنىپ جەتتى.

قىتايدىڭ قازىرگى باسشىسى شي جينپيڭ (سي تسزينپين ) بۇل باعىتتا بۇرىنعىدان وزگەشە ساياساتتى جولعا قويدى. تاۋار ەكسپورتتاۋ جانە باسقا دا دامۋ جولدارىنىڭ،  كۇن سايىن ءوسىپ وتىرعان حالىقتى اسىراۋدا تىعىرىققا تىرەلەتىنىن تانىپ، شەتەلگە شىعاتىن كاسىپورىندار ارقىلى «ادام ەكسپورتىن» جۇرگىزدى. ونىڭ ناتيجەسىندە، جەر بەتىندەگى قۇرلىقتاردىڭ ارقايسىسىندا قىتاي قونىستانباعان ەلدەر جىل سايىن ازايىپ كەلەدى. اسىرەسە، «افريكانى دامىتۋدى جەبەۋ» جەلەۋىمەن ورتالىق جانە وڭتۇستىك افريكا ەلدەرىندە سالىنعان قىتاي قۇرىلىستارى، افريكانى «جاڭا قىتايعا» اينالدىرۋدا. بۇل تۋرالى ايتىلار ءسوز اتكوپىر. قۇرلىقتار اراسىندا قىتايلاردىڭ ەڭ از قونىستانعان ورنى – انتاركتيدا عانا.

فوتو: chinagroups.ru

ءۇشىنشى فاكتور، ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى مەن ازىقپەن قامتاماسىز ەتۋ. بۇل دا حالىق سانىنىڭ قاۋرىت وسۋىنەن تۋىنداعان پروبلەما. بەيجىڭ، شانحاي، گۋاڭجوۋ (گۋانچجوۋ) سەكىلدى 20 ملن-نان استام ادامى بار قالالاردى ىشپەك-جەمەكپەن قامتۋدى ەلەستەتىپ كورىڭىز. بەيرەسمي دەرەك بويىنشا، استاناسى بەيجىڭدە مەرەكە كۇندەرىندەگى ادام سانى،  قازاقستاننىڭ تۇراقتى جان سانىنان ەكى ەسەگە كوپ بولادى ەكەن.

قىتايدى استىقپەن قامدايتىن ەكى ۇلكەن جازىعى بار. ولار –  تەرىستىك-شىعىس قىتاي جازىعى جانە ورتا جازىق. بۇلار ۇلى قىتاي جازىعى دەپ اتالادى. ورتا جازىق قىتايدىڭ ماڭىزدى ايماعى. كليماتى ىلعالدى، جاۋىن-شاشىن مولشەرى ەگىنشىلىككە ءتيىمدى. وعان قوسا، سارى-داريا (حۋان-حە) مەن چاڭجياڭ (ۇزىن وزەن) داريالارى وسى جازىقتان اعىپ ءوتىپ، ەگىس اتىزدارىن سۋمەن قامدايدى. وسى قولايلىلىقتاردىڭ ارقاسىندا، بۇل جازىقتان جىلىنا 3-4 رەت ءونىم الۋعا بولادى. الايدا، ەگىس داقىلدارىن ۇزدىكسىز ءوسىرۋ، توپىراق قاباتىنىڭ قۇنارسىزدانۋىنا الىپ كەلدى. ءونىم مولشەرىن تومەندەتپەۋ ءۇشىن حيميالىق تىڭايتقىشتار قولدانىلدى. ونىڭ سالدارىنان قىتايداعى ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنىڭ اۋىر جاعدايىن قالىپتاستىردى. حالىقتىڭ تۇتىنىپ جاتقان ازىقتارى دەرلىككە جۋىق حيميالىق تىڭايتقىشپەن جەتىلدىرىلگەن. تاعامدارعا قوسىلاتىن ءارتۇرلى قوسپالاردى تاعى ەسكەرىڭىز. وسىنىڭ ءبارى قىتاي جۇرتىنىڭ باستى ۋايىمى.

ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، قىتاي بيلىگى عىلىمي جاڭالىقتار اشۋعا قولداۋ كورسەتتى، جوعارى سورتتى داقىلداردى جەتىلدىرۋ، استىق ونىمدەرىنىڭ تۇسىمىن جوعارىلاتۋ شارالارىن جاسادى. بىراق، ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى ءالى دە وڭالماي كەلەدى. ءوندىرىس ورىندارى، زاۋىت-فابريكالاردىڭ كوپتىگى ورتانىڭ لاستانۋىن كەلتىرىپ شىعاردى. كليماتتىڭ بۇزىلۋىنان تابيعي اتىزدا وسكەن داقىلداردى دا زياندادى. اتالعان پروبلەمالار بولاشاق قىتايدى "جاسىل ازىق" جاعىنان كورشىلەس ەلدەرگە تاۋەلدى ەتۋى مۇمكىن. قولى جەتكەن قالتالى قىتايلىقتار بالالارىنا «Made in China» برەندىمەن شىققان ءونىمدى تۇتىندىرماۋعا تىرىسادى. بەيرەسمي دەرەك بولعانىمەن، بۇنىڭ ءبارى كوز كورگەن جاعدايلار.

قىتايدىڭ بۇل ءالسىز تۇسىن ەڭ الدىمەن جاپونيا مەن تۇركيا، سوسىن رەسەي پايدالانىپ وتىر. قازىردىڭ وزىندە رەسەي-قىتاي اراسىنداعى قارقىنى جوعارى تەمىر جولدار رەسەيلىك ازىق-تۇلىكتى كوپ مولشەردە ىشكى قىتايعا كىرگىزۋدە. بەيجىڭدە شەتەل ازىق-تۇلىكتەرى ساتىلاتىن دۇكەندەردىڭ ساۋداسى كۇسەت. اراسىنان قازاقستان ىشپەك-جەمەك ونىمدەرىن دە كەزدەستىرۋگە بولادى.

فوتو: http:/russian.eurasianet.org

ءتورتىنشى فاكتور، قىتايداعى تۋىلۋى مۇمكىن گەوساياسي تۇراقسىزدىق. «ۇلكەن قىتاي»: ۇلى قۇرلىقتاعى قىتاي، تايۋان (تايۆان) گونكونگتەردى قامتيدى. تايۋان مەن گونكونككە ەرەكشە اكىمشىلىك اۋدان مارتەبەسى بەرىلگەن، وزىندىك باسقارۋ جۇيەسىنە يە. تايۋان پەكينگە باعىنباي، ءوز دەربەستىگىن ساقتاۋعا بارىنشا تىرىسىپ كەلەدى. تەك قىتايدىڭ قۋاتتى ارمياسىنان عانا الاڭدايدى. گونكونگتا بەيجىڭ بيلىگىنە قارسىلىق شەرۋلەرى ءار جىلى بولىپ تۇرادى. وعان تيبەت، شىنجاڭ سىندى اۆتونوميالارداعى قىتاي بيلىگىنە قارسىلىقتاردى قوسىڭىز. اقش، رەسەي، جاپونيا، ەۋروپا ەلدەرىنىڭ وسى ەلمەن ديپلوماتياسى بۇلىنەر بولسا، قىتاي ىشىندەگى بۇل قايشىلىقتى پايدالانباي قويمايدى. سوندىقتان، قىتايدىڭ سىرتقى ساياساتى قۋاتتى ەلدەرمەن بارىنشا ىنتىماقتاستىقتى ساقتاۋعا مۇددەلى.

بەسىنشى فاكتور، قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى. زاۋىت-فابريكانىڭ كوپتىگى جانە ولاردىڭ ورتا قورعاۋ تالاپتارىنا ساي كەلمەۋى قىتايداعى قورشاعان ورتانىڭ اۋىر دارەجەدە لاستانۋىن كەلتىرىپ شىعاردى. اسىرەسە، قالالاردىڭ اۋا لاستانۋى اسا اۋىر. بەيجىڭنىڭ باتىسى مەن سولتۇستىك باتىسىنا ورنالاسقان حىبەي پروۆينتسياسىنداعى زاۋىتتار ەل استاناسىن ىس-تۇتەكپەن تۇمشالاپ تۇرادى. ءتىپتى، حان-بالىقتا (بەيجىڭ) حالىقارالىق سامميتتەر، ماڭىزدى كەزدەسۋلەر وتەتىن بولسا، ءبىر اپتا بۇرىن  قالاداعى جانە استانا ماڭىنداعى پروۆينتسيالارعا ورنالاسقان ءوندىرىس ورىندارىن توقتاتا تۇرۋعا ءماجبۇر. سول مەزگىلدەردە عانا بەيجىڭدىك تۇرعىندار اسپاننىڭ ءتۇسى كوك ەكەنىن بىلەدى دەسەك اسىپ كەتپەسپىز. وسى مەزگىلدەگى كاسىپورىن شىعىنى مەملەكەت قارجىسىمەن تولەنەدى. اۋا قاتتى لاستانعان مەزگىلدەردە، (اسىرەسە قىس ماۋسىمىندا) باستاۋىش سىنىپتاعى وقۋشىلاردىڭ ساباعى توقتاتىلادى. سارى داريانىڭ تومەنگى اعارى، شىعىس قىتاي تەڭىزىنىڭ دە لاستانۋى اۋىر. سولتۇستىك-شىعىس، شىعىس وڭىردەگى اۋانىڭ لاستانۋىنان قىتاي عانا ەمەس، سولتۇستىك، وڭتۇستىك كورەيا، جاپونيالار دا زارداپ شەگىپ جاتادى. جاپونيا وسى ءۇشىن اۋىق-اۋىق ەسكەرتۋلەر جاسايدى نەمەسە تولەم تالاپ ەتەدى.

فوتو: Popular Science

مىنە، بۇل اتالعاندار – قىتايدىڭ ءدوپ كەلىپ وتىرعان، بولاشاقتاعى «توقىراۋىن» تۋدىراتىن پروبلەمالار. بۇلار قازاقستانعا تىكەلەي بولماسا دا جانامالاي اسەر ەتەدى. ورتا ازياداعى شيكىزات شىعاراتىن ەل رەتىندە، قىتايدىڭ ءبىرىنشى اتالعان پروبلەماسى بىزگە از مولشەردە بولسا دا تاۋەلدىلىكتى كەلتىرەر ەدى. الايدا، ونى قالاي پايدالانىپ وتىرعانىمىز بارشاعا بەلگىلى تاقىرىپ. قىتايدىڭ «ادام ەكسپورتى» دا ءبىزدى بەلگىلى دارەجەدە شارپيدى. الىس قۇرلىقتاردى قامتىعان بۇل ساياساتى ىرگەسىندەگى بىزگە اسەر ەتپەي قالۋى مۇمكىن ەمەس. قىتايدا تۋىلۋى مۇمكىن دەگەن ساياسي تۇراقسىزدىق ماسەلەسى، قىتاي بيلىگىنىڭ سىرتقى ساياساتىنا دا اسەر ەتەدى. «ۇلكەن قىتاي» ساياساتىن مويىنداۋ ولاردىڭ بارلىق ديپلوماتيالىق قاتىناستارىنداعى باستى تالاپ. ول بۇلىنسە اقش، رەسەيمەن دە اشىق جاۋلىققا بارۋى مۇمكىن. ونداعى سەنەتىنى – اسكەر سانى جاعىنان الەمنىڭ الدىنداعى، جالپى قۋاتى جاعىنان ءۇشىنشى ورىنداعى قارۋلى كۇشى. سوندىقتان، قازاقستان ءۇشىن بۇل پروبلەمانى ساقتىقپەن اينالىپ وتۋىنە تۋرا كەلەدى. ول ءبىزدىڭ ساۋدا-ەكونوميكالىق دامۋىمىزعا، تۇراقتىلىعىمىزعا اسا ماڭىزدى. بىراق، قىتايداعى قازاق دياسپوراسىنىڭ مۇددەلەرى تاپتالىپ جاتسا، قازاقستان رەسپۋبليكاسى سالاۋاتىمىزبەن ديپلوماتيالىق جولدارمەن قورعانىش بولۋداي جاۋاپكەرشىلىگىمىز بار.

بىزگە ءۇشىنشى ايتىلعان ازىق-تۇلىك پروبلەماسى، شىعىس كورشىمىزدىڭ كەڭ بازارىن مەنمۇندالاتىپ تۇر. قازاقستاندا اۋىل شارۋاشىلىعى ەرتە دامىعان  بولسا، ەندىگى، بۇل سالادا جاپونيامەن تەڭ تۇسپەسەك تە، رەسەي، ودان قالسا، ترانسپورتتىق شىعىنى كوپ بولاتىن الىستاعى تۇركيامەن باسەكەلەسە الار ەدىك. سەبەبى، بىزدە قىتايمەن جىمداسقان ترانس-ءدالىزىمىز بار. قۇرلىق تاسىمالى بويىنشا قىتاي ءۇشىن ماڭىزدى ورىنىمىز تاعى بار. شىنجاڭنىڭ وزىندە قازاقستان ازىقتىقتارىن تۇتىنۋعا دەگەن سۇرانىس قالىپتاسقالى كوپ بولدى. وسى جەردە اشىنا وتىرىپ، بىرەر ماسەلەنى ايتا كەتپەي بولمايدى. ونىڭ ءبىرى، قورعاس وتكەلىندەگى ەكى ەل بىرلەسكەن بازاردىڭ ءوزىن پايدامىزعا جاراتا الماي وتىرعانىمىز. قىتايمەن تاۋار ايىرباسىندا تەڭ كەلمەسىمىز شىندىق. دەسە دە، بىزدەن سۇرانىپ تۇرعان تاۋارىن ساتىپ بەرەتىن بازار قۇرىلىسىن دا ءالى اياقتاي الماپپىز.

فوتو: voxpopuli.kz

كەش ەمەس، قىتايدا ازىق-تۇلىكتىڭ الىپ بازارى بار. سونىڭ ءبىر پۇشپاعىن يلەسەك تە، قازاقستان ەكونوميكاسىنا كوپ پايدا كەلەدى. ەت ونىمىمەن قىتاي بازارىنا كىرۋ قيىن. سەبەبى، ولاردا عىلىمي مال بورداقىلاۋ ءىسى ەرتە قولعا الىندى. ىشكى موڭعول ساحاراسى، شىنجاڭ ءوڭىرىنىڭ مال شارۋاشىلىعى قازاقستاننان الدىدا. ال، قىتايدىڭ ىشكى ولكەلەرىندە قوي مەن شوشقانى بۋدانداستىرۋ ارقىلى ءتورت-بەستەن تولدەيتىن قوي تۇقىمىن جەتىلدىردى. ونىسى، ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنە قايشى ەكەنى بەلگىلى. الايدا، باقا-شايان جەگەننەن پايدالى بوپ وتىر. ال، 50-60 پايىزى عانا تازا ءونىم تۇتىنىپ وتىرعان ىشكى قىتاي قالالارىنا، قازاقستاننىڭ "جاسىل ازىقتىقتارىن" جەتكىزسەك، قانداي باعا بولسا دا تالاپ الار ەدى. "ايتۋعا وڭاي" دەي سالماي، جولىن جاساپ جۇرگەن ازاماتتار دا بار، بىراق كوپ ەمەس.

تۇپتەپ كەلگەندە، قازاقستاننىڭ ىرگەسىندە الىپ بازار جاتىر. ءتۋريزمدى ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، اۋىل شارۋاشىلىعىن جانە ەكسپورتتى دامىتۋ قىتايعا باعىتتالعان "جاسىل ءونىم" ءوندىرۋ –  بىزگە ايتارلىقتاي ەكونوميكالىق كىرىس كوزى بولماق.

ەستاي بوجان

“The Qazaq Times”