اقش-قىتاي قايشىلىعىنىڭ جاڭا دەڭگەيى: قىتاي تايۆاندى قورشاۋعا الدى

رەسەي-ۋكراينا سوعىسىن قالت جىبەرمەي قاداعالاپ تۇرعان الەم نازارى ءبىر ءسات تايۋانعا (تايۆان) اۋدى. ونىڭ سەبەبى تۇسىنىكتى دە، اقش وكىلدەر پالاتاسىنىڭ سپيكەرى نەنسي پەلوسيدىڭ تايۋانعا ساپارلاي بارۋى ارالدىڭ ستاتۋسى بويىنشا بەيجىڭ مەن ۋاشينگتون اراسىنداعى قايشىلىقتىڭ قولامتاسىن ۇرلەدى. بەيجىڭ امەريكالىق جوعارى لاۋازىمدىنىڭ تايۋانعا ساپارلاي بارۋىنا «ۇلكەن قىتاي» پرەنتسيپىن بۇزۋ قاتارىندا نارازىلىق تانىتتى جانە پەلوسيدىڭ ساپارىن قاتاڭ ايىپتادى، ءتىپتى بۇل قىتاي-اقش قاتىناسىنا «وراسان زور زيان كەلتىرەدى» دەگەن ەسكەرتۋىندە جاساعان. قازىر قىتايدىڭ تايۋان ارالىنا جاقىن اسكەري كۇشتەرىنىڭ ارەكەتتەرى جيىلەپ، تايۋان بۇعازىنداعى قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلدى.

ماسەلەنىڭ ءمانى مەن سەبەبى، سالدارىنا قاتىستى ايتىلاتىن ءسوز وتە كوپ، سوندىقتان، سايت وقىرماندارىنا سانامالاي وتىرىپ قىسقاشا جەتكىزۋگە تىرىسالىق.

1. نەنسي پەلوسي سوڭعى جيىرما بەس جىل ىشىندە تايۋانعا ساپارلاي بارعان امەريكالىق ەڭ جوعارى لاۋازىمدى تۇلعا. كەزەكتى ساپارىندا ول تايۋان پرەزيدەنتى تساي ينۆەن حانىممەن كەزدەسىپ، تايۋانعا قاتىستى بىرقاتار مالىمدەمە جاسادى. كەزدەسۋدە پرەزيدەنتى تساي تايۋاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلۋى ءۇندى-تىنىق مۇحيتى ايماعىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرەتىنىن ايتقان.
2. پەلوسي ساپارى اقش پەن قىتاي اراسىندا عانا ەمەس، قۇراما شتات بيلىگىنىڭ ءوز ورتاسىندا دا پىكىرتالاس تۋعىزعان. ءتىپتى، پرەزيدەنت بايدەن مەن سپيكەر حانىم ورتاسىندا دا بۇل ساپار بويىنشا پىكىر بىرلىگى جوق. كەيبىر امەريكالىق ساياساتكەرلەر بۇل ساپار قىتاي مەن اقش ورتاسىندا تۇپكىلىكتى قايشىلىققا جول اشىپ، ەكى ەل قاتىناسىنا ورنى تولماس زيان كەلتىرەتىنىن ايتقان. الايدا، پەلوسيدىڭ ساپارى تايۋان عانا ەمەس، قىتايدىڭ كۇن سايىن ىقپالى كۇشەيىپ بارا جاتقان ايماقتاعى دەموكراتيا مەن تاۋەلسىزدىك ماسەلەسى ءۇشىن ۇلكەن قولداۋ بولعانى انىق.
3. پەلوسي ساپارىنان كەيىن تايۋانعا بايلانىستى قىتاي مەن اقش اراسىنداعى قايشىلىق جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلدى. قازىر قىتاي اسكەري كۇشتەرى تايۋان بۇعازى ماڭىنا توپتالىپ، اسكەري كەمەلەرى بۇعازداعى رەسمي ەمەس شەكارا سىزىعىنا جاقىن تۇر. پەلوسي ساپارىنان كەيىن قىتاي ايماقتا اسكەري جاتتىعۋ باستاپ، ءوزىنىڭ اسكەري ارتىقشىلىقتارىن كورسەتۋگە كۇش سالىپ جاتىر. تايۋاندا ءوزىنىڭ شابۋلىعا قارسى دايىندىقتارىن كۇشەيتۋ ۇستىندە. بۇنىڭ ءوزى بۇعازداعى قاقتىعىس قاۋپىن تاريحتاعى ەڭ جوعارى شەككە جەتكىزدى.
4. ماسەلە قانشالىقتى سالماقتى بولسا دا، بۇل اشىق سوعىسقا جول اشۋى ەكىتالاي. سەبەبى، پەلوسي ساپارىنان بۇرىن اقش پرەزيدەنتى جو بايدەن مەن قىتاي باسشىسى شي ءجىنپىڭ (سي تسزينپين) ونلايىن جۇزدەسكەن. وندا ۋكراينا ماسەلەسىنە قوسا تايۋان تاقىرىبى دا ءسوز بولعان. تاراپتاردىڭ جوعارى جەتەكشىلەرىنىڭ بۇنداي سويلەسۋى ەكى ەل ورتاسىنداعى قاقتىعىس قاۋپىن سەيىلتكەنى انىق. كەمىندە، پەلوسي ساپارىن بايدەن اكىمشىلىگى تىكەلەي قولداعان جوق. ال، ونلاين كەزدەسۋدە قىتاي باسشىسى اقش-قا قارسى قاتاڭ ەسكەرتۋ جاسادى. سونىڭ وزىندە ەكى ليدەر اقش-قىتاي اراسىنداعى باسەكەلەستىكتى باقىلاۋعا الۋ بويىنشا پىكىر الماسىپ ۇلگەردى. بۇنىڭ ءوزى ءىرى ەكونوميكالار ورتاسىندا اشىق سوعىستىڭ مۇمكىندىگىن تومەندەتتى.
5. كەزەكتى تەكە-تىرەس جاعدايى تۇبەگەيلى قارسىلىققا ۇلاسا قويمايدى. تەك ءۇش تاراپ ورتاسىنداعى ۋاقىتتىق سيپاتتاعى داعدارىس كۇيىندە قالۋى مۇمكىن. قىسقاشا ايتقاندا، اقش تا، قىتاي دا قاقتىعىسقا جول بەرمەۋگە تىرىسادى. سۇيتە تۇرا وزدەرىنىڭ ەموتسياسىن كورسەتىپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ شاما-شارقىن سالىستىرادى. بۇنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار، ەڭ الدىمەن رەسەي فاكتورى اقش جاعىنان ءبىرىنشى كەزەكتى ەسەپكە الىنادى. باتىس الەم قىتايدى رەسەيدىڭ جاعىنا تۇبەگەيلى وتكىزىپ قويۋدان بارىنشا ساق بولادى. ەكىنشىدەن، بايدەن بيلىگى بۇرىنعى ترامپ ۇكىمەتىنە سالىستىرمالى قىتايمەن قارىم-قاتىناستى بارىنشا جۇمساق ۇستاۋعا بەيىم. اق ءۇيدىڭ قازىرگى باس ديپلوماتى بلينكەن بۇنى العاش قىزمەتكە كەلگەن كەزىندە اشىق ايتقان، قۇراما شتاتتاردىڭ مۇددەسىنە ساي قىتايمەن قارىم-قاتىناستى تۇبەگەيلى ۇزبەيدى.
6. قىتاي تايۋاندى كۇشپەن بىرىكتىرۋ ءۇشىن پەلوسيدىڭ ساپارىن سىلتاۋ ەتەتىن بولسا بۇل بەيجىڭ ءۇشىن دۇرىس تاڭداۋ ەمەس. قىتاي كوممۋنيستىك بيلىگى «ۇلكەن قىتاي» ءپرينتسيپىن جۇزەگە اسىرىپ، «ۇلى وتاننىڭ تەرريتورياسىن بىرىكىرۋ» دەگەن ۇراندى ەل حالقىنا ۋادە ەتكەنىمەن تايۋان تىم نازىك ماسەلە، ونىڭ ارى جاعىندا اقش سىندى ءىرى دەرجاۆامەن تۇبەگەيلى جاۋلاسۋ تۇر. ەڭ كەمىندە، قازىر سوعىس ءۇشىن تىم ءتيىمسىز ۋاقىت. قىتاي ەكونوميكاسى ەكسپورتقا قانشالىقتى تاۋەلدى بولسا، قىتاي ەكسپورتى تەڭىز جولىنا سونشالىقتى تاۋەلدى. پاندەميا مەن داعدارىستان كەيىنشى تەڭسەلگەن قىتاي ەكونوميكاسى ءۇشىن سوعىس تىپتىدە ۇلكەن قاۋىپ.
7. سوعىس قۇراما شتاتتار ءۇشىن دە، الەم ءۇشىن دە ءتيىمسىز. الەمدەگى تاۋار تاسىمالى ءۇشىن اسا ماڭىزدى وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندەگى سۋ جولىنىڭ جابۋلىۋى قازىرگىدەي ينتەگراتسيالانعان الەم ءۇشىن ۇلكەن شىعىندار الىپ كەلەدى. تايۋانداعى سوعىس الەمگە دە وراسان زور ىقپال جاسايدى. اقش پەن قىتاي الەمنىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى ەكونوميكاسىن يەلەي وتىرىپ وسى سوعىسقا جول بەرىپ قويسا، بۇل تۇتاس جاھاندىق تۇراقسىزدىقتىڭ باستالعانىن تۇسىندىرەدى. سوندىقتان بۇنداي جاۋاپكەرشىلىك قاسىندا ۋاشينگتون مە بەيجىڭ ماسەلەنى ءجىتى قاراستىرارى انىق.

قىتاي حالىقتىق-ازاتتىق ارمياسىنىڭ تايۋان ارالىنىڭ اينالاسىنداعى اسكەري جاتتىعۋ جوسپارى. فوتو: bloomberg

بۇگىن، قىتاي تايۋان ارالىنىڭ اينالاسىن قورشاي وتىرىپ، اسا اۋقىمدى ءارى قارقىندى اسكەري جاتتىعۋىن باستادى. انىعىندا بۇل سول اۋماقتا سوڭعى 40 جىلدا بولىپ كورمەگەن اسكەري ارەكەتتەر. قىتاي حالىقتىق ازاتتىق ارمياسى مالىمدەمەسىندە جاتتىعۋدا شىنايى وقتار پايدالانىلاتىنىن ايتقان، ءارى بۇل اقش-تىڭ «قاتە ارەكەتى» ءۇشىن ورىندى جاۋاپ ەكەنىن بىلدىرگەن. تايۋان دا ءوز كەزەگىندە تەرريتورياسىن قورعاۋعا تاباندى بولاتىنىن، «سوعىس ىزدەمەۋ»، «ارانداتپاۋ» پرينتسيپىندە قاۋىپسىزدىك كۇشتەرى ارالدى قورعاۋعا بار كۇشىن سالادى دەپ مالىمدەدى.

قىتايدىڭ مەملەكەتتىك اقپارات قۇرالدارى ەل ازاماتتارىن اسكەري شەشىمدەردى قولاۋعا قاراتا پروپاگاندالىق ءۇردىسىن باستاپ كەتكەندەي. بۇل قىتايدىڭ ۇزاق بولاشاققا دايىندىعى، وسىعان قاراپ كوممۋنيستىك بيلىك ميلليارد حالىقتى قۇراما شتاتتارعا قارسى كۇرەسۋگە جۇمىلدىرعىسى كەلەتىنىن كورۋگە بولادى.

The Qazaq Times