Foto: vestikavkaza.ru

Qıtay qarqındı damu üstindegi el. Tauar öndirisiniñ artuı el ekonomikasına zor ilgerleuşilik äkeldi. Auır-jeñil önerkäsip salalarınıñ jıl sayın serpin alıp kele jatqanın estip, körip, bilip jürmiz. Qıtay damuı körşiles bizdi ğana emes, damığan Batıs elderiniñ de nazarın özine audardı. Älemge aybar şekken alıp eldiñ ekonomikası, äskeri quatı "kün batpastay" köringenimen, büginde, «Qıtay toqırauına» alıp keletin faktorlar beleñ berude. Olay bolsa, faktorlardıñ Qazaqstanğa tigizer qanday jaqsı-jaman äseri bar degen mäsele twrğısında oy qorıtıp körelik.

Sarapşılar Qıtaydıñ bes ülken problemasın atap otır. Bwl qanday problemalar jäne onı şeşu üşin Qıtay ükimeti nendey şaralar jasap otır?

Sumsung employees assemble CRT television sets at the Samsung Vina Electronics Co. factory in district Thu Duc in Ho Chi Minh City, Vietnam. Photo taken on Friday, December 4, 2009. Kevin German / Luceo Images

Birinşi faktor, öndiristiñ damuı artqan sayın, şikizat tapşılığın tudıruda. Bwl mäsele qazir de bolaşaqta da qıtay biligine bastı sındardıñ biri. Qıtaydıñ metall qorıtu salasınıñ önim mölşeri el işinde öndiriletin elektronika, twrmıstıq elektr jabdıqtarın tolıq qamday almaydı. Qajettilikti öteu üşin şikizattı basqa elderden tasımaldauğa mwqtaj. Qıtay sırtqı sayasatı bwl procesti jüzege asıruğa bağıttaladı. Ortalıq Aziya, Orta-Şığıs, Afrika sındı öñirlermen qarım-qatınastıñ basım bağıtı da osığan negizdelgen. Bir ğana Tanzaniyadan aptasına Qıtayğa 4 mıñ tonna mıs jetkiziledi. Sonımen birge, olar qayta öñdeudi damıtuğa küş salıp keledi. Jaraqsızğa aynalğan metall, qağaz, plastik bwyımdardı jinap alıp qayta öñdeuge jiberedi. Bwl bir jağınan orta qorğauğa, ekinşiden jwmıspen qamtuğa da paydalı.

Foto: National-Geographic-News.

Ekinşi faktor, demografiyalıq katastrof. Halıqtıñ qartayu salıstırması jiilegen. Adam sanınıñ artuı köptegen twraqsızdıqtı alıp keledi. Aytalıq, halıqtı jwmıspen qamtu mäselesi auırlaydı.  Älemniñ 5/1-ne juığın ieleytin Qıtaydıñ jan sanı – sol el biliginiñ bas qatıratın taqırıbınıñ biri. Eger, jwmıspen qamtu jetkilikti bolmasa, massanıñ teñizdey şayqaluına äkelip soğarı dausız. Ol üşin ükimet käsip türlerin keñeytuge tırısuda. Qıtayda, qazir, biz estip bilmegen qızmet öteu türleri bar. Käsip jäne qızmet öteu türlerin köbeytip, orta-şağın biznesti damıtu arqılı bwl qiınşılıqtan qwtılıp kete almaydı. Onı Qıtay osıdan bwrınğı eki kezektegi biliginiñ täjiribesinen äbden tüsinip jetti.

Qıtaydıñ qazirgi basşısı Şi Jinpiñ (Si Czin'pin ) bwl bağıtta bwrınğıdan özgeşe sayasattı jolğa qoydı. Tauar eksporttau jäne basqa da damu joldarınıñ,  kün sayın ösip otırğan halıqtı asırauda tığırıqqa tireletinin tanıp, şetelge şığatın käsiporındar arqılı «adam eksportın» jürgizdi. Onıñ nätijesinde, jer betindegi qwrlıqtardıñ ärqaysısında qıtay qonıstanbağan elder jıl sayın azayıp keledi. Äsirese, «Afrikanı damıtudı jebeu» jeleuimen Ortalıq jäne Oñtüstik Afrika elderinde salınğan qıtay qwrılıstarı, Afrikanı «Jaña Qıtayğa» aynaldıruda. Bwl turalı aytılar söz atköpir. Qwrlıqtar arasında qıtaylardıñ eñ az qonıstanğan ornı – Antarktida ğana.

Foto: chinagroups.ru

Üşinşi faktor, azıq-tülik qauipsizdigi men azıqpen qamtamasız etu. Bwl da halıq sanınıñ qaurıt ösuinen tuındağan problema. Beyjiñ, Şanhay, Guañjou (Guançjou) sekildi 20 mln-nan astam adamı bar qalalardı işpek-jemekpen qamtudı elestetip köriñiz. Beyresmi derek boyınşa, Astanası Beyjiñde mereke künderindegi adam sanı,  Qazaqstannıñ twraqtı jan sanınan eki esege köp boladı eken.

Qıtaydı astıqpen qamdaytın eki ülken jazığı bar. Olar –  Teristik-Şığıs Qıtay Jazığı jäne Orta Jazıq. Bwlar Wlı Qıtay jazığı dep ataladı. Orta Jazıq Qıtaydıñ mañızdı aymağı. Klimatı ılğaldı, jauın-şaşın mölşeri eginşilikke tiimdi. Oğan qosa, Sarı-Dariya (Huan-he) men Çañjiyañ (Wzın özen) dariyaları osı jazıqtan ağıp ötip, egis atızdarın sumen qamdaydı. Osı qolaylılıqtardıñ arqasında, bwl jazıqtan jılına 3-4 ret önim aluğa boladı. Alayda, egis daqıldarın üzdiksiz ösiru, topıraq qabatınıñ qwnarsızdanuına alıp keldi. Önim mölşerin tömendetpeu üşin himiyalıq tıñaytqıştar qoldanıldı. Onıñ saldarınan qıtaydağı azıq-tülik qauipsizdiginiñ auır jağdayın qalıptastırdı. Halıqtıñ twtınıp jatqan azıqtarı derlikke juıq himiyalıq tıñaytqışpen jetildirilgen. Tağamdarğa qosılatın ärtürli qospalardı tağı eskeriñiz. Osınıñ bäri qıtay jwrtınıñ bastı uayımı.

Azıq-tülikpen qamtamasız etu üşin, qıtay biligi ğılımi jañalıqtar aşuğa qoldau körsetti, joğarı sorttı daqıldardı jetildiru, astıq önimderiniñ tüsimin joğarılatu şaraların jasadı. Biraq, azıq-tülik qauipsizdigi äli de oñalmay keledi. Öndiris orındarı, zauıt-fabrikalardıñ köptigi ortanıñ lastanuın keltirip şığardı. Klimattıñ bwzıluınan tabiği atızda ösken daqıldardı da ziyandadı. Atalğan problemalar bolaşaq Qıtaydı "jasıl azıq" jağınan körşiles elderge täueldi etui mümkin. Qolı jetken qaltalı qıtaylıqtar balalarına «Made in China» brendimen şıqqan önimdi twtındırmauğa tırısadı. Beyresmi derek bolğanımen, bwnıñ bäri köz körgen jağdaylar.

Qıtaydıñ bwl älsiz twsın eñ aldımen Japoniya men Türkiya, sosın Resey paydalanıp otır. Qazirdiñ özinde Resey-Qıtay arasındağı qarqını joğarı temir joldar reseylik azıq-tülikti köp mölşerde işki qıtayğa kirgizude. Beyjiñde şetel azıq-tülikteri satılatın dükenderdiñ saudası küset. Arasınan Qazaqstan işpek-jemek önimderin de kezdestiruge boladı.

Foto: http:/russian.eurasianet.org

Törtinşi faktor, Qıtaydağı tuıluı mümkin geosayasi twraqsızdıq. «Ülken Qıtay»: Wlı qwrlıqtağı Qıtay, Tayuan (Tayvan') Gonkongterdi qamtidı. Tayuan men Gonkonkke erekşe äkimşilik audan märtebesi berilgen, özindik basqaru jüyesine ie. Tayuan Pekinge bağınbay, öz derbestigin saqtauğa barınşa tırısıp keledi. Tek Qıtaydıñ quattı armiyasınan ğana alañdaydı. Gonkongta Beyjiñ biligine qarsılıq şeruleri är jılı bolıp twradı. Oğan Tibet, Şınjañ sındı avtonomiyalardağı Qıtay biligine qarsılıqtardı qosıñız. AQŞ, Resey, Japoniya, Europa elderiniñ osı elmen diplomatiyası büliner bolsa, qıtay işindegi bwl qayşılıqtı paydalanbay qoymaydı. Sondıqtan, Qıtaydıñ sırtqı sayasatı quattı eldermen barınşa ıntımaqtastıqtı saqtauğa müddeli.

Besinşi faktor, qorşağan ortanıñ lastanuı. Zauıt-fabrikanıñ köptigi jäne olardıñ orta qorğau talaptarına say kelmeui Qıtaydağı qorşağan ortanıñ auır därejede lastanuın keltirip şığardı. Äsirese, qalalardıñ aua lastanuı asa auır. Beyjiñniñ batısı men soltüstik batısına ornalasqan Hıbey provinciyasındağı zauıttar el astanasın ıs-tütekpen twmşalap twradı. Tipti, Han-Balıqta (Beyjiñ) halıqaralıq sammitter, mañızdı kezdesuler ötetin bolsa, bir apta bwrın  qaladağı jäne astana mañındağı provinciyalarğa ornalasqan öndiris orındarın toqtata twruğa mäjbür. Sol mezgilderde ğana beyjiñdik twrğındar aspannıñ tüsi kök ekenin biledi desek asıp ketpespiz. Osı mezgildegi käsiporın şığını memleket qarjısımen tölenedi. Aua qattı lastanğan mezgilderde, (äsirese qıs mausımında) bastauış sınıptağı oquşılardıñ sabağı toqtatıladı. Sarı dariyanıñ tömengi ağarı, Şığıs Qıtay Teñiziniñ de lastanuı auır. Soltüstik-Şığıs, Şığıs öñirdegi auanıñ lastanuınan Qıtay ğana emes, Soltüstik, Oñtüstik Koreya, Japoniyalar da zardap şegip jatadı. Japoniya osı üşin auıq-auıq eskertuler jasaydı nemese tölem talap etedi.

Foto: Popular Science

Mine, bwl atalğandar – Qıtaydıñ döp kelip otırğan, bolaşaqtağı «toqırauın» tudıratın problemalar. Bwlar Qazaqstanğa tikeley bolmasa da janamalay äser etedi. Orta Aziyadağı şikizat şığaratın el retinde, qıtaydıñ birinşi atalğan probleması bizge az mölşerde bolsa da täueldilikti keltirer edi. Alayda, onı qalay paydalanıp otırğanımız barşağa belgili taqırıp. Qıtaydıñ «adam eksportı» da bizdi belgili därejede şarpidı. Alıs qwrlıqtardı qamtığan bwl sayasatı irgesindegi bizge äser etpey qaluı mümkin emes. Qıtayda tuıluı mümkin degen sayasi twraqsızdıq mäselesi, qıtay biliginiñ sırtqı sayasatına da äser etedi. «Ülken Qıtay» sayasatın moyındau olardıñ barlıq diplomatiyalıq qatınastarındağı bastı talap. Ol bülinse AQŞ, Reseymen de aşıq jaulıqqa baruı mümkin. Ondağı senetini – äsker sanı jağınan älemniñ aldındağı, jalpı quatı jağınan üşinşi orındağı qarulı küşi. Sondıqtan, Qazaqstan üşin bwl problemanı saqtıqpen aynalıp ötuine tura keledi. Ol bizdiñ sauda-ekonomikalıq damuımızğa, twraqtılığımızğa asa mañızdı. Biraq, Qıtaydağı qazaq diasporasınıñ müddeleri taptalıp jatsa, QAZAQSTAN RESPUBLIKASI salauatımızben diplomatiyalıq joldarmen qorğanış boluday jauapkerşiligimiz bar.

Bizge üşinşi aytılğan azıq-tülik probleması, şığıs körşimizdiñ keñ bazarın menmwndalatıp twr. Qazaqstanda auıl şaruaşılığı erte damığan  bolsa, endigi, bwl salada Japoniyamen teñ tüspesek te, Resey, odan qalsa, transporttıq şığını köp bolatın alıstağı Türkiyamen bäsekelese alar edik. Sebebi, bizde Qıtaymen jımdasqan trans-dälizimiz bar. Qwrlıq tasımalı boyınşa Qıtay üşin mañızdı orınımız tağı bar. Şınjañnıñ özinde Qazaqstan azıqtıqtarın twtınuğa degen swranıs qalıptasqalı köp boldı. Osı jerde aşına otırıp, birer mäseleni ayta ketpey bolmaydı. Onıñ biri, Qorğas ötkelindegi eki el birlesken bazardıñ özin paydamızğa jarata almay otırğanımız. Qıtaymen tauar ayırbasında teñ kelmesimiz şındıq. Dese de, bizden swranıp twrğan tauarın satıp beretin bazar qwrılısın da äli ayaqtay almappız.

Foto: voxpopuli.kz

Keş emes, Qıtayda azıq-tüliktiñ alıp bazarı bar. Sonıñ bir pwşpağın ilesek te, Qazaqstan ekonomikasına köp payda keledi. Et önimimen Qıtay bazarına kiru qiın. Sebebi, olarda ğılımi mal bordaqılau isi erte qolğa alındı. İşki Moñğol saharası, Şınjañ öñiriniñ mal şaruaşılığı Qazaqstannan aldıda. Al, Qıtaydıñ işki ölkelerinde qoy men şoşqanı budandastıru arqılı tört-besten töldeytin qoy twqımın jetildirdi. Onısı, azıq-tülik qauipsizdigine qayşı ekeni belgili. Alayda, baqa-şayan jegennen paydalı bop otır. Al, 50-60 payızı ğana taza önim twtınıp otırğan işki qıtay qalalarına, Qazaqstannıñ "jasıl azıqtıqtarın" jetkizsek, qanday bağa bolsa da talap alar edi. "Aytuğa oñay" dey salmay, jolın jasap jürgen azamattar da bar, biraq köp emes.

Tüptep kelgende, Qazaqstannıñ irgesinde alıp bazar jatır. Turizmdi aytpağan künniñ özinde, auıl şaruaşılığın jäne eksporttı damıtu Qıtayğa bağıttalğan "jasıl önim" öndiru –  bizge aytarlıqtay ekonomikalıq kiris közi bolmaq.

Estay BOJAN

“The Qazaq Times”