سوعىس قاۋىپى تونگەن دۇنيە: ءسۇريا ماسەلەسى قارۋلى قاقتىعىسقا ۇلاسا ما؟

اقش باستاعان باتىس ەلدەرى مەن رەسەي، ءسۇريا، يران اراسى قارۋلى قاقتىعىسقا سوعا جازداپ تۇر. بۇل قازىرگى الەمدىك اقپارات كەڭىستىگىنىڭ ءجيى تالقىلايتىن تاقىرىبىنا اينالدى. قازىرگى ءسۇريا جاعدايى ءسىرا قانداي كۇيدە؟ كىم كىمنىڭ جاقتاسى؟ سوعىستىڭ تۋىلۋى مۇمكىن بە؟ كىم – اق، كىم – قارا؟ وسى ماسەلەلەرگە جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك. 

سۇرياداعى شيەلەنىستىڭ جاي-جاپسارى

سۇرياداعى حيميالىق شابۋىل تۋرالى ەلدەگى وپپازيتسيالىق توپتاردىڭ مالىمەتىنەن كەيىن، اقش پرەزيدەنتى ءوزىنىڭ تۆيتتەر پاراقشاسىندا ءسۇريا رەجيمىنە قارسى سوعىس اشۋ قاۋىپى تۋرالى مالىمدەگەن بولاتىن. رەسەي سۇرياعا باعىتتالعان بارلىق زىمىراندارعا قارسى تۇراتىنىن مالىمدەگەننەن كەيىن دە، اقش پرەزيدەنتى العان بەتىنەن قايتقان جوق. بۇل جاعداي ءسۇريادا اۋقىمدى سوعىس قاۋىپىن ورشىتە ءتۇستى. ءسۇريا ءسىم باسشىسى بولسا اقش-تى «داماسك رەجيمىنە شابۋىل جاساۋ ءۇشىن سىلتاۋ ىزدەپ، جالعان اقپارات تاراتتى» دەپ ايىپتادى.

ەستەرىڭىزدە بولسا، سۇرياداعى دۋما اۋدانىندا 7 ساۋىردە بولعان حيميالىق شابۋىلدا 40 ادام قازا تاۋىپ، 100-دەن اسا ادام ۋلانعان بولاتىن. وسىدان كەيىن ترامپ الەۋمەتتىك جەلى پاراقشاسىندا، ءسۇريا پرەزيدەنتىن «ادام ەمەس» دەپ ايىپتادى. ول جانە: «بۇل ۋلى گاز شابۋىلى كوپتەگەن ايەلدەر مەن بالالاردىڭ ولىمىنە اكەلىپ سوقتى»، «پرەزيدەنت پۋتين، رەسەي مەن يران اساد سىندى حايۋاندى قولداپ وتىر. (ولار) اۋىر شىعىندى تولەۋى كەرەك»، – دەپ جازعان ەدى.

رەسەيدىڭ جوعارى لاۋازىمدىلارىنىڭ بەرگەن قاتقىل رەكتسياسىنان كەيىن، ترامپ تاعى تۆيتتەر پاراقشاسىنا: «... وندا رەسەي دۇرىستاپ دايىندالسىن. ولار (زىمىراندار) كوپ ۇزاماي ۇشىپ جەتەدى... سەندەر ۋلى گاز قولداناتىن جانۋاردى قولداماۋلارىڭ كەرەك ەدى»، – دەدى.

وسىمەن ءبىر ۋاقىتتا، اقش تەڭىز كۇشتەرىنە قاراستى، زىمىران شابۋىلشى كەمەسى جەر-ورتا تەڭىزىنە قاراي ءجۇزدى. وعان قوسا ەو-نىڭ اۋە باعدارلامالارىن باقىلاۋ اگەنتتىگى اۋە كومپانيالارىنا الداعى بىرنەشە كۇندە شىعىس جەر-ورتا تەڭىزىندە ۇشۋدىڭ قاۋىپى تۋرالى ەسكەرتۋ جاسادى.

اقش سۇرياعا شابۋىل جاساسا رەسەي قارسى تۇرا ما؟

بريتانيانىڭ سيرياداعى بۇرىنعى ەلشىسى پيتەر فورد BBC-گە بەرگەن سۇحباتىندا، سۇرياداعى قازىرگى جاعدايدىڭ شىنىندا قيىنداي تۇسكەنىن راستاپ، ءسال عانا ابايسىزدىقتار دۇنيە ەلدەرىنىڭ اراسىنداعى سوعىسقا اپارىپ سوعۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتقان. دەگەنمەن، فوردتىڭ ويىنشا،  رەسەي ارمياسى سۇرياعا اۋقىمدى ورنالاسقان، اۋە قورعانىس كۇشتەرىدە بار. سوندىقتان، زىمىران شابۋىلىنا ولاردىڭ قارسى جاۋاپ بەرۋى بەك مۇمكىن. ءارى، رەسەيدىڭ سۇرياداعى سوعىس ۇشاقتارى جەر-ورتا تەڭىزىندەگى اقش كەمەلەرىن ەلەكتروندى ورىن بەلگىلەۋ جۇيەسىمەن انىقتاپ وتىرادى.

ال، رەسەيدىڭ ليۆانداعى بۇرىنعى ەلشىسى زاحيپكين بۇل تۋرالى پىكىر ءبىلدىرىپ: «اقش سۇرياعا قارسى اگرەسسيۆتى ارەكەتكە باراتىن بولسا، رەسەي شىن مانىسىندە زىمىراندار مەن ۇشىرۋ الاڭدارىنا قارسى سوعىس اشۋى مۇمكىن»، – دەدى.

باتىس ەلدەرى قاي جاقتا؟

ترامپتىڭ قاتاڭ سوزىنەن كەيىن، اق ءۇيدىڭ جاساعان مالىمدەمەسىندە، «بارلىق جولداردى قاراستىرىپ جاتىر» دەلىنەدى. بۇل كەلىسىمنەن كورى، كۇش قولدانۋعا دايىندالىپ جاتقان ادامنىڭ سوزىنە كوبىرەك ۇقسايدى.

فرانتسيا مەن گەرمانيا باسشىلارى بولسا، قۇراما شتاتپەن ىنتىماقتاسۋعا كەلىسىم بەرىپ، اتالعان ەكى ەلدىڭ دە سۇرياعا قارسى شابۋىلعا دايىندالىپ جاتقانىن جەتكىزدى. فرانتسيا پرەزيدەنتى ەممانۋەل ماكرون مالىمدەمەسىندە: «فرانتسيا، گەرمانيا جانە اقش الداعى بىرنەشە كۇندە قالاي ارەكەت ەتەتىنىن شەشەتىن بولادى»، – دەدى. ول ءسۇريانىڭ حيميالىق شابۋىل قۋاتىنىڭ انىق تۇراقتاندىرىلعانىن كەسەتىپ ايتتى.

دۋماداعى حيميالىق شابۋىلدان كەيىن، 9 ساۋىردە ءسۇريا رەجيمىنە قاراسىتى اسكەري بازاعا شابۋىل جاسالدى. ءسۇريا تارابى العاشىندا شابۋىلدى اقش-تان كورگەن بولاتىن. كەيىن، بۇل شابۋىل يزرايل سوعىس ۇشاقتارى تارابىنان جاسالعانى انىقتالدى. شابۋىلدان قازا بولعان 9 ادامنىڭ باسىم كوبى باشار اساد رەجيمىن قولداۋشى يارندىقتار ەكەنى ءمالىم بولعان.

رەسەي مەن ءسۇريا ءيزرايلدى شابۋىل ءۇشىن ايىپتاعان ەدى. الايدا، تەل-اۆيۆ تارابى بۇعان جاۋاپ بەرۋدەن باس تارتتى. تەك، يزرايل لاۋازىمدىلارىنىڭ ءبىرى يسكاك يوسەف (Yitzchak Yosef): «يزرايل زۇلىمدىققا قارسى ارەكەت ەتۋگە ءماجبۇر بولدى»، – دەدى. ونىڭ ايتۋىنشا ءيزرايلدىڭ ايىپتاۋعا جاۋاپ بەرمەۋگە قۇقىعى بار ءارى ءسۇريانىڭ زۇلىمدىعىن توقتاتۋ ءۇشىن بار كۇشىن سالماق ەكەن. ول سوزىندە: «مەن ايتتىم عوي، قايتالاپ ايتۋ كەرەك پە؟! ءسۇريا رەجيمى ايەلدەر مەن بالالارعا قارسى جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋ قولداندى»، – دەدى.

«The Times» باسىلىمىنىڭ حابارىنا قاراعاندا بريتانيانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى تەرەزا مەي ترامپقا حيميالىق شابۋىل تۋرالى تاعى ءبىر رەت انىقتاۋ تۋرالى كەڭەس بەرگەن. حابارعا قاراعاندا بريتانيا تارابى دا قۇراما شتات جاعىندا سۇرياعا شابۋىل جاساۋعا دايىندالۋدا. بىراق، تەرەزا مەيدىڭ رەسمي وكىلى بۇل حاباردى تەرىسكە شىعاردى.

حيميالىق شابۋىل جانە اسكەري ارالاسۋ

2013 جىلى داماسك قالاسىنىڭ شىعىسىندا بولعان حيميالىق شابۋىلدان كوپتەگەن ادام قازا تاپتى. بۇۇ-نىڭ حيميالىق قارۋدى زەرتتەۋ توبىنىڭ راستاۋى بويىنشا، ءسۇريا ۇكىمەتىنە قاراستى كۇشتەردىڭ بەيبىت تۇرعىندارعا قارسى حيميالىق شابۋىل جاساعانى تۋرالى «سەنىمدى ءارى ناقتى دالەلدەر» بار.

سول تۇستا اقش پرەزيدەنتى باراك وباما حيميالىق شابۋىلدى سۇرياعا اسكەري ارالاسۋداعى قىزىل سىزىق رەتىندە پايدالاندى. بىراق، رەسەي قاتارلى ەلدەردىڭ كۇشتى قارسىلىعى مەن نارازىلىعىنان كەيىن، اقش تارابى اسكەري وپەراتسيا جوسپارىن كەيىنگە قالدىرىپ، «حيميالىق سوعىستان بەيبىتشىلىككە ورالۋ» دەپ اتالاتىن جوسپاردى ىسكە اسىرا باستادى. ياعني، رەسەيدىڭ كەپىلدىگىمەن ءسۇريا ۇكىمەتى بارلىق حيميالىق قارۋدى جوياتىن بولىپ كەلىسكەن.

ال، بۇل رەتكى حيميالىق شابۋىلدان كەيىن، كرەمل اقش پەن ونىڭ وداقتاستارىنا اسكەري شابۋىل ايماقتاعى تۇراقسىزدىققا الىپ كەلەتىنىن العا تارتا وتىرىپ، سۇرياعا قارسى اسكەري ارەكەت جاساماۋ تۋرالى ەسكەرتتى. سەيسەنبى كۇنى كەشتە، بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى سۇرياداعى اسكەري قاقتىعىستىڭ الدىن الۋ تۋرالى كەڭەس وتكىزدى. الايدا، رەسەي مەن باتىس ەلدەرى كەلىسىمگە كەلە المادى.

«Guardian» باسىلىمىنىڭ ساراپشىسى بومونت سەيسەنبى كۇنگى ماقالاسىندا، سۇرياداعى قازىرگىدەي قاۋىپتى جاعدايدا بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ ءرولى زور ەكەنىن، الايدا، قاۋىپسىزدىك كەڭەستىڭ اقش پەن رەسەي اراسىنداعى ۆەتو تەتىكتەرىن ءجيى قولدانۋى سەبەبىنەن السىرەپ كەتكەنىن ايتتى. وسىندايدا يميدج ءۇشىن جاسالسا دا «استانا پروتسەسىنىڭ» كەرەك ەكەنىن ايتۋعا بولادى.

ءتۇيىنى قيىن تۇيتكىلدەر شەشىم تاپتىرمايدى

سونىمەن ءسۇريا ماسەلەسى كۇردەلى قايشىلىقتىڭ سوڭعى دەڭگەيىنە جەتتى. قازىرگى الەمدىك اقپارات كەڭىستىگىندە تاراعان حابارلارمەن ءسۇريا جاعدايىن انىق-انىق سوزدەرمەن باعالايتىن بولساق – باشار اساد رەجيمى ۋلى گازبەن حالقىن قىرىپ جاتىر ەكەن دە، رەسەي «جاۋىز» رەجيمدى قولداپ، قاسارىسىپ وتىر ەكەن. ال، ونىڭ جانىندا يران سىندى سەنىمدى سەرىگى مەن ەردوعان سىندى تۇراقسىزداۋ جاقتاۋشىسى بار بولماق. سوندا، قاتال رەجيمگە قارسى اقش باستاعان، يزرايل قوستاعان باتىس ەلدەرى «ادىلەت ءۇشىن كۇرەسۋشىلەر» ەكەن. بىراق، تۇيتكىلدى نارسە كوپ...

تۇيتكىلدى ماسەلەنىڭ ءبىرى – ترامپ شەشىمى. ول بىردە ءسۇريادا قارۋلى كۇشتەرىن ۇستاۋ اقش ءۇشىن اۋىر شىعىن بولعاندىقتان، بۇل ەلدى تاستاپ كەتەتىنىن مالىمدەيدى. ال، ارتىنشا زىمىرانمەن شابۋىلداپ، سۇرياعا اسكەري ارالاسۋىن جاساماق بولادى.

تاعى ءبىرى – يزرايل. ءيزرايلدىڭ حيميالىق شابۋىلدان كەيىن سۇرياعا باعىتتاعان شابۋىلى سول ەلدەگى يران كۇشتەرىنە قاراتىلعان. دەمەك، تەل-ءاۆيۆتىڭ ماقساتى يراننىڭ ىقپالىن السىرەتۋگە باعىتتالعان. سەبەبى، يراننىڭ سۇرياداعى ىقپالى بارعان سايىن ارتىپ، يزرايلگە قاراي جاقىنداپ كەلەدى.

كولەڭكەلى ماسەلەنىڭ ءبىرى – پۋتين جوسپارى. رەسەي پرەزيدەنتىننىڭ سۇرياداعى ناقتى ماقساتى انىق ەمەس. جالپى رەسەيدىڭ جەر-ورتا تەڭىزى جاعالاۋىنداعى امبيتسياسى قانداي جانە اسكەري ارالاسۋىنىڭ قىزىل سىزىعى نەدە دەگەن سۇراققا جاۋاپ تابۋ قيىن.

ءبىر ەلدىڭ ءوز قاۋىپسىزدىگىن نىعايتۋى باسقا ەلدەردىڭ دە قارسى ارەكەتىن كۇشەيتەدى. بۇل اينالىپ كەلىپ كۇش قولدانۋ، اسكەري ارالاسۋ ىستەرىنىڭ مۇمكىندىگىن ارتتىرادى. مىنە وسىنىڭ ءبارى تاياۋ-شىعىستىڭ قازىرگى جاعدايىن قيىنداتا ءتۇستى. ءبىرىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىتان بەرى قاراي بولىپ وتكەن بارلىق ۇلكەندى-كىشىلى سوعىستاردىڭ ءبىر-بىرىمەن ساباقتاستىعى بار. كورەي تۇبەگىندەگى سوعىس، يزرايل-پالەستينا قاقتىعىسى، مالۆيندەگى سوعىس وسىنىڭ ءبارى تەگىننەن تەگىن ەمەس. شىرما-شاتۋ ارالاسىپ، كوجە-قويىرتپاقتانعان الەمدىك قاقتىعىس تاريحى ءبىز سەكىلدى بەيتاراپ كەڭىستىكتىڭ ءوزىن اقپارات پەن تۇسىنىكتەن شاتىستىرىپ، كوزقاراس جاعىنان جارىلىپ جاتامىز. كىمدىكى دۇرىس، كىمدىكى بۇرىس؟ ەڭ كەمىندە كوزقاراس تۇرعىسىنان كىمگە قولداۋشى بولۋعا بولادى؟ بۇنىڭ ءوزى ۇلكەن ماسەلەگە اينالعان.  الەمنىڭ تىنىشتىعى، ادامزاتتىڭ بەيبىت قوعامى تۇرعىسىنان ءبىز سوعىستىڭ وزىنە جاۋ، بۇلدىرۋشىگە قارسى بولۋعا عانا ءتيىسپىز.

“The Qazaq Times”