Soğıs qauipi töngen dünie: Süriya mäselesi qarulı qaqtığısqa wlasa ma?

AQŞ bastağan Batıs elderi men Resey, Süriya, Iran arası qarulı qaqtığısqa soğa jazdap twr. Bwl qazirgi älemdik aqparat keñistiginiñ jii talqılaytın taqırıbına aynaldı. Qazirgi Süriya jağdayı sirä qanday küyde? Kim kimniñ jaqtası? Soğıstıñ tuıluı mümkin be? Kim – aq, kim – qara? Osı mäselelerge jauap izdep körelik. 

Süriyadağı şielenistiñ jay-japsarı

Süriyadağı himiyalıq şabuıl turalı eldegi oppaziciyalıq toptardıñ mälimetinen keyin, AQŞ prezidenti öziniñ Tvitter paraqşasında Süriya rejimine qarsı soğıs aşu qauipi turalı mälimdegen bolatın. Resey Süriyağa bağıttalğan barlıq zımırandarğa qarsı twratının mälimdegennen keyin de, AQŞ prezidenti alğan betinen qaytqan joq. Bwl jağday Süriyada auqımdı soğıs qauipin örşite tüsti. Süriya SİM basşısı bolsa AQŞ-tı «Damask rejimine şabuıl jasau üşin sıltau izdep, jalğan aqparat tarattı» dep ayıptadı.

Esteriñizde bolsa, Süriyadağı Duma audanında 7 säuirde bolğan himiyalıq şabuılda 40 adam qaza tauıp, 100-den asa adam ulanğan bolatın. Osıdan keyin Tramp äleumettik jeli paraqşasında, Süriya prezidentin «adam emes» dep ayıptadı. Ol jäne: «Bwl ulı gaz şabuılı köptegen äyelder men balalardıñ ölimine äkelip soqtı», «Prezident Putin, Resey men Iran Asad sındı hayuandı qoldap otır. (Olar) auır şığındı töleui kerek», – dep jazğan edi.

Reseydiñ joğarı lauazımdılarınıñ bergen qatqıl rekciyasınan keyin, Tramp tağı Tvitter paraqşasına: «... Onda Resey dwrıstap dayındalsın. Olar (zımırandar) köp wzamay wşıp jetedi... Sender ulı gaz qoldanatın januardı qoldamaularıñ kerek edi», – dedi.

Osımen bir uaqıtta, AQŞ teñiz küşterine qarastı, zımıran şabuılşı kemesi Jer-orta teñizine qaray jüzdi. Oğan qosa EO-nıñ Äue bağdarlamaların baqılau agenttigi äue kompaniyalarına aldağı birneşe künde Şığıs Jer-orta teñizinde wşudıñ qauipi turalı eskertu jasadı.

AQŞ Süriyağa şabuıl jasasa Resey qarsı twra ma?

Britaniyanıñ Siriyadağı bwrınğı elşisi Piter Ford BBC-ge bergen swhbatında, Süriyadağı qazirgi jağdaydıñ şınında qiınday tüskenin rastap, säl ğana abaysızdıqtar dünie elderiniñ arasındağı soğısqa aparıp soğuı mümkin ekenin aytqan. Degenmen, Fordtıñ oyınşa,  Resey armiyası Süriyağa auqımdı ornalasqan, äue qorğanıs küşteride bar. Sondıqtan, zımıran şabuılına olardıñ qarsı jauap berui bek mümkin. Äri, Reseydiñ Süriyadağı soğıs wşaqtarı Jer-Orta teñizindegi AQŞ kemelerin elektrondı orın belgileu jüyesimen anıqtap otıradı.

Al, Reseydiñ Livandağı bwrınğı elşisi Zahipkin bwl turalı pikir bildirip: «AQŞ Süriyağa qarsı agressivti äreketke baratın bolsa, Resey şın mänisinde zımırandar men wşıru alañdarına qarsı soğıs aşuı mümkin», – dedi.

Batıs elderi qay jaqta?

Tramptıñ qatañ sözinen keyin, Aq üydiñ jasağan mälimdemesinde, «barlıq joldardı qarastırıp jatır» delinedi. Bwl kelisimnen köri, küş qoldanuğa dayındalıp jatqan adamnıñ sözine köbirek wqsaydı.

Franciya men Germaniya basşıları bolsa, Qwrama Ştatpen ıntımaqtasuğa kelisim berip, atalğan eki eldiñ de Süriyağa qarsı şabuılğa dayındalıp jatqanın jetkizdi. Franciya prezidenti Emmanuel' Makron mälimdemesinde: «Franciya, Germaniya jäne AQŞ aldağı birneşe künde qalay äreket etetinin şeşetin boladı», – dedi. Ol Süriyanıñ himiyalıq şabuıl quatınıñ anıq twraqtandırılğanın kesetip ayttı.

Dumadağı himiyalıq şabuıldan keyin, 9 säuirde Süriya rejimine qarasıtı äskeri bazağa şabuıl jasaldı. Süriya tarabı alğaşında şabuıldı AQŞ-tan körgen bolatın. Keyin, bwl şabuıl Izrail' soğıs wşaqtarı tarabınan jasalğanı anıqtaldı. Şabuıldan qaza bolğan 9 adamnıñ basım köbi Başar Asad rejimin qoldauşı iarndıqtar ekeni mälim bolğan.

Resey men Süriya Izrail'di şabuıl üşin ayıptağan edi. Alayda, Tel'-Aviv tarabı bwğan jauap beruden bas tarttı. Tek, Izrail' lauazımdılarınıñ biri Iskak Yosef (Yitzchak Yosef): «Izrail' zwlımdıqqa qarsı äreket etuge mäjbür boldı», – dedi. Onıñ aytuınşa Izrail'diñ ayıptauğa jauap bermeuge qwqığı bar äri Süriyanıñ zwlımdığın toqtatu üşin bar küşin salmaq eken. Ol sözinde: «Men ayttım ğoy, qaytalap aytu kerek pe?! Süriya rejimi äyelder men balalarğa qarsı jappay qırıp-joyatın qaru qoldandı», – dedi.

«The Times» basılımınıñ habarına qarağanda Britaniyanıñ prem'er-ministri Tereza Mey Trampqa himiyalıq şabuıl turalı tağı bir ret anıqtau turalı keñes bergen. Habarğa qarağanda Britaniya tarabı da Qwrama Ştat jağında Süriyağa şabuıl jasauğa dayındaluda. Biraq, Tereza Meydiñ resmi ökili bwl habardı teriske şığardı.

Himiyalıq şabuıl jäne äskeri aralasu

2013 jılı Damask qalasınıñ şığısında bolğan himiyalıq şabuıldan köptegen adam qaza taptı. BWW-nıñ Himiyalıq qarudı zertteu tobınıñ rastauı boyınşa, Süriya ükimetine qarastı küşterdiñ beybit twrğındarğa qarsı himiyalıq şabuıl jasağanı turalı «senimdi äri naqtı dälelder» bar.

Sol twsta AQŞ prezidenti Barak Obama himiyalıq şabuıldı Süriyağa äskeri aralasudağı qızıl sızıq retinde paydalandı. Biraq, Resey qatarlı elderdiñ küşti qarsılığı men narazılığınan keyin, AQŞ tarabı äskeri operaciya josparın keyinge qaldırıp, «Himiyalıq soğıstan beybitşilikke oralu» dep atalatın jospardı iske asıra bastadı. YAğni, Reseydiñ kepildigimen Süriya ükimeti barlıq himiyalıq qarudı joyatın bolıp kelisken.

Al, bwl retki himiyalıq şabuıldan keyin, Krem'l AQŞ pen onıñ odaqtastarına äskeri şabuıl aymaqtağı twraqsızdıqqa alıp keletinin alğa tarta otırıp, Süriyağa qarsı äskeri äreket jasamau turalı eskertti. Seysenbi küni keşte, BWW Qauipsizdik keñesi Süriyadağı äskeri qaqtığıstıñ aldın alu turalı keñes ötkizdi. Alayda, Resey men Batıs elderi kelisimge kele almadı.

«Guardian» basılımınıñ sarapşısı Bomont seysenbi küngi maqalasında, Süriyadağı qazirgidey qauipti jağdayda BWW Qauipsizdik keñesiniñ röli zor ekenin, alayda, Qauipsizdik keñestiñ AQŞ pen Resey arasındağı veto tetikterin jii qoldanuı sebebinen älsirep ketkenin ayttı. Osındayda imidj üşin jasalsa da «Astana procesiniñ» kerek ekenin aytuğa boladı.

Tüyini qiın tüytkilder şeşim taptırmaydı

Sonımen Süriya mäselesi kürdeli qayşılıqtıñ soñğı deñgeyine jetti. Qazirgi älemdik aqparat keñistiginde tarağan habarlarmen Süriya jağdayın anıq-anıq sözdermen bağalaytın bolsaq – Başar Asad rejimi ulı gazben halqın qırıp jatır eken de, Resey «jauız» rejimdi qoldap, qasarısıp otır eken. Al, onıñ janında Iran sındı senimdi serigi men Erdoğan sındı twraqsızdau jaqtauşısı bar bolmaq. Sonda, qatal rejimge qarsı AQŞ bastağan, Izrail' qostağan Batıs elderi «ädilet üşin küresuşiler» eken. Biraq, tüytkildi närse köp...

Tüytkildi mäseleniñ biri – Tramp şeşimi. Ol birde Süriyada qarulı küşterin wstau AQŞ üşin auır şığın bolğandıqtan, bwl eldi tastap ketetinin mälimdeydi. Al, artınşa zımıranmen şabuıldap, Süriyağa äskeri aralasuın jasamaq boladı.

Tağı biri – Izrail'. Izrail'diñ himiyalıq şabuıldan keyin Süriyağa bağıttağan şabuılı sol eldegi Iran küşterine qaratılğan. Demek, Tel'-Avivtiñ maqsatı Irannıñ ıqpalın älsiretuge bağıttalğan. Sebebi, Irannıñ Süriyadağı ıqpalı barğan sayın artıp, Izrail'ge qaray jaqındap keledi.

Köleñkeli mäseleniñ biri – Putin josparı. Resey prezidentinniñ Süriyadağı naqtı maqsatı anıq emes. Jalpı Reseydiñ Jer-Orta teñizi jağalauındağı ambiciyası qanday jäne äskeri aralasuınıñ qızıl sızığı nede degen swraqqa jauap tabu qiın.

Bir eldiñ öz qauipsizdigin nığaytuı basqa elderdiñ de qarsı äreketin küşeytedi. Bwl aynalıp kelip küş qoldanu, äskeri aralasu isteriniñ mümkindigin arttıradı. Mine osınıñ bäri Tayau-Şığıstıñ qazirgi jağdayın qiındata tüsti. Birinşi dünie jüzilik soğıtan beri qaray bolıp ötken barlıq ülkendi-kişili soğıstardıñ bir-birimen sabaqtastığı bar. Korey tübegindegi soğıs, Izrail'-Palestina qaqtığısı, Mal'vindegi soğıs osınıñ bäri teginnen tegin emes. Şırma-şatu aralasıp, köje-qoyırtpaqtanğan älemdik qaqtığıs tarihı biz sekildi beytarap keñistiktiñ özin aqparat pen tüsinikten şatıstırıp, közqaras jağınan jarılıp jatamız. Kimdiki dwrıs, kimdiki bwrıs? Eñ keminde közqaras twrğısınan kimge qoldauşı boluğa boladı? Bwnıñ özi ülken mäselege aynalğan.  Älemniñ tınıştığı, adamzattıñ beybit qoğamı twrğısınan biz soğıstıñ özine jau, büldiruşige qarsı boluğa ğana tiispiz.

“The Qazaq Times”