سوڭعى ۋاقىتتا ءوزىن ءوزى جۇمىسپەن قامتۋشىلارعا داۋ كوبەيىپ كەتتى. بۇعان جاڭادان تاعايىندالعان قر ەڭبەك جانە الەۋمەتتىك دامۋ ءمينيسترى مادينا ابىلقاسىموۆانىڭ ء"وزىن ءوزى جۇمىسپەن قامتۋشىلاردان سالىق جيناۋعا" قاتىستى جاساعان مالىمدەمەسى سەبەپ. جالپى ءمينيستردىڭ بۇل ءسوزى قانشالىقتى ورىندى؟ سالىق جيناۋ كۇندەلىكتى نانىن ارەڭ تاۋىپ جۇرگەن ادامعا اۋىر تيمەي مە؟ مىنە وسى جانە وزگە دە سۇراقتاردى الەمدىك ەكونوميكا جانە ساياسات ينستيتۋتىنىڭ ساراپشىسى سەرىك بەيسەمباەۆقا قويىپ كورگەن ەدىك.
- سەرىك نەسىپقۇلۇلى، اقپان ايىندا الەۋمەتتىك سالادا ۇلكەن وزگەرىس بولدى. ەڭبەك جانە الەۋمەتتىك دامۋ ءمينيسترى اۋىستى. بۇل سالاداعى ماسەلەلەردى شەشۋگە مادينا ابىلقاسىموۆانىڭ قاۋقارى جەتە مە؟
- جاڭا مينيستر شەتەلدە ءبىلىم العان ەكونوميست مامان جانە مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ جاڭا بۋىن وكىلى. ول ەڭ الدىمەن ءوزىن ءوزى جۇمىسپەن قامتىعان جۇمىسشىلاردىڭ ماسەلەسىن شەشۋمەن اينالىساتىنى جونىندە ايتىپ ءوتتى. بۇل توپتى «كولەڭكەلى ەكونوميكادان» شىعارۋ ءۇشىن ارنايى زاڭ قابىلداماقشى. سوڭعى جىلدارى ءدال وسى ماسەلە بىرنەشە رەت كوتەرىلگەنى بەلگىلى. ءتىپتى پرەزيدەنتتىڭ ءوزى مينيسترلىكتى قاتاڭ سىنعا الدى. سوندىقتان جاڭا مينيستر ءوزىن وسى باعىتتا بارىنشا كورسەتۋگە تىرىساتىنى انىق.
بىراق، مەنىڭ ويىمشا، ءوزىن ءوزى جۇمىسپەن قامتىعانداردىڭ ماسەلەسىن تەك زاڭدىق وزگەرىستەر ارقىلى شەشۋ مۇمكىن ەمەس. بىزدەگى قالىپتاسقان ەڭبەك نارىعى – بۇل شيكىزاتقا تاۋەلدىلىك، ديۆەرسيفيكاتسيالانباۋ، شاعىن بيزنەستىڭ دامىماۋى سەكىلدى بۇگىنگى ەكونوميكامىزدىڭ «اۋرۋلارىنىڭ» كورىنىسى. ونىڭ ۇستىنە اۋىل شارۋاشىلىعىندا جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ ۇلەسى كوپ بولىپ وتىر. ياعني بۇل تەك ءبىر مينيسترلىككە تىرەلىپ تۇرعان ماسەلە ەمەس.
سونىمەن بىرگە، الەۋمەتتىك سالا تەك ەڭبەك نارىعىمەن شەكتەلمەيدى. مۇندا شەشىمەن تاپپاي جاتقان پروبلەمالار شاش ەتەكتەن. الەۋمەتتىك از قورعالعان توپتار، ونىڭ ىشىندە مۇگەدەك جاندار، كوپ بالالى وتباسىلار، جالعىزباستى انالارعا قاتىستى ماسەلەلەر نازاردان تىس قالماۋ كەرەك.
- ءوزىڭىز ايتقانداي، ءمينيستردىڭ مالىمدەمەسى، ودان بۇرىن پرەزيدەنتتىڭ «ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتۋ – سالىقتان جالتارۋ» دەگەن پىكىرى قانشالىقتى ورىندى؟
- وكىنىشكە وراي، بىزدە ءوزىن ءوزى جۇمىسپەن قامتۋشىلاردى «باسقالاردىڭ ەسەبىنەن كۇن كورۋشىلەر» نەمەسە «جاتىپ ىشەرلەر» رەتىندە باعالاۋ كەڭ تاراپ كەتتى. الايدا، حالىقارالىق زەرتتەۋلەر بويىنشا، فورمالدى ەڭبەك نارىعىنان تىس قالۋ – بۇل ادامنىڭ جەكە تاڭداۋى ەمەس، شاراسىزدىقتان جاسالاتىن قادام. ال كولەڭكەلى ەكونوميكا قۇرىلىمدىق ماسەلەلەردىڭ شەشىلمەۋى سالدارىنان قالىپتاسادى. سوندىقتان ولارعا سالىقتان جالتارىپ جۇرگەن حالىق توبى رەتىندە قاراۋ دۇرىس ەمەس.
ەگەر ستاتيستيكاعا جۇگىنسەك، ءوزىن ءوزى جۇمىسپەن قامتىعانداردىڭ سانى 2,1 ملن ادامدى قۇرايدى. بىراق بۇلاردىڭ ءبىر توپقا جاتقىزىلۋى شارتتى نارسە. مىسالى، 2,1 ملن ادامنىڭ 750 مىڭعا جۋىعى نەمەسە 38%-ى كادىمگى جەكە كاسىپكەرلەر رەتىندە تىركەلگەندەر (ورىسشا يپ). ال ولاردى مەملەكەتكە سالىق تولەمەيدى دەپ ايتۋ – قاتە. تاعى شامامەن 450 مىڭ ادام – جەكە ءۇي شارۋاشىلىعىنداعى ادامدار، ياعني اۋىلدى جەردە تۇرىپ، قوراسىنداعى مالىن باعىپ جۇرگەن، سونىمەن كۇن كورەتىن حالىق. ولاردان سالىق تولەۋدى سۇراي المايتىنىمىز تاعى انىق. ياعني، ايتايىن دەگەنىم، ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتىعاندارعا وسىنداي ءار ءتۇرلى جاعدايداعى، ماسەلەلەرى ءبىر بىرىنە ۇقسامايتىن توپتاردىڭ جاتاتىنى ەسكەرىلۋ كەرەك.
جاڭا مينيستر ولاردى «كولەڭكەدەن» شىعارۋ ءۇشىن ستيمۋلداردى قاراستىرۋ جونىندە ايتتى. بىراق، بۇل قادامنىڭ ناقتى قالاي جۇزەگە اساتىنى انىق ەمەس. ماجبۇرلەۋ بولا ما، الدە ارنايى جەڭىلدىكتەر بەرىلە مە ونى كەيىن كورە جاتارمىز.
- ءيا، اۋىلدا فەرمەر قويشىسى نەمەسە سيىر ساۋاتىن ساۋىنشىسى ءۇشىن سالىق تولەمەيتىنى بەلگىلى. سوندا قويشى مەن ساۋىنشى دا ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتىعاندارعا جاتا ما؟
بۇل ادامدار ستاتيستيكادا جالدامالى جۇمىسشىلار كاتەگورياسىنا جاتقىزىلادى. باستى ەرەكشەلىگى – ولاردىڭ ەڭبەك شارتى جوق جانە جۇمىس بەرۋشى تاراپىنان ولاردىڭ اتىنا ەشقانداي رەسمي تولەمدەر جاسالىنبايدى. ايلىقتارىن «كونۆەرتپەن» بەرەدى. ستاتيستيكا تىلىندە بۇلاردى فورمالدى ەمەس جالدامالى جۇمىسشىلار دەپ اتايدى. تەك رەسمي دەرەك بويىنشا، شامامان 1 ملن ادام وسىنداي جاعدايدا جۇمىس ىستەيدى. ولار نەگىزىنەن قۇرىلىس، ساۋدا جانە قىزمەت كورسەتۋ سالالارىندا شوعىرلانعان. ياعني ءسىز ايتقان فەرما قىزمەتكەرلەرىنەن بولەك شاعىن دۇكەن ساتۋشىلارى، كافە داياشىلارى سەكىلدى قولما-قول اقشاعا جۇمىس ىستەپ جاتقان حالىق.
بۇل جاعدايدا سالىقتىڭ جانە باسقا دا تولەمدەردىڭ بولماۋى كوبىنەسە جۇمىس بەرۋشىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنە بايلانىستى. مۇنداي جۇمىسقا ورنالاساتىن ادام تالاپ قويا المايدى، سەبەبى بۇلار باسقا «ءجونى دۇرىس» جۇمىسقا تۇرا المايتىن كۆاليفيكاتسياسى تومەن ادامدار. ال جۇمىس بەرۋشى زاڭعا سايكەس ەڭبەك كەلىسىم-شارتىن جاساۋعا مىندەتتى، بىراق قوسىمشا 30% ۇستەماقىنى تولەۋگە ونىڭ دا زاۋقى جوق. بىراق، بۇل ماسەلە وڭايلىقپەن شەشىلمەيدى. كوبىنەسە، شاعىن بيزنەسى بارلارعا ەڭبەك شارتىن جاساپ، موينىنا اۋىرتپالىق العانشا، تەكسەرۋشى قۇزىرەتتى ورگاندارمەن «كەلىسە» سالۋ وڭاي.
ياعني، بايقاعان بولساڭىز، ەڭبەك نارىعىنداعى ماسەلەلەر ءوزىن ءوزى جۇمىسپەن قامتىعاندارمەن شەكتەلمەيدى.
- سوندا ءبىز ءوزىن ءوزى جۇمىسپەن قامتۋشى رەتىندە ناقتى كىمدى ايتا الامىز؟
- بىزدە ەڭبەكپەن قامتىلعان حالىقتىڭ سانى - 8,6 ملن. ولاردىڭ 6,5 ميلليونى جالدامالى جۇمىسشىلار، ال قالعانى ءوزىن ءوزى جۇمىسپەن قامتۋشىلار. ياعني، بىرەۋگە جالدانىپ جۇمىس ىستەمەيتىندەردىڭ بارلىعى وسى كاتەگورياعا اۆتوماتتى تۇردە كىرەدى. ولاردى انىقتاۋ ءۇشىن بىزدەگى ستاتيستيكا كوميتەتى ساۋالناما جۇرگىزەدى. ولاردىڭ ىشىندە تابىسى جاقسى «فريلانستا» جۇرگەن جوعارى بىلىكتى ماماندار دا بار، جانە كوشەدە كولىگىمەن ادام تاسيتىن كادىمگى تاكسيشىلەر دە بار.
- ياعني بىزدە تاكسي جۇرگىزۋشىسى ءوزىن ءوزى جۇمىسپەن قامتىپ وتىر. ول ونسىزدا قۇيعان جانارمايعا كولىگىنە سالىق تولەيدى. ەگەر ولاردان تاعى ءبىر سالىق ءتۇرى الىنسا، بۇل ونسىزدا ناپاقاسىن ارەڭ تاۋىپ وتىرعان ادامعا اۋىرلىق بولماي ما؟
- مۇنداعى ماسەلە ولارعا سالىق تولەتۋدە ەمەس. مۇندا ءوزىن ءوزى جۇمىسپەن قامتۋشىلاردى ءتۇرلى توپتارعا ءبولىپ قاراستىرۋ كەرەك. بارلىعىن ءبىر ولشەمگە سالۋ دۇرىس ەمەس. سالىق سالىنعان جاعدايدا دا، ولاردىڭ تابىسى، جۇمىسپەن قامتىلۋ ەرەكشەلىگى ەسكەرىلگەن ءجون. ەگەر مەملەكەت بۇلارعا بىردەن «ءسىز تىركەلمەگەن تاكسي ەكەنسىز» دەپ ايىپپۇل سالىپ، قۋدالايتىن بولسا وندا ۇلكەن نارازىلىق تۋىندايتىنى بەلگىلى. الەمدە بۇل ماسەلەنىڭ شەشۋدىڭ ءتۇرلى جولدارى قاراستىرىلعان. مىسالى، ارنايى جەڭىلدىكتەر ۇسىنۋ، راسىمدەلۋدىڭ جولىن وڭايلاتۋ، زاڭدىق كونسۋلتاتسيالار بەرۋ جانە تاعى باسقا. ناتيجەسىندە، زاڭسىز تاكسي ءوزىنىڭ جەكە كاسىپكەر رەتىندە تىركەلۋىنىڭ ارتىقشىلىعىن سەزىنۋى قاجەت.
- دەگەنمەن قاراپ تۇرساق ۇكىمەت ولاردان سالىق جينايتىنداي ەشبىر الەۋمەتتىك جەڭىلدىك نەمەسە كومەك جاساپ وتىرعان جوق. بۇل قاراپايىم حالىقتى قيناۋ ەمەس پە؟
- بار ماسەلە وسىندا بولىپ تۇر. ءمينيستردىڭ باستاماسى، وسىندا ايتىلىپ جاتقان نارسەلەردىڭ بارلىعى حالىق اراسىندا «تاعى سالىق سالايىن دەپ جاتىر ەكەن» دەگەن تۇسىنىكپەن تاراپ كەتتى. ياعني بۇل جوعارىدا ايتىلعان نارسەنىڭ حالىققا دۇرىس جەتكىزىلمەۋىندە.
مەنىڭشە، ءوزىن ءوزى جۇمىسپەن قامتۋشىلاردى سالىق تولەيتىندەر ەسەبىندە ەمەس، الەۋمەتتىك از قامتىلعان توپ رەتىندە قاراستىرۋ قاجەتتىگى. باسقاشا ايتساق، ولاردى «كولەڭكەدەن شىعارۋداعى» ماقسات – مەملەكەتتىڭ سالىق جيناۋ مۇمكىندىگىن ارتتىرۋ ەمەس، الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋ، ولاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ بولۋى ءتيىس. ياعني رەسمي جۇمىس ىستەمەيتىن ادام، تەك زەينەتاقى جۇيەسىنەن عانا ەمەس، نەسيە الۋدان دا قاعىلاتىنى بەلگىلى عوي. ولار يپوتەكامەن ءۇي الۋعا، جوعارى ءبىلىم الۋعا قول جەتكىزە المايدى. الەۋمەتتىك جاعىنان قورعالماعان. ايەل ادامدار بالا تۋعا قاتىستى تولەمدەردەن تىس قالادى. اقشا كەرەك بولعان جاعدايدا لومباردقا نەمەسە پايىزدىق ۇستەماقىسى جوعارى ونلاين كرەديتكە جۇگىنۋگە ءماجبۇر. بۇل كەيىن قارىزعا باتىپ، كەدەيلىككە اپاراتىن بىردەن ءبىر جول. سوندىقتان، ماسەلە ءبىر جاقتى قاراستىرىلماۋى قاجەت.
- ياعني ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە، ءوزىن ءوزى جۇمىسپەن قامتىعان كەز كەلگەن ادام سالىق تولەۋى كەرەك قوي؟
مەنىڭ ويىم سولاي. ەگەر ادام تابىس تاباتىن جۇمىسپەن اينالىسسا، ول ەكونوميكاعا ءوز ۇلەسىن قوسۋى كەرەك. بۇل وركەنيەتتى مەملەكەتتىڭ بىردەن ءبىر العىشارتى. كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ كەڭ تاراۋىنان بارلىعىمىز ۇتىلامىز. قاراپايىم مىسال، ءسىز كوشەدەگى دۇكەننەن ساتىپ العان زاتىڭىز ساپاسىز بولىپ شىقتى دەلىك. ەگەر سىزگە چەك بەرىلمەسە، ءسىز ونى قايتارا المايسىز جانە ساتۋشىنى جاۋاپقا شاقىرا المايسىز. بولگاريا سەكىلدى پوستكەڭەستىك مەملەكەتتى الىپ قاراساق، وندا مۇنداي ماسەلە جوق. كوشەدەگى گۇل ساتۋشىلارعا دەيىن چەك بەرەدى. بىزدە وكىنىشكە وراي بۇل ماسەلە ءالى شەشىلمەي كەلەدى.
- سالىستىرمالى تۇردە ايتساڭىز، ءوزىن ءوزى جۇمىسپەن قامتىعاندار كاتەگورياسى باسقا قانداي ەلدەردە بار؟ ولاردان سالىق الىنا ما؟
مەنىڭ بىلەتىنىم رەسەيدە وسىعان ۇقساس جاعداي قالىپتاسقان. بىراق ولار ءوزىن ءوزى جۇمىسپەن قامتۋشىلار قاتارىنازاڭسىز تۇردە كاسىپكەرلىكپەن اينالىساتىنداردى جاتقىزادى. بۇل، نەگىزىنەن، رەپەتيتورلىق، مەديتسينالىق جانە باسقا دا قىزمەت كورسەتەتىندەر. سوڭعى جىلدارى ولار ارنايى زاڭنامالىق وزگەرىستەر ەنگىزدى، پاتەنت بەرۋدى وڭتايلاستىرۋ بويىنشا جۇمىستار جۇرگىزدى، بىراق ايتارلىقتاي جەتىستىككە جەتە العان جوق. بىزدەگى ماسەلە – ءوزىن ءوزى جۇمىسپەن قامتۋشىلارىڭ ناقتى كريتەريلەرىن انىقتاپ الۋ.
- سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!
«ۋچاسكەدەن ارۋاققا كوك حات»: الماتىدا مارقۇمعا كەلگەن شاقىرتۋ
رىسبەك سارسەنبايۇلى: اەس – جارىلىپ كەتۋگە شاق تۇرعان بومبانى قۇشاقتاپ وتىرعانمەن بىردەي
اينارا ايدارحان. ايگەرىم اقتالعانشا كۇرەسەدى. ەندى بۇۇ-نا ارىزدانامىز
وتانعا ورالعان قانداس بەيىمدەلۋى نەمەسە قانداستار مەن قازاقستانداعى ميگرانتتاردى اقپاراتتىق قولداۋ جانە الەۋمەتتىك بەيىمدەۋدىڭ مەديا-ستراتەگياسى
استانادا قالعان جاڭاوزەندىك جۇمىسسىزدار "قازمۇنايگاز" كەلىسسوزدى توقتاتىپ تاستادى دەيدى
فبر پەنتاگوننىڭ قۇپيا قۇجاتتارىنىڭ جاريالانۋىنا قاتىسى بار كۇدىكتىنى قامادى