Serik Beysembaev: Özin jwmıspen qamtuşılardı «jatıp işerler» retinde bağalau keñ tarap ketti

Soñğı uaqıtta özin özi jwmıspen qamtuşılarğa dau köbeyip ketti. Bwğan jañadan tağayındalğan QR eñbek jäne äleumettik damu ministri Madina Äbilqasımovanıñ "özin özi jwmıspen qamtuşılardan salıq jinauğa" qatıstı jasağan mälimdemesi sebep. Jalpı ministrdiñ bwl sözi qanşalıqtı orındı? Salıq jinau kündelikti nanın äreñ tauıp jürgen adamğa auır timey me? Mine osı jäne özge de swraqtardı Älemdik ekonomika jäne sayasat institutınıñ sarapşısı Serik Beysembaevqa qoyıp körgen edik. 

- Serik Nesipqwlwlı, aqpan ayında äleumettik salada ülken özgeris boldı. Eñbek jäne äleumettik damu ministri auıstı. Bwl saladağı mäselelerdi  şeşuge Madina Äbilqasımovanıñ qauqarı jete me?

- Jaña ministr şetelde bilim alğan ekonomist maman jäne memlekettik qızmetkerlerdiñ jaña buın ökili. Ol eñ aldımen özin özi jwmıspen qamtığan jwmısşılardıñ mäselesin şeşumen aynalısatını jöninde aytıp ötti. Bwl toptı «köleñkeli ekonomikadan» şığaru üşin arnayı zañ qabıldamaqşı. Soñğı jıldarı däl osı mäsele birneşe ret köterilgeni belgili. Tipti prezidenttiñ özi ministrlikti qatañ sınğa aldı. Sondıqtan jaña ministr özin osı bağıtta barınşa körsetuge tırısatını anıq.

Biraq, meniñ oyımşa, özin özi jwmıspen qamtığandardıñ mäselesin tek zañdıq özgerister arqılı şeşu mümkin emes. Bizdegi qalıptasqan eñbek narığı – bwl şikizatqa täueldilik, diversifikaciyalanbau, şağın biznestiñ damımauı sekildi bügingi ekonomikamızdıñ «aurularınıñ» körinisi. Onıñ üstine auıl şaruaşılığında jwmıs isteytinderdiñ ülesi köp bolıp otır. YAğni bwl tek bir ministrlikke tirelip twrğan mäsele emes.

Sonımen birge, äleumettik sala tek eñbek narığımen şektelmeydi. Mwnda şeşimen tappay jatqan problemalar şaş etekten. Äleumettik az qorğalğan toptar, onıñ işinde mügedek jandar, köp balalı otbasılar, jalğızbastı analarğa qatıstı mäseleler nazardan tıs qalmau kerek.

- Öziñiz aytqanday, ministrdiñ mälimdemesi, odan bwrın prezidenttiñ «özin-özi jwmıspen qamtu – salıqtan jaltaru» degen pikiri qanşalıqtı orındı?

- Ökinişke oray, bizde özin özi jwmıspen qamtuşılardı «basqalardıñ esebinen kün köruşiler» nemese «jatıp işerler» retinde bağalau keñ tarap ketti. Alayda, halıqaralıq zertteuler boyınşa, formaldı eñbek narığınan tıs qalu – bwl adamnıñ jeke tañdauı emes, şarasızdıqtan jasalatın qadam. Al köleñkeli ekonomika qwrılımdıq mäselelerdiñ şeşilmeui saldarınan qalıptasadı. Sondıqtan olarğa salıqtan jaltarıp jürgen halıq tobı retinde qarau dwrıs emes.

Eger statistikağa jüginsek, özin özi jwmıspen qamtığandardıñ sanı 2,1 mln adamdı qwraydı. Biraq bwlardıñ bir topqa jatqızıluı şarttı närse. Mısalı, 2,1 mln adamnıñ 750 mıñğa juığı nemese 38%-ı kädimgi jeke käsipkerler retinde tirkelgender (orısşa IP). Al olardı memleketke salıq tölemeydi dep aytu – qate. Tağı şamamen 450 mıñ adam – jeke üy şaruaşılığındağı adamdar, yağni auıldı jerde twrıp, qorasındağı malın bağıp jürgen, sonımen kün köretin halıq. Olardan salıq töleudi swray almaytınımız tağı anıq. YAğni, aytayın degenim, özin-özi jwmıspen qamtığandarğa osınday är türli jağdaydağı, mäseleleri bir birine wqsamaytın toptardıñ jatatını eskerilu kerek.

Jaña ministr olardı «köleñkeden» şığaru üşin stimuldardı qarastıru jöninde ayttı. Biraq, bwl qadamnıñ naqtı qalay jüzege asatını anıq emes. Mäjbürleu bola ma, älde arnayı jeñildikter berile me onı keyin köre jatarmız.

- Iä, auılda fermer qoyşısı nemese siır sauatın sauınşısı üşin salıq tölemeytini belgili. Sonda qoyşı men sauınşı da özin-özi jwmıspen qamtığandarğa jata ma?

Bwl adamdar statistikada jaldamalı jwmısşılar kategoriyasına jatqızıladı. Bastı erekşeligi – olardıñ eñbek şartı joq jäne jwmıs beruşi tarapınan olardıñ atına eşqanday resmi tölemder jasalınbaydı. Aylıqtarın «konvertpen» beredi. Statistika tilinde bwlardı formaldı emes jaldamalı jwmısşılar dep ataydı. Tek resmi derek boyınşa, şamaman 1 mln adam osınday jağdayda jwmıs isteydi. Olar negizinen qwrılıs, sauda jäne qızmet körsetu salalarında şoğırlanğan. YAğni siz aytqan ferma qızmetkerlerinen bölek şağın düken satuşıları, kafe dayaşıları sekildi qolma-qol aqşağa jwmıs istep jatqan halıq.

Bwl jağdayda salıqtıñ jäne basqa da tölemderdiñ bolmauı köbinese jwmıs beruşiniñ jauapkerşiligine baylanıstı. Mwnday jwmısqa ornalasatın adam talap qoya almaydı, sebebi bwlar basqa «jöni dwrıs» jwmısqa twra almaytın kvalifikaciyası tömen adamdar. Al jwmıs beruşi zañğa säykes eñbek kelisim-şartın jasauğa mindetti, biraq qosımşa 30% üstemaqını töleuge onıñ da zauqı joq. Biraq, bwl mäsele oñaylıqpen şeşilmeydi. Köbinese, şağın biznesi barlarğa eñbek şartın jasap, moynına auırtpalıq alğanşa, tekseruşi qwziretti organdarmen «kelise» salu oñay.

YAğni, bayqağan bolsañız, eñbek narığındağı mäseleler özin özi jwmıspen qamtığandarmen şektelmeydi.

- Sonda biz özin özi jwmıspen qamtuşı retinde naqtı kimdi ayta alamız?

- Bizde eñbekpen qamtılğan halıqtıñ sanı - 8,6 mln. Olardıñ 6,5 millionı jaldamalı jwmısşılar, al qalğanı özin özi jwmıspen qamtuşılar. YAğni, bireuge jaldanıp jwmıs istemeytinderdiñ barlığı osı kategoriyağa avtomattı türde kiredi. Olardı anıqtau üşin bizdegi statistika Komiteti saualnama jürgizedi. Olardıñ işinde tabısı jaqsı «frilansta» jürgen joğarı bilikti mamandar da bar, jäne köşede köligimen adam tasitın kädimgi taksişiler de bar.

- YAğni bizde taksi jürgizuşisi özin özi jwmıspen qamtıp otır. Ol onsızda qwyğan janarmayğa köligine salıq töleydi. Eger olardan tağı bir salıq türi alınsa, bwl onsızda näpaqasın äreñ tauıp otırğan adamğa auırlıq bolmay ma?

- Mwndağı mäsele olarğa salıq töletude emes. Mwnda özin özi jwmıspen qamtuşılardı türli toptarğa bölip qarastıru kerek. Barlığın bir ölşemge salu dwrıs emes. Salıq salınğan jağdayda da, olardıñ tabısı, jwmıspen qamtılu erekşeligi eskerilgen jön. Eger memleket bwlarğa birden «siz tirkelmegen taksi ekensiz» dep ayıppwl salıp, qudalaytın bolsa onda ülken narazılıq tuındaytını belgili. Älemde bwl mäseleniñ şeşudiñ türli joldarı qarastırılğan. Mısalı, arnayı jeñildikter wsınu, räsimdeludiñ jolın oñaylatu, zañdıq konsul'taciyalar beru jäne tağı basqa. Nätijesinde, zañsız taksi öziniñ jeke käsipker retinde tirkeluiniñ artıqşılığın sezinui qajet.

- Degenmen qarap twrsaq ükimet olardan salıq jinaytınday eşbir äleumettik jeñildik nemese kömek jasap otırğan joq. Bwl qarapayım halıqtı qinau emes pe? 

- Bar mäsele osında bolıp twr. Ministrdiñ bastaması, osında aytılıp jatqan närselerdiñ barlığı halıq arasında «tağı salıq salayın dep jatır eken» degen tüsinikpen tarap ketti. YAğni bwl joğarıda aytılğan närseniñ halıqqa dwrıs jetkizilmeuinde.

Meniñşe, özin özi jwmıspen qamtuşılardı salıq töleytinder esebinde emes, äleumettik az qamtılğan top retinde qarastıru qajettigi. Basqaşa aytsaq, olardı «köleñkeden şığarudağı» maqsat – memlekettiñ salıq jinau mümkindigin arttıru emes, äleumettik jağdayın jaqsartu, olardıñ qwqığın qorğau boluı tiis. YAğni resmi jwmıs istemeytin adam, tek zeynetaqı jüyesinen ğana emes, nesie aludan da qağılatını belgili ğoy. Olar ipotekamen üy aluğa, joğarı bilim aluğa qol jetkize almaydı. Äleumettik jağınan qorğalmağan. Äyel adamdar bala tuuğa qatıstı tölemderden tıs qaladı. Aqşa kerek bolğan jağdayda lombardqa nemese payızdıq üstemaqısı joğarı onlayn kreditke jüginuge mäjbür. Bwl keyin qarızğa batıp, kedeylikke aparatın birden bir jol. Sondıqtan, mäsele bir jaqtı qarastırılmauı qajet.

- YAğni sizdiñ pikiriñizşe, özin özi jwmıspen qamtığan kez kelgen adam salıq töleui kerek qoy?

Meniñ oyım solay. Eger adam tabıs tabatın jwmıspen aynalıssa, ol ekonomikağa öz ülesin qosuı kerek. Bwl örkenietti memlekettiñ birden bir alğışartı. Köleñkeli ekonomikanıñ keñ tarauınan barlığımız wtılamız. Qarapayım mısal, siz köşedegi dükennen satıp alğan zatıñız sapasız bolıp şıqtı delik. Eger sizge çek berilmese, siz onı qaytara almaysız jäne satuşını jauapqa şaqıra almaysız. Bolgariya sekildi postkeñestik memleketti alıp qarasaq, onda mwnday mäsele  joq. Köşedegi gül satuşılarğa deyin çek beredi. Bizde ökinişke oray bwl mäsele äli şeşilmey keledi.

- Salıstırmalı türde aytsañız, özin özi jwmıspen qamtığandar kategoriyası basqa qanday elderde bar? Olardan salıq alına ma?

Meniñ biletinim Reseyde osığan wqsas jağday qalıptasqan. Biraq olar özin özi jwmıspen qamtuşılar qatarınazañsız türde käsipkerlikpen aynalısatındardı jatqızadı. Bwl, negizinen, repetitorlıq, medicinalıq jäne basqa da qızmet körsetetinder. Soñğı jıldarı olar arnayı zañnamalıq özgerister engizdi, patent berudi oñtaylastıru boyınşa jwmıstar jürgizdi, biraq aytarlıqtay jetistikke jete alğan joq. Bizdegi mäsele – özin özi jwmıspen qamtuşılarıñ naqtı kriteriylerin anıqtap alu.

- Swhbattasqanıñızğa rahmet!

“The Qazaq Times”