فوتو: ماكسپارك

بۇل كۇندە قاسيەتتى جىلقى مالىنىڭ ەرەكشەلىگىن جەتە مەڭگەرگەن جاپوندار جال-جايانى جاپپاي تۇتىنادى دەسەك ارتىق ەمەس. جىلقى مالى نەگىزىنەن حوككايدو، ناگويا، اوموري پرەفەكتۋرالارىندا ارنايى جايىلىمداردا وسىرىلەدى. جاپونيانىڭ تاۋلى ايماقتارىنىڭ تۇرعىندارى جىلقى ەتىن ەڭ پايدالى ءونىم دەپ ەسەپتەيدى.

بۇل ەلدە ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ جىلقى ەتىنەن دايىندالعان ونىمدەردى ساتاتىن ارنايى دۇكەندەر مەن جال-جايادان جاسالعان ونداعان تاعام ءتۇرىن ازىرلەيتىن مەيرامحانالار كوپتەپ اشىلا باستادى. ال قالا تۇرعىندارىنىڭ جىلقى ەتىن جاپپاي پايدالانۋى 1950 جىلداردان باستالادى. ءىرى قالالاردا تۇراتىن حالىق جال-جايانى توڭازىتقىشقا سالىپ قويىپ، شەتىنەن ءپىسىرىپ جەي بەرگەن. جاپوندار ول كەزدە توڭازىتقىشتى جاڭادان پايدالانا باستاعان ەدى. جاپوندار جىلقى ەتىن كەتوباشي نەمەسە ساكۋرا نيكۋ دەيدى. كەتوباشي دەگەن ءسوز اساۋ اتىڭ تەبىسى دەگەن ماعىنانى بەرەدى. بۇل اتاۋ جىلقىنىڭ مىنەزىنە قاراي ايتىلسا كەرەك. ال ساكۋرا نيكۋ دەيتىن سەبەبى جىلقى ەتىنىڭ قۇرامىنداعى زاتتار ەرەكشە قىزعىل  ءتۇس بەرەدى. ساكۋراعا ۇقساتاتىن سەبەبى سوندىقتان. ەكىنشى جاعىنان كوكتەمدە تاي-قۇلىندار تەبىسكەن كەزدە ساكۋرا گۇلدەرى تۇسەدى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.

كەيىنگى كەزدە جاپونيادا جىلقى ەتى اعزاعا پايدالى ءونىم رەتىندە كەڭىنەن ناسيحاتتالۋدا. ءتىپتى، جىلقى مالىن زەرتتەيتىن ارنايى ورتالىقتار جۇمىس ىستەيدى. دەنساۋلىققا پايدالى تاعامدار عىلىمي ورتالىعىنىڭ باسشىسى كەيكو حانىمنىڭ بەرگەن مالىمەتىنە سۇيەنسەك، جىلقى ەتىندە ە دارۋمەنى سيىر ەتىنە قاراعاندا 2,5 ەسە كوپ ەكەن. 100 گرامم سيىر ەتىندە 19,1 اقۋىز بولسا، جىلقى ەتىندە 20,1 گرامم اقۋىز بار. ادام اعزاسىن سەمىزدىككە باستايتىن حولەستەرين جىلقى ەتىندە جوق. ال 100 گرامم سيىر ەتىندە 15 گرامم حولەستەرين بار.

جاپونيادا جىلقى ەتىنە دەگەن سۇرانىستىڭ ارتۋىمەن قاتار ودان ازىرلەنەتىن تاعام تۇرلەرى كۇننەن كۇنگە كوبەيۋدە. بۇگىندە كۇنشىعىس حالقى جىلقى ەتىنەن ازىرلەنەتىن وتىزدان استام تاعام ءتۇرىن تۇتىنادى. كەيكو حانىمنىڭ ايتۋىنشا پىسىرىلگەن جىلقى ەتىنىڭ سيىر ەتىنە قاراعاندا كالورياسى تومەن بولعاندىقتان كوپتەگەن اۋرۋلارعا ەم ەكەن. مىسالى، جۇرەك قان تامىر اۋرۋلارى، اسقازان، وكپە دەرتىنە شالدىققاندارعا جىلقى ەتى بىردەن ءبىر ەم. جىلقى ەتى قانداعى حولەستەريننىڭ مولشەرىن تومەندەتىپ، ۋلى زاتتاردى جويادى.  ە جانە ۆ دارۋمەندەرىنىڭ مولدىعىنىڭ ارقاسىندا جىلقى ەتى قان اينالىمىن جاقسارتادى. جىلقى ەتىن سترەسس پەن كۇيزەلىستى باسۋ ءۇشىن پايدالانۋعا بولادى. جۇمىستان سوڭ قاتتى شارشاعان ادام جال-جايا جەسە، ميى تىنىعىپ، جۇيكە جۇيەسى قايتادان قالپىنا كەلەدى. گليۋكوگەنگە باي جىلقى ەتىن ءجيى پايدالانعان ادام شارشامايدى. تەمىر مەن ۆ12 دارۋمەنىنە باي بولعاندىقتان قانى از ادامدارعا وتە پايدالى.

جىلقى ەتىن دەنساۋلىقتى جاقسارتۋدا پايداسىنىڭ زور ەكەنىن بىلەتىن جاپوندار جال-جايادان، قابىرعا مەن سان ەتىنەن ساكۋرا نابە، باساشي، تارۋتارۋستەكي، ۋماكاتسۋ، سانمايبارانيگيري، باراحيمونيكۋنوتاتاكي، نيكۋدزارا، نيكۋسوبا، ۋماباشي، ت.ب. تاعامدار ازىرلەيدى. جىلقى ەتى تۇتىنۋشىلارعا ۇسىناتىن ارنايى مەيرامحانالاردىڭ پىسىرگەن تاعامداردى ارقايسىسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. كاكيدزيما مەيرامحاناسى جىلقى ەتىن كەتوباشي دەپ اتاعان ەرتە كەزدەن بەرى جۇمىس ىستەپ كەلەدى. ەرتەدە بۇل جىلقى ەتىن قوسىپ، كەسپەنى ساۋداگەرلەرگە ۇسىنعان ەكەن. ستانتسياعا جاقىن ورنالاسقاندىقتان جولاۋشىلار وسى  مەيرامحانادان اسىلعان ەت، قۋىرىلعان ەت، نيكۋنابە، ەت پەن كەسپە ءتارىزدى تاعامداردان ءدام تاتقان. قازىردە ەرتەدەگى تاعام تۇرلەرى ەسكى ءداستۇر بويىنشا دايىندالادى. سويىلاتىن مال نەگىزىنەن حوككايدودان الىنادى ەكەن. ال كيندزاناكامي مەيرامحاناسىنداعى تاعامدار كىلەڭ تايدىڭ ەتىنەن ازىرلەنەدى. سول ءۇشىن كۇنىنە ءبىر مالدان سويىلىپ وتىرادى. بۇل مەيرامحانانىڭ ەرەكشەلىگى سۇرلەنگەن جىلقى ەتىن قوناقتارعا ۇسىنۋ بولسا كەرەك. قاي تاعامعا قانداي ساكەنىڭ (ۇلتىق سۋسىن) قانداي ءتۇرى ساي كەلەتىنىن دە داياشى ايتىپ بەرەدى.

ناگويا پرەفەكتۋراسىنداعى ينا جانە يدا شاھارلارىن تاۋلار قورشاپ تۇر. سوندىقتان جاپوندار ادەتتە پايدالاناتىن تەڭىز ونىمدەرىنە قول جەتە بەرمەيدى. ونىڭ ورنىنا قوس ەلدى مەكەندە جىلقى شارۋاشىلىقتارى دامىعان. وتاگۋري دەگەن تاعام جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ سۇيىكتى اسىنا اينالعالى ەكى عاسىر بولدى. بۇل وڭىردە جىلقى ەتىنەن تاعامدار ازىرلەيتىن كانتاروۋ مەيرامحاناسىندا ساكۋرانابە مەن بانيكۋنو شيابۋشيابۋ دەگەن ەكى تاعام ەرەكشە سۇرانىسقا يە. ءبىر ايتا كەتەرلىك جايت، شيابۋشيابۋ دەگەن تاماق قىتايلاردىڭ ۇلتتىق اسى. ال جەرگىلىكتى جاپوندار جىلقى ەتىنەن ازىرلەگەن ءشيابۋشيابۋدى جاقسى كورەدى. ال ساكۋرانابە دەگەن تاعام پىسىرىلگەن جايانىڭ سورپاسىنا جەرگىلىكتى كوكونىستەردى جانە شيراتاكي دەگەن كەسپەنى قوسىپ  ازىرلەيدى دە ەتپەن ارالاستىرىپ جەيدى.

وساكا قالاسىندا 2001 جىلدىڭ باسىندا اشىلعان مەيرامحانادا جال-جايا، قارىندى قوسىپ پىسىرىلگەن باشيۋنروۋ دەگەن تاعام تۇرلەرى بار. سونداي-اق ساكۋرا سكياكي، ساكۋرا شيابۋشيابۋ، ساكۋرا حاريحاري، ت.ب. مازىرلەر بۇكىل وساكاعا بەلگىلى. ال حاريحارينابە دەگەن تاعام جال-جايانى ءپىسىرىپ، ەتى بار قابىرعانى قاقتاپ، جايانىڭ سورپاسىمەن  ىشەدى. كەرەگىنە قاراي پياز بەن ميرين دەگەن ءتاتتى ساكەنى دە قوسادى. جاپونياداعى جىلقى ەتىنەن تاعامدار ازىرلەيتىن مەيرامحانالار ادەبيەت پەن ونەر ادامدارىنىڭ باس قوساتىن سۇيىكتى ورنى دەۋگە بولادى. ماسەلەن، توكيوداعى مينويا مەيرامحاناسىنا يكەنامي شيوۋتاروۋ، دانكادزۋو سياقتى جازۋشىلار ءجيى بارادى ەكەن. ورىس جاپون سوعىسىنان كەيىن بۇل مەيرامحاناعا مۋشيانو كوۋدزيسانەاتسۋ، رەجيسسەر توۋگوۋ سەيدزا مەن داندزيۋبروۋ ءتارىزدى اكتەرلەر بارىپ تۇرعان. شاماسى جاپوننىڭ ونەر ادامدارى جىلقى ەتىن جاقسى كورسە كەرەك. جالپى، جاپوندار جىلقى ەتىن ەرتە زامانداردان –اق پايدالانعان. ونىڭ ءبىر دالەلى تارۋتارۋ ستەكي دەگەن تاعام. اتاۋى «تاتارشا ەت» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ءبىز مونعول شاپقىنشىلىعى دەپ اتاپ جۇرگەن كەزەڭدە جاپوندار جايانى ۇساقتاپ تۋراپ، بۇرىش، سارىمساق ءتارىزدى دامدەۋىشتەرمەن ارالاستىرىپ، تاتارشا ەتتى بابىنا كەلتىرىپ ازىرلەي بىلگەن. ال قازىر تۇركى حالىقتارى اتام زاماننان بەرى پايدالانعان جىلقى ەتىنەن ازىرلەنەتىن تاعام تۇرلەرى جاپوندار ارقىلى ەۋروپاعا دا جەتىپ وتىر.

بۇگىندە جاپوندارعا جىلقى ەتىنەن ازىرلەنەتىن تاعامنىڭ ەلۋدەن استام  ءتۇرى بەلگىلى. «ەت جەمەيدى، كوكسوكپەن عانا كۇن كورەدى» دەگەن جاپون جىلقى ەتىنىڭ پايداسىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن زەرتتەپ ءبىلىپتى. ال ءبىز قامبار اتانىڭ قاسيەتىن قازاقتان ارتىق ەشكىم بىلمەيدى دەپ ماقتانامىز. قازى-قارتا، جال-جايادان جاسالاتىن قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارىن بىلەمىز بە وسى؟ ونىڭ پايداسىن ەسكەرىپ ءجۇرمىز بە؟ الدە جىلقى ەتىن قالاي جەۋدى دە وزگەلەر ۇيرەتۋى كەرەك پە؟

شارافات جىلقىباەۆا، جاپونتانۋشى

“The Qazaq Times”