Foto: Makspark

Bwl künde qasietti jılqı malınıñ erekşeligin jete meñgergen japondar jal-jayanı jappay twtınadı desek artıq emes. Jılqı malı negizinen Hokkaydo, Nagoya, Aomori prefekturalarında arnayı jayılımdarda ösiriledi. Japoniyanıñ taulı aymaqtarınıñ twrğındarı jılqı etin eñ paydalı önim dep esepteydi.

Bwl elde HİH ğasırdıñ ortasınan bastap jılqı etinen dayındalğan önimderdi satatın arnayı dükender men jal-jayadan jasalğan ondağan tağam türin äzirleytin meyramhanalar köptep aşıla bastadı. Al qala twrğındarınıñ jılqı etin jappay paydalanuı 1950 jıldardan bastaladı. İri qalalarda twratın halıq jal-jayanı toñazıtqışqa salıp qoyıp, şetinen pisirip jey bergen. Japondar ol kezde toñazıtqıştı jañadan paydalana bastağan edi. Japondar jılqı etin ketobaşi nemese sakura niku deydi. Ketobaşi degen söz asau atıñ tebisi degen mağınanı beredi. Bwl atau jılqınıñ minezine qaray aytılsa kerek. Al sakura niku deytin sebebi jılqı etiniñ qwramındağı zattar erekşe qızğıl  tüs beredi. Sakurağa wqsatatın sebebi sondıqtan. Ekinşi jağınan köktemde tay-qwlındar tebisken kezde sakura gülderi tüsedi degen mağınanı bildiredi.

Keyingi kezde Japoniyada jılqı eti ağzağa paydalı önim retinde keñinen nasihattaluda. Tipti, jılqı malın zertteytin arnayı ortalıqtar jwmıs isteydi. Densaulıqqa paydalı tağamdar ğılımi ortalığınıñ basşısı Keyko hanımnıñ bergen mälimetine süyensek, jılqı etinde E därumeni siır etine qarağanda 2,5 ese köp eken. 100 gramm siır etinde 19,1 aquız bolsa, jılqı etinde 20,1 gramm aquız bar. Adam ağzasın semizdikke bastaytın holesterin jılqı etinde joq. Al 100 gramm siır etinde 15 gramm holesterin bar.

Japoniyada jılqı etine degen swranıstıñ artuımen qatar odan äzirlenetin tağam türleri künnen künge köbeyude. Büginde Künşığıs halqı jılqı etinen äzirlenetin otızdan astam tağam türin twtınadı. Keyko hanımnıñ aytuınşa pisirilgen jılqı etiniñ siır etine qarağanda kaloriyası tömen bolğandıqtan köptegen aurularğa em eken. Mısalı, jürek qan tamır auruları, asqazan, ökpe dertine şaldıqqandarğa jılqı eti birden bir em. Jılqı eti qandağı holesterinniñ mölşerin tömendetip, ulı zattardı joyadı.  E jäne V därumenderiniñ moldığınıñ arqasında jılqı eti qan aynalımın jaqsartadı. Jılqı etin stress pen küyzelisti basu üşin paydalanuğa boladı. Jwmıstan soñ qattı şarşağan adam jal-jaya jese, miı tınığıp, jüyke jüyesi qaytadan qalpına keledi. Glyukogenge bay jılqı etin jii paydalanğan adam şarşamaydı. Temir men V12 därumenine bay bolğandıqtan qanı az adamdarğa öte paydalı.

Jılqı etin densaulıqtı jaqsartuda paydasınıñ zor ekenin biletin japondar jal-jayadan, qabırğa men san etinen sakura nabe, basaşi, tarutarusteki, umakacu, sanmaybaranigiri, barahimonikunotataki, nikudzara, nikusoba, umabaşi, t.b. tağamdar äzirleydi. Jılqı eti twtınuşılarğa wsınatın arnayı meyramhanalardıñ pisirgen tağamdardı ärqaysısınıñ özindik erekşeligi bar. Kakidzima meyramhanası jılqı etin ketobaşi dep atağan erte kezden beri jwmıs istep keledi. Ertede bwl jılqı etin qosıp, kespeni saudagerlerge wsınğan eken. Stanciyağa jaqın ornalasqandıqtan jolauşılar osı  meyramhanadan asılğan et, quırılğan et, nikunabe, et pen kespe tärizdi tağamdardan däm tatqan. Qazirde ertedegi tağam türleri eski dästür boyınşa dayındaladı. Soyılatın mal negizinen Hokkaydodan alınadı eken. Al Kindzanakami meyramhanasındağı tağamdar kileñ taydıñ etinen äzirlenedi. Sol üşin künine bir maldan soyılıp otıradı. Bwl meyramhananıñ erekşeligi sürlengen jılqı etin qonaqtarğa wsınu bolsa kerek. Qay tağamğa qanday sakeniñ (wltıq susın) qanday türi say keletinin de dayaşı aytıp beredi.

Nagoya prefekturasındağı Ina jäne Iida şaharların taular qorşap twr. Sondıqtan japondar ädette paydalanatın teñiz önimderine qol jete bermeydi. Onıñ ornına qos eldi mekende jılqı şaruaşılıqtarı damığan. Otaguri degen tağam jergilikti twrğındardıñ süyikti asına aynalğalı eki ğasır boldı. Bwl öñirde jılqı etinen tağamdar äzirleytin Kantarou meyramhanasında Sakuranabe men banikuno şyabuşyabu degen eki tağam erekşe swranısqa ie. Bir ayta keterlik jayt, şyabuşyabu degen tamaq qıtaylardıñ wlttıq ası. Al jergilikti japondar jılqı etinen äzirlegen şyabuşyabudi jaqsı köredi. Al sakuranabe degen tağam pisirilgen jayanıñ sorpasına jergilikti kökönisterdi jäne şirataki degen kespeni qosıp  äzirleydi de etpen aralastırıp jeydi.

Osaka qalasında 2001 jıldıñ basında aşılğan meyramhanada jal-jaya, qarındı qosıp pisirilgen başyunrou degen tağam türleri bar. Sonday-aq sakura skiyaki, sakura şyabuşyabu, sakura harihari, t.b. mäzirler bükil Osakağa belgili. Al hariharinabe degen tağam jal-jayanı pisirip, eti bar qabırğanı qaqtap, jayanıñ sorpasımen  işedi. Keregine qaray piyaz ben mirin degen tätti sakeni de qosadı. Japoniyadağı jılqı etinen tağamdar äzirleytin meyramhanalar ädebiet pen öner adamdarınıñ bas qosatın süyikti ornı deuge boladı. Mäselen, Tokiodağı Minoya meyramhanasına Ikenami Şioutarou, Dankadzuo siyaqtı jazuşılar jii baradı eken. Orıs japon soğısınan keyin bwl meyramhanağa Muşiyano Koudzisaneacu, rejisser Tougou Seydza men Dandzyubrou tärizdi akterler barıp twrğan. Şaması japonnıñ öner adamdarı jılqı etin jaqsı körse kerek. Jalpı, japondar jılqı etin erte zamandardan –aq paydalanğan. Onıñ bir däleli tarutaru steki degen tağam. Atauı «tatarşa et» degen mağınanı bildiredi. Biz monğol şapqınşılığı dep atap jürgen kezeñde japondar jayanı wsaqtap turap, bwrış, sarımsaq tärizdi dämdeuiştermen aralastırıp, tatarşa etti babına keltirip äzirley bilgen. Al qazir türki halıqtarı atam zamannan beri paydalanğan jılqı etinen äzirlenetin tağam türleri japondar arqılı Europağa da jetip otır.

Büginde japondarğa jılqı etinen äzirlenetin tağamnıñ eluden astam  türi belgili. «Et jemeydi, köksökpen ğana kün köredi» degen japon jılqı etiniñ paydasın büge-şigesine deyin zerttep bilipti. Al biz Qambar atanıñ qasietin qazaqtan artıq eşkim bilmeydi dep maqtanamız. Qazı-qarta, jal-jayadan jasalatın qazaqtıñ wlttıq tağamdarın bilemiz be osı? Onıñ paydasın eskerip jürmiz be? Älde jılqı etin qalay jeudi de özgeler üyretui kerek pe?

Şarafat Jılqıbaeva, japontanuşı

“The Qazaq Times”