ترامپ ورتالىق ازيادان سينگاپور جاساۋى مۇمكىن

«شىعىس ازيا بارىستارى» اتالعان وڭتۇستىك كورەيا، گونكونگ، تايۋان، سينگاپور سىندى ەلدەر قىسقا مەرزىمدە جوعارى ەكونوميكالىق دامۋمەن ەرەكشەلەنەدى.  بۇل ەلدەردىڭ دامۋى ءبىر ەسەپتەن وزدەرىنىڭ ءساتتى جۇرگىزگەن ستراتەگيالارىندا بولسا، ەندى ءبىر ەسەپتەن دامىعان ەلدەردىڭ سول ءوڭىر ەكونوميكاسىمەن ورلەۋىنە دەگەن قاجەتتىلىگىندە جاتىر.

سينگاپوردىڭ جەدەل دامۋىنداعى باستى سەبەپتەر

1963 جىلى تولىققاندى دەربەس ەل رەتىندە اتالا باستاعان سينگاپور قىسقا ۋاقىت ىشىندە دۇنيەنىڭ الدىنعى قاتارلى دامىعان ەلىنە اينالدى. تابيعاي بايلىعى جوق جانە اۋىز سۋمەن ءوزىن ءوزى قامداي المايتىن ەلدىڭ قىسقا مەرزىمدىك دامۋى الەمدى وزىنە قاراتتى. سينگاپوردىڭ 1960-1990 جىلدارداعى باسشىسى لي كۋان يۋدىڭ ساياساتىن سول ەلدىڭ دامۋىنداعى ەڭ باستى فاكتور رەتىندە باعالايدى. ول ەل باسقارعان ۇزاق جىلدا ەلدەگى جەمقورلىقپەن تاباندى تۇردە كۇرەسكەن، مەملەكەت باسقارۋدا اسا قاتالدىعىمەن اتى شىققان. ەكونوميكانىڭ دامۋىنا جەبەۋشى باعدارلامالاردى ورتاعا قويىپ سينگاپوردى الەمنىڭ الدىنعى قاتارىنا شىعاردى.

بۇدان باسقا سينگاپوردىڭ ەكونوميكالىق دامۋىندا ايتىلمىش ەكى فاكتور بار. ونىڭ ءبىرىنشىسى – قولايلى ينۆەستيتسيالىق كليمات. بۇل فاكتوردىڭ تۋىنا سينگاپور ورنالاسقان ايماقاعى ەلدەردىڭ جاپپاي ساۋدا-ەكونوميكانى دامىتۋعا ۇمىتىلۋى تۋدىردى دەۋگە بولادى. توڭىرەگىندەگى قىتاي، گونكونگ، تايۋان، مالايزيا، يندونەزيا، اۋستراليا قاتارلى ەلدەردىڭ ينۆەستيتسيا اعىمى وسى ەلدەردىڭ تۇستاستىراتىن ماڭىزدى تەڭىز ترانسپورتتىق جەلىسىندە ورنالاسقان سينگاپوردا قارجىلىق توپتاردىڭ شوعىرلانۋىنا سەبەپ بولدى. ەكىنشى فاكتور – ەلدەگى ءتيىمدى سالىق جۇيەسى. ياعني، ەل ازاماتتارىنىڭ تابىسىنا سالاتىن سالىق ونىڭ جىلدىق كىرىسىنىڭ نە ءبارى 4 پايىزىن ۇستايدى. وعان قوسا ەلدە ۇكىمەت كومەگىمەن قۇرىلعان اگەنتىكتەر ورتا-شاعىن كاسىپورىندار اشقان جەكە تۇلعالارعا جان-جاقتى قولداۋلار كورسەتەدى. مۇنداي اگەنتىكتەر جەكە كاسىپكەرگە جۇزدەن اسا باعدارلامامەن كومەكتەسەدى. باسقارۋ قابلەتى جەتىسپەسە تەگىن كۋرستارعا قاتىستىرادى، بۋحالتەرلىك، بازار باقىلاۋ سىندى كوپتەگەن جاقتاردان قولۇشىن بەرەدى.

مەملەكەتتەگى ەكونوميكالىق دامۋعا جاساعان مۇنداي جۇيە كەز-كەلگەن ەلدىڭ قۋاتتانۋىنا وڭ اسەر بەرمەي قالمايدى. دەسە دە، سينگاپوردىڭ دامۋىندا كوپ جۇرت ايتا بەرمەيتىن تاعى ءبىر سەبەبى بار. ول بولسا – باتىس ەلدەرىنىڭ سينگاپوردىڭ دامۋىنا مۇددەلىلىگى. جاپونيا، قىتاي سىندى شىعىستىق ىشكى قۋاتى زور ەلدەردىڭ دامىپ، وڭىردىگى ساياسي-ەكونوميكالىق ىقپالى ارتىپ كەتپەۋى ءۇشىن اقش، ۇلى بريناتيا قاتارلى باتىس ەلدەرى وڭتۇستىك كورەيا، گونكونگ، سينگاپور سىندى ەلدەردىڭ باسقارۋ جۇيەسىن دايىنداپ بەرگەن. شىعىس، وڭتۇستىك شىعىس ازياداعى باتىس ىقپالى ءۇندىستان، قىتاي، جاپون، كورەيالاردىڭ الەۋەتتەنۋىنەن كەيىن عانا السىرەگەنىن تاريحتان بىلەمىز.

سينگاپور ەكونوميكاسى مەن قۋاتىنىڭ ارتۋى ۇلى بريتانياعا تىكەلەي قاتىستى. ەلدىڭ قارۋلى كۇشتەرى دە ۇلى بريتانيا مەن يزرايلدىڭ قولداۋىندا سول ايماقتاعى ەڭ قۋاتتى قارۋلى قوسىنعا اينالدى. بۇل ءبىر جاعىنان وڭىرلىك قاۋىپسىزدىككە، ينۆەستيتسيا اعىمىنىڭ كەدەرگىسىزدىگنە ءۇشىن كەرەك بولدى. باتىستان اعىلعان ينۆەستيتسيا قىسقا مەرزىمدە سينگاپوردى قارجىلىق توپتار شوعىرلانعان، باي-قۋاتتى ەلگە اينالدىردى.

ترامپ ورتالىق ازيادان سينگاپور جاساۋى مۇمكىن

ورتا ازيا مۇحيتتان شالعاي بولعانىمەن تابيعي قازبا بايلىعى ءبىرشاما مول ءوڭىر. شىعىس پەن باتىستى تۇتاستىراتىن جول تورابىنا ورنالاسقان. ورتا شىعىس پەن قىتاي، رەسەيدى ءبولىپ تۇرۋداي گەوساياسي ماڭىزعا يە. كەڭەس وداعىنان بولىنگەن بەس رەسپۋبليكا ورنالاسقان ورتالىق ازيانىڭ حالىق سانى 60 ميلليون شاماسىن قۇرايدى. بۇدان باسقا كوپتەگەن دامۋعا قوزعاۋشى جاقتارى بار.

رەسەي مەن قىتاي ىرگەسىندەگى ورتالىق ازيا ەلدەرىنە باتىستىڭ نازارى بۇرىننان تۇسكەن. الايدا، بۇرىنعى كەڭەستىك جۇيە اسەرىنەن رەسەي ىقپالى باسىم بولىپ كەلدى. كەڭەس وداعى ىدىراعاننان ازىرگە دەيىن ورتالىق ازيا ەلدەرى وزىندىك دامۋ جولدارىن تاپسا دا، ءالى دە دامىعان ەلدەردىڭ ورەسىنە كوشقۇرىم جەردە تۇر. 90 جىلداردان كەيىن قىتاي ينۆەستيتسياسى مەن ىقپالى بىرتىندەپ ەنە باستادى. وڭتۇستىك كورەيا ارقىلى شىعىس ازياعا امەريكا يدەياسى تامىر جايىپ وتىر. قىتاي بيلىگىنە وتكەنىمەن گونكونگ ءالى دە باتىستىڭ «شىعىستاعى مەرۋەرتى». سونىڭ ءبارىن باستاپقى كۇشتى ەكونوميكالىق قولداۋدان بولە قاراۋعا بولمايى.

اقش جاڭا پرەزيدەنتى دونالد ترامپتىڭ ەكونوميكا سالاسىندا جاڭاشىل، تابىسكەرلىگىمەن اتى شىققان. ول قۇراما شتاتتار ەكونوميكاسىن ىلگەرلەتۋدىڭ جاڭا جولىن تابادى دەپ كۇتىلگەن. تاققا وتىرعالى بەرى، ىشكى-سىرتقى ساياسي ماسەلەلەردەن ءوز جوسپارىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ كەزەگى ءالى كەلمەدى. بۇل ماسەلەلەردى ءوز ەسەبىنە شەشە السا، امەريكالىقتار الدىنداعى سەنىمىن اقتاۋ ءۇشىن، اقش ەكونوميكاسىنا تىڭ تەبىن بەرۋگە تىرىسادى. سونىمەن قوسا امەريكا مۇددەسى ءۇشىن قىتاي، رەسەي سىندى ازيالىق جانە ەۋروپالىق دەرجەۆالارمەن ءتۇرلى جاقتاردا بەلدەسۋى مۇمكىن. ولاردىڭ ورتا ازيا مەن ورتا شىعىستاعى ىقپالىن كەڭەيتپەس ءۇشىن ترامپ ءوز نازارىنا العان ءبىر ەلدى دامىتۋعا، سول ارقىلى رەسەي، قىتاي ىقپالىنا توسقاۋىل جاساۋى دا بەك مۇمكىن.

ەگەر ترامپقا شىنىندا وسىنداي مۇمكىندىك تۋىپ جاتسا، امەريكانىڭ مۇددەسى ءۇشىن بۇل قادامعا بارادى جانە ونىڭ تاڭداۋى ورتا ازياداعى كەز-كەلگەن ەلگە تۇسە بەرمەسى دە انىق. ەڭ اۋەلى امەريكا ۇستانىمىنا، اتالمىش ادامدىق قۇقىق، نانىم-سەنىم بوستاندىعى، دەموكراتيا سىندى كريتەريلەردى نەگىزگە الا وتىرىپ، سول ەلدىڭ دامىتۋعا كەرەكتى شارت-جاعدايىنا جىڭىشكەلىكپەن تالداۋ جاسايتىنى بەلگىلى.

ەلدەردەگى ينۆەستيتسيا تارتۋ جانە باسقادا اقش قولايىنا جاعاتىن مۇمكىندىكتەرگە قارايتىن بولساق قازاقستان مەن وزبەكستان اۋەلگى ۇمىتكەر بولادى. سوڭعى كەزدەگى وزبەكستاننىڭ جاساپ وتىرعان قادامدارى وسى ۇمىتكەرلىكتى قولعا كەلتىرۋ ءۇشىن تىرىسىپ جاتقانعا كوبىرەك ۇقسايدى. بۇرىنعى ساياسي تۇتقىندارعا كەشىرىم جاريالاۋ مەن ەلگە ينۆەستيتسيا تارتۋ تەبىنىن ارتتىرۋ تاعى باسقا دا. ال قازاقستان ەجەلدەن سىرتپەن بارىس-كەلىستى دامىتىپ، ەرتەرەك ينۆەستيتسيا تارتىپ، ۇدەمەلى يندۋستريالدى-يناۆاتسيالىق دامۋ جوباسىن جاسادى. الايدا، ورتا-شاعىن بيزنەس قازىر الەمدە كوپتەگەن ەلدەردىڭ باسا ءمان بەرەتىن سالاسى. ەكونوميكانى جەبەۋشى تاراپتاردا بۇل جاعىنا باسا ءمان بەرمەك. وزبەكستاندا ورتا-شاعىن بيزنەستىڭ دامۋ مۇمكىندىگى بىزگە قاراعاندا زور ەكەنى جاسىرا المايمىز. ەلىڭ ءىجو-دەگى سالماعى بىزدەن جوعارى.

ارينە، ءبىز ءوز دامۋىمىزدى وزگەلەرسىز دە جاسار ەدىك. الايدا، دامۋ كەدەرگىلەرىن ۋاقىتىمەن ازايتا الماي كەلەمىز. ءبىر عانا جەمقورلىقتى تۇبىرىمەن جويىپ، حالىققا قىزىمەت وتەۋدى ساپالاندىرۋ، دامۋشى فوكتوردىڭ تەڭ جارتىسىن ازىرلەگەنمەن بىردەي بولار ەدى. قازاقستان بۇگىندە ورتا-شاعىن بيزنەستى قولداۋدا بەلسەندىلىك تانىتىپ تۇرعانىمەن، باعدارلامالاردىڭ كوبى كاسىپكەرلەردىڭ پايداسىنا اسپاي جاتىر. بۇل ۇكىمەت باعدارلاماسىنىڭ كەمشىلىگىندە ەمەس قايتا، اتقارۋشىلاردىڭ جاۋاپسىزدىعىنان. جانە سىبايلاس-جەمقورلىق ءبىزدى كوپتەگەن دامۋ ورايىنان ايىرىپ، حالىق پەن ۇكىمەتتىڭ اراسىن كۇن ساناپ الىستاتىپ بارادى. بۇل جاقتارىن ساراپتاي كەلە اقش تاڭداۋى وزبەكستانعا ءتۇسىپ جاتسا وكپەلەي الامىز با؟ ارينە، تاپ ءازىر ەكونوميكالىق دامۋدى قولداي قويايىن دەپ تۇرعان اقش جوق. دەسە دە، ءبىز جۇيەسىزدىكتەن مۇنداي ورايلاردى ءوزىمىز دە جىبەرىپ الىپ جاتىرمىز.

ەستاي بوجان

"The Qazaq Times"