قازاقستان ءوزىن ورتالىق ازياداعى كوشباسشى كورسەتۋگە تىرىسىپ كەلدى. بۇل ايماققا باعىتتالعان ينۆەستيتسيالىق اعىمداردى ءبىرىنشى بولىپ قابىلداۋعا مۇمكىندىك بەردى. سونىڭ اراسىندا قىتاي ينۆەستيتسياسى دا بار. ال، سوڭعى كەزدەگى ىشكى-سىرتقى فاكتورلار بۇل قالىپتاسقان جاعدايعا جاڭا وزگەرىستەر الىپ كەلىپ جاتقانداي. ايتالىق، وزبەكستاننىڭ بىرقاتار رەفورمالىق قادامدارمەن شەتەلدىك ينۆەستيتسيالارعا بەيىمدىك تانىتۋى ورتالىق ازيادا جاڭا باسەكەلەستىك اتموسفەراسىن قالىپتاستىردى. ءبىز تومەندە بۇعان دەيىن ورتالىق ازيادا قازاقستاندى باستى ورىنعا قويىپ كەلگەن قىتايدىڭ وزبەكستانعا كوڭىل بۇرۋىن جانە وعان اسەر ەتكەن فاكتورلار تۋرالى تالداپ كورمەكپىز.

قىتاي نازارىن وزبەكستانعا اۋدارتقان فاكتورلار

قىتايدىڭ ورتالىق ازيا ساياساتىندا كوپ جىدان بەرى قازاقستان ءشۇباسىز باستى ورىندا تۇردى. قىتاي بيلىگى ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك اقپارات ارنالارى ارقىلى قىتايلىق بيزنەس وكىلدەرىنە قازاقستانداعى ينۆەستيتسياعا دەگەن اشىقتىقتى، دامۋعا دەگەن تالپىنىستى بەلگىلى دەڭگەيدە دارىپتەگەنىن مويىنداۋعا بولادى. ياعني، قىتاي ۇكىمەتى وزىندەگى بيزنەس وكىلدەرىنە قازاقستانداعى ينۆەستيتسيالىق ورتاسىن دارىپتەۋ ارقىلى ءوزىنىڭ ساۋدا-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناسىن تەرەڭدەتۋدى، سودان ارى ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىنە ءتيىمدى جول ىزدەگەنى داۋسىز.

ال، جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي كەيبىر ىشكى جانە سىرتقى فاكتورلار قىتايدىڭ نازارىن قازاقستاننان كورى وزبەكستانعا كوبىرەك اۋدارىپ كەتكەنىن شەتەلدىك ەكونوميكا ساراپشىلارى كوبىرەك ايتىپ كەلەدى. وتاندىق ساراپشىلار قاتارىندا ءادىل كاۋكەنوۆ تە ءوزىنىڭ مەم.باق-ىنا بەرگەن پىكىرلەرىنىڭ بىرىندە قىتايدىڭ قازاقستانداعى ينۆەستيتسياسى بارعان سايىن قىسقارىپ، كەرىسىنشە وزبەكستاندا ارتىپ كەلە جاتقانىن العا تارتقان.   بىرىنشى كەزەكتە ءسوز ەتىلەتىنى ارينە، 30 ميلليوننان استام حالىقتىڭ نارعى مەن 18 ميلليوندىق نارىقتىڭ ايىرماشىلىعى. بۇل ءوز الدىنا، ال ينۆەستورلار ءۇشىن ينۆەستيتسيالىق اتموسفەرا ەڭ ماڭىزدى. سوندىقتان دا، شاۆكات ميرزيەۆتىڭ رەفورمالىق قادامدارى قىتايدىڭ نازارىن وزىنە اۋدارعان فاكتورلاردىڭ ءبىرى رەتىندە اتالادى.

وزبەكستانداعى رەفورمالىق قادامدارعا قاراماستان ونداعى ينۆەستيتسيا اتموسفەراسى ءالى دە ءالى دە قازاقستاننىڭ دەڭگەيىنە جەتە قويعان جوق. سۇيتە تۇرا قىتايدى قازاقستاننان گورى وزبەكستانعا كوڭىل بۇرۋىنىڭ سەبەبى نە دە؟ ىشكى فاكتورلاردىڭ قاتارىنا قازاقستاندا سوڭعى جىلدارى كۇشەيىپ تۇرعان «سينوفوبيانى» اتاۋعا بولادى. قازىرگى قازاقستانداعى انتي-قىتايلىق كوزقاراستى وتكەن عاسىردا كەڭەس وداعى ناسيحاتتاعان انتي-قىتايلىق كوزقاراسپەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. قازىرگى انتي-قىتايلىق ناسيحاتتىڭ قاينارى ءبىر ماسكەۋدەن عانا بولىپ وتىرعان جوق. بۇگىنگى قىتاي مەن باتىس اراسىنداعى قايشىلىقتارعا بايلانىستى باتىس تاراپتان دا كەلگەن اقپاراتتىق داۋىلداردىڭ ىقپالى دا بار. (ەسكەرتە كەتەيىك، بۇل سوزدەر ارقىلى ءبىز قىتايدىڭ ءتۇبىرلى قاۋپىن جوققا شىعارىپ وتىرعامىز جوق).

قىتايدىڭ ورتالىق ازياداعى ەكونوميكالىق بەلسەندىلىگىن قازاقستاننان وزبەكستانعا قاراي ويىستىرۋىنا تاعى ءبىر سەبەپ بەيجىڭنىڭ ستراتەگيالىق قادامى دەسە دە بولادى. قىتاي ءوزىنىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسىنىڭ بارعان سايىن تىعىرىققا تىرەلگەنىن انىق بىلەدى. ول باتىس ەلدەرىمەن مۇددەلىك قايشىلىعى كەزىندە ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق دالىزدەرىنىڭ ءتۇرلى جاعدايمەن جابىلىپ قالاتىنىن سەزدى. ونىڭ جاندى مىسالى ميانمادا بولدى. ميانماداعى اسكەري توڭكەرىستەن كەيىن ورناعان تۇراقسىزدىق قىتايدىڭ وڭتۇستىك تاراپتار ءۇندى-تىنىق مۇحيتقا شىعاتىن ەڭ قىسقا ءدالىزىن جاۋىپ، سول ايماقتاعى ينۆەستيتسياسىنا قاۋىپ ءتوندىردى. ال، باتىس قىتاي مەن باتىس ەۋروپانى جالعايتىن قۇرلىق جولدارى ءبىر عانا قازاقستاندا بولۋى قىتاي ءۇشىن بەلگىلى دەڭگەيدە تاۋەلدىلىككە الىپ كەلەتىنى شۇباسىز. سوندىقتان وڭىردەگى ەكونوميكالىق دالىزدەردى كوبەيتۋ ارقىلى قىتاي ءوزىنىڭ اتالمىش جوباسىنىڭ تۇپكى ماقساتىنا جەتۋدى كوزدەيتىنى انىق.

بۇل ماقساتتا قىتاي وزبەكستانداعى رەفورمانى دەر كەزىندە پايدالانۋعا تىرىستى جانە «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسىنىڭ نەگىزىندە وزبەكستانداعى ينفراقۇرىلىمداردىڭ دامۋىنا دا مۇددەلى بولدى. وسى جالپى قوزعالىستاردى الىپ قاراعاندا قىتاي قازاقستانداعى ينۆەستيتسيانى تولىق قىسقارتىپ ونىڭ ورتىن ءبىر عانا وزبەكستانمەن تولىقتىرعىسى كەلەدى دەپ ايتۋعا كەلمەيدى. بۇل ارادا ءبىز قىتاي كەرىسىنشە، ەكى ەلدەگى ءوز ينۆەستيتسياسىنىڭ كولەمىن بارىنشا تەڭەستىرۋگە تىرىسىپ جاتقانىن كورىپ وتىرعاندايمىز.

وزبەكستاننىڭ ويانۋى

وزبەكستان مەن قىتاي جانە قىرعىزستان ورتاسىندا تەمىرجول جوباسى قازىر قىزۋ تالقى ۇستىندە. بۇل جوبا ىسكە اساتىن بولسا قىتايدىڭ قورعاس ارقىلى ورتالىق ازياعا كىرەتىن ەكونوميكالىق ءدالىزىنىڭ وڭتۇستىك باعىتتاعى بالاماسىنا اينالۋى مۇمكىن. بۇل وڭىردەگى ەكونوميكالىق دالىزدەردىڭ كوبەيۋىنە قىتاي عانا ەمەس، وزبەكستاننىڭ ءوزى دە مۇددەلى بولىپ وتىر. وسىدان بۇرىن وزبەكستان پرەمەر ءمينيسترى كورشىلەس ەلدەردى ارالاپ ورتالىق ازيانى وڭتۇستىك ازياعا – اۋعانستان مەن پاكىستانعا تۇتاستىراتىن ەكونوميكالىق ءدالىز جوباسىن جۇزەگە اسىرۋدى ناسيحاتتاپ كەتتى. بۇل جوبا جۇزەگە اسسا وزبەكستان ورتالىق ازيا عانا ەمەس تۇتاس ورتالىق جانە وڭتۇستىك ازيانىڭ ورتالىق تۇتاستىرۋشىسىنا اينالادى. وسىنىڭ ءوزى-اق وزبەكستاندى وڭىردەگى كوشباسشىعا اينالدىرۋعا ۇلكەن جول اشارى داۋسىز.

وسىنىڭ ءبارىن ءبىز وزبەكستاننىڭ ويانۋى دەپ قاراساق، وندا وزبەكستاننىڭ ويانۋىنا ىقپال ەتكەن قازىرگى جاعدايلاردى دا اتاي كەتەيىك. بىرىنشىدەن، اۋعانستان ماسەلەسى مەن وڭىرلىك قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىق ماسەلەسىنىڭ وزەكتىلەنە ءتۇسۋى وزبەكستاننىڭ ماڭىزدىلىعىن ارتتىردى. وڭىردەگى حالىق سانى ەڭ كوپ ەلدەگى تۇراقتىلىق پەن دامۋعا قىتاي عانا ەمەس الىس امەريكا قۇراما شتاتتارى دا مۇددەلى بولدى. ۋاشينگتون سوڭعى جىلدارى اۋعانستان ماسەلەسىن شەشۋدە تاشكەنتتىڭ ءرولىن ارتتىردى. ەكىنشىدەن، بيلىك الماسۋدان كەيىن بۇعان دەيىن قالىپتاسقان جاعداي ەلدە شارتسىز رەفورمالاردى تالاپ ەتتى. بۇل رەفورمالىق قادامداردىڭ قانشالىق ۇزاققا بارىپ، قانشالىق ناتيجەلى ولارى ازىرگە انىق ەمەس بولسا دا، ورتالىق ازيادا باسەكەلەستىك جاعدايدى قالىپتاستىرا الدى.

“The Qazaq Times”