Singapor. Foto: transindus.co.uk

«Şığıs Aziya barıstarı» atalğan Oñtüstik Koreya, Gonkong, Tayuan, Singapor sındı elder qısqa merzimde joğarı ekonomikalıq damumen erekşelenedi.  Bwl elderdiñ damuı bir esepten özderiniñ sätti jürgizgen strategiyalarında bolsa, endi bir esepten damığan elderdiñ sol öñir ekonomikasımen örleuine degen qajettiliginde jatır.

Singapordıñ jedel damuındağı bastı sebepter

1963 jılı tolıqqandı derbes el retinde atala bastağan Singapor qısqa uaqıt işinde dünieniñ aldınğı qatarlı damığan eline aynaldı. Tabiğai baylığı joq jäne auız sumen özin özi qamday almaytın eldiñ qısqa merzimdik damuı älemdi özine qarattı. Singapordıñ 1960-1990 jıldardağı basşısı Li Kuan YUdıñ sayasatın sol eldiñ damuındağı eñ bastı faktor retinde bağalaydı. Ol el basqarğan wzaq jılda eldegi jemqorlıqpen tabandı türde küresken, memleket basqaruda asa qataldığımen atı şıqqan. Ekonomikanıñ damuına jebeuşi bağdarlamalardı ortağa qoyıp Singapordı älemniñ aldınğı qatarına şığardı.

Bwdan basqa Singapordıñ ekonomikalıq damuında aytılmış eki faktor bar. Onıñ birinşisi – qolaylı investiciyalıq klimat. Bwl faktordıñ tuuına Singapor ornalasqan aymaqağı elderdiñ jappay sauda-ekonomikanı damıtuğa wmıtıluı tudırdı deuge boladı. Töñiregindegi Qıtay, Gonkong, Tayuan, Malayziya, Indoneziya, Australiya qatarlı elderdiñ investiciya ağımı osı elderdiñ twstastıratın mañızdı teñiz transporttıq jelisinde ornalasqan Singaporda qarjılıq toptardıñ şoğırlanuına sebep boldı. Ekinşi faktor – eldegi tiimdi salıq jüyesi. YAğni, el azamattarınıñ tabısına salatın salıq onıñ jıldıq kirisiniñ ne bäri 4 payızın wstaydı. Oğan qosa elde ükimet kömegimen qwrılğan agentikter orta-şağın käsiporındar aşqan jeke twlğalarğa jan-jaqtı qoldaular körsetedi. Mwnday agentikter jeke käsipkerge jüzden asa bağdarlamamen kömektesedi. Basqaru qableti jetispese tegin kurstarğa qatıstıradı, buhalterlik, bazar baqılau sındı köptegen jaqtardan qolüşin beredi.

Memlekettegi ekonomikalıq damuğa jasağan mwnday jüye kez-kelgen eldiñ quattanuına oñ äser bermey qalmaydı. Dese de, Singapordıñ damuında köp jwrt ayta bermeytin tağı bir sebebi bar. Ol bolsa – Batıs elderiniñ Singapordıñ damuına müddeliligi. Japoniya, Qıtay sındı şığıstıq işki quatı zor elderdiñ damıp, öñirdigi sayasi-ekonomikalıq ıqpalı artıp ketpeui üşin AQŞ, Wlı Brinatiya qatarlı Batıs elderi Oñtüstik Koreya, Gonkong, Singapor sındı elderdiñ basqaru jüyesin dayındap bergen. Şığıs, Oñtüstik Şığıs Aziyadağı Batıs ıqpalı Ündistan, Qıtay, Japon, Koreyalardıñ äleuettenuinen keyin ğana älsiregenin tarihtan bilemiz.

Singapor ekonomikası men quatınıñ artuı Wlı Britaniyağa tikeley qatıstı. Eldiñ qarulı küşteri de Wlı Britaniya men Izraildıñ qoldauında sol aymaqtağı eñ quattı qarulı qosınğa aynaldı. Bwl bir jağınan öñirlik qauipsizdikke, investiciya ağımınıñ kedergisizdigne üşin kerek boldı. Batıstan ağılğan investiciya qısqa merzimde Singapordı qarjılıq toptar şoğırlanğan, bay-quattı elge aynaldırdı.

Tramp Ortalıq Aziyadan Singapor jasauı mümkin

Orta Aziya mwhittan şalğay bolğanımen Tabiği qazba baylığı birşama mol öñir. Şığıs pen Batıstı twtastıratın jol torabına ornalasqan. Orta Şığıs pen Qıtay, Reseydi bölip twruday geosayasi mañızğa ie. Keñes odağınan bölingen bes respublika ornalasqan Ortalıq Aziyanıñ halıq sanı 60 million şamasın qwraydı. Bwdan basqa köptegen damuğa qozğauşı jaqtarı bar.

Resey men Qıtay irgesindegi Ortalıq Aziya elderine Batıstıñ nazarı bwrınnan tüsken. Alayda, bwrınğı keñestik jüye äserinen Resey ıqpalı basım bolıp keldi. Keñes odağı ıdırağannan äzirge deyin Ortalıq Aziya elderi özindik damu joldarın tapsa da, äli de damığan elderdiñ öresine köşqwrım jerde twr. 90 jıldardan keyin Qıtay investicyası men ıqpalı birtindep ene bastadı. Oñtüstik Koreya arqılı Şığıs Aziyağa Amerika ideyası tamır jayıp otır. Qıtay biligine ötkenimen Gonkong äli de batıstıñ «Şığıstağı Meruerti». Sonıñ bärin bastapqı küşti ekonomikalıq qoldaudan böle qarauğa bolmayı.

AQŞ jaña prezidenti Donald Tramptıñ ekonomika salasında jañaşıl, tabıskerligimen atı şıqqan. Ol Qwrama Ştattar ekonomikasın ilgerletudiñ jaña jolın tabadı dep kütilgen. Taqqa otırğalı beri, işki-sırtqı sayasi mäselelerden öz josparın jüzege asırudıñ kezegi äli kelmedi. Bwl mäselelerdi öz esebine şeşe alsa, amerikalıqtar aldındağı senimin aqtau üşin, AQŞ ekonomikasına tıñ tebin beruge tırısadı. Sonımen qosa Amerika müddesi üşin Qıtay, Resey sındı aziyalıq jäne europalıq derjevalarmen türli jaqtarda beldesui mümkin. Olardıñ Orta Aziya men Orta Şığıstağı ıqpalın keñeytpes üşin Tramp öz nazarına alğan bir eldi damıtuğa, sol arqılı Resey, Qıtay ıqpalına tosqauıl jasauı da bek mümkin.

Eger Trampqa şınında osınday mümkindik tuıp jatsa, Amerikanıñ müddesi üşin bwl qadamğa baradı jäne onıñ tañdauı Orta Aziyadağı kez-kelgen elge tüse bermesi de anıq. Eñ äueli Amerika wstanımına, atalmış adamdıq qwqıq, nanım-senim bostandığı, demokratiya sındı kriterilerdi negizge ala otırıp, sol eldiñ damıtuğa kerekti şart-jağdayına jiñişkelikpen taldau jasaytını belgili.

Elderdegi investiciya tartu jäne basqada AQŞ qolayına jağatın mümkindikterge qaraytın bolsaq Qazaqstan men Özbekstan äuelgi ümitker boladı. Soñğı kezdegi Özbekstannıñ jasap otırğan qadamdarı osı ümitkerlikti qolğa keltiru üşin tırısıp jatqanğa köbirek wqsaydı. Bwrınğı sayasi twtqındarğa keşirim jariyalau men elge investiciya tartu tebinin arttıru tağı basqa da. Al Qazaqstan ejelden sırtpen barıs-kelisti damıtıp, erterek investiciya tartıp, üdemeli industrialdı-inavaciyalıq damu jobasın jasadı. Alayda, orta-şağın biznes qazir älemde köptegen elderdiñ basa män beretin salası. Ekonomikanı jebeuşi taraptarda bwl jağına basa män bermek. Özbekstanda orta-şağın biznestıñ damu mümkindigi bizge qarağanda zor ekeni jasıra almaymız. Eliñ İJÖ-degi salmağı bizden joğarı.

Ärine, biz öz damuımızdı özgelersiz de jasar edik. Alayda, damu kedergilerin uaqıtımen azayta almay kelemiz. Bir ğana jemqorlıqtı tübirimen joyıp, halıqqa qızımet öteudi sapalandıru, damuşı foktordıñ teñ jartısın äzirlegenmen birdey bolar edi. Qazaqstan büginde orta-şağın biznesti qoldauda belsendilik tanıtıp twrğanımen, bağdarlamalardıñ köbi käsipkerlerdiñ paydasına aspay jatır. Bwl ükimet bağdarlamasınıñ kemşiliginde emes qayta, atqaruşılardıñ jauapsızdığınan. Jäne sıbaylas-jemqorlıq bizdi köptegen damu orayınan ayırıp, halıq pen ükimettiñ arasın kün sanap alıstatıp baradı. Bwl jaqtarın saraptay kele AQŞ tañdauı Özbekstanğa tüsip jatsa ökpeley alamız ba? Ärine, tap azir ekonomikalıq damudı qolday qoyayın dep twrğan AQŞ joq. Dese de, biz jüyesizdikten mwnday oraylardı özimiz de jiberip alıp jatırmız.

Estay Bojan

"The Qazaq Times"