جاركەن بودەش: جالعىزدىق قۇدايدان كەيىن اقىنعا جاراسادى

قازاق ادەبيەتىنىڭ جوقتاۋشىلارى مەن جانكۇيەرلەرىنە، قازاق ولەڭ ونەرىنىڭ قاداۋ-قاداۋ بيىكتەرىنىڭ ءبىرى، حالىقارالىق "الاش" ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى، تۇركى تىلدەس ەلدەرى پوەزياسى II فەستيۆالىنىڭ لاۋرەاتى،  قازاق پوەزياسىنا "جۇلدىزعا ورىنىن اي بەرمەس", "جۇلدىزتاس", ء"بورىنىڭ اسىعى", "ەمەندەر تۇندە بۇرلەيدى" قاتارلى جىر جيناقتارىن سىيلاعان زامانا جىراۋى جاركەن بودەشۇلىمەن بولعان اڭگىمەمىزدى ۇسىنىپ وتىرمىز.

– تاۋەلسىزدىكتىڭ التىن تاڭىن كورگەن باقىتتى اقىن رەتىندە  وسى تاۋەلسىزدىكتى قانشالىقتى جىرلاي الدىڭىز؟

– قازاق ۇلتىنا تاۋەلسىزدىك ۇلكەن كۇرەسپەن كەلگەن. ءبىزدىڭ اتا – بابالارىمىزدىڭ ءومىرى كۇرەسپەن وتكەن. كىممەن كۇرەسپەدى؟ كىم جاعاسىنا جارماسپادى؟ موڭعول دا، قىتاي دا، ورىس تا، ءتىپتى ىرگەڭدەگى تۋىسقان وزبەك پەن قىرعىز دا جاۋ بولدى ءبىر كەزدە. سولاردىڭ بارىمەن قازاق ەلىنىڭ ەركىندىگى، جەرىنىڭ جات تابانعا تاپتالماۋى ءۇشىن كۇرەستى. سول قازاقتىڭ ەڭ ۇلكەن باقىتى – تاۋەلسىزدىك! تاۋەلسىزدىك تۇرعاندا قازاقتى ەشكىم توبىقتان قاعا المايدى. قاقتىرمايدى دا. وسىنداي بوداۋمەن كەلگەن تاۋەلسىزدىكتى مەن شامامنىڭ جەتىسىنشە جىرلادىم. شىعارعان ءار كىتابىمنىڭ ىشىندە تاۋەلسىزدىك تۋرالى توپتاما ولەڭدەرىم بار. ءار اقىن ءوز الىنشە جىرلادى بۇل تاۋەلسىزدىكتى. مەندە ءوز الىمشە، جاراتقانىڭ اۋزىما سالعان ءسوزىن، جۇرەككە تۇسىرگەن ساۋلەسىن ىركىپ قالعان جوقپىن. بىراق قۇر ۇراندامادىم. «قۋباس ات» ولەڭىمدە ۇلتتىڭ ەركىندىگى ءۇشىن كۇرەسكەن قابانباي باتىردىڭ بەينەسىن تەك ەرلىكتەرىن تىزبەلەپ بەرە بەرمەي رۋحىن جازدىم. بىزگە ەڭ الدىمەن رۋحى كەرەك. «امان بولسا قاراكەرەي قابانباي مىنگەن قۋباس ات، قۇيرىق-جالىنان الار ەدىم تۋ جاساپ»، –دەپ جىرلادىم. وسىنداي اسىل بابالارىمىزدىڭ رۋحى جەبەپ جۇرسە، ءار قازاقتىڭ جۇرەگىنەن وشپەسە، تاۋەلسىزدىگىمىز ماڭگى باياندى بولا بەرمەك.

ازاتتىق پەن بوستاندىق،

ەڭسەسى بيىك وسى ەگىز ءسوز.

ماعىناسى تەرەڭ تەڭىز ءسوز.

ءسوزىمنىڭ ىشىندەگى التىنى،

ءتىلىمنىڭ ۇشىنداعى جارقىلى.

قۇم كەسەنىڭ تۇبىندە،

مۇرا قالعان بۇگىنگە،

اتا بابامنىڭ اۋزىنان قالعان سارقىنى، – دەپ جىرلادىق شامامىزشا. ەگەمەندىك العان جيىرما التى جىلدان بەرى قاراي جىرلاپ كەلەم. ولە – ولگەنشە جىرلايمىن. 

– تۋعان جەر تاقىرىبىندا كوپ جازدىڭىز. بۇل تاقىرىپ ءسىزدىڭ تاعدىرىڭىزبەن تىكەلەي بايلانىستى. ءالى دە جازىپ جاتىرسىز با؟ قانداي تاقىرىپقا ات باسىن كوپ بۇرىپ ءجۇرسىز؟

– بۇل ءومىر بويى تاۋسىلمايتىن تاقىرىپ. قاشان جۇرەگىم توقتاپ قالعانشا جىرلاپ وتەم تۋعان جەرىمدى. بۇعان ەشكىمنىڭ ەشقانداي كۇمانى بولماسىن. وسى كەزدە دە جۇرەكتى جەگىدەي جەپ جاتقان دا سول ساعىنىش. سوندىقتان عوي مەنىڭ – جايىردان اسقان تاۋىم جوق،

جايىردان باسقا جاۋىم جوق،

دەرتىڭنەن كەتتىم جاۋىر بوپ – دەپ ايتاتىنىم. بۇنى بىرەۋلەر جاركەن تۋعان جەرىن جەككورەدى ەكەن دەپ ويلار. جايىر تاۋدى ساعىنعانىم سونشا بۇل كۇندە «جاۋىم» بولدى.

تۋعان جەردەن كەتكەلى،

ساعىنىشىم كوپ تەگى.

ايعا قاراپ ۇلىعان،

مەن ءبىر جالعىز كوكبورى، – دەدىم، تۋعان جەردى ساعىنعاندا. ال باسقا تاقىرىپتارعا كەلسەك، مەن كەز-كەلگەن تاقىرىپقا بارا الام. قوعام، ۋاقىت، وسى زامان، وسى كۇنگى ادامدار تاعى دا باسقا. استارلاپ ساياساتتى دا ايتىپ جىبەرەم كەي كەزدەرى. ونى مەنىڭ كىتابىمدى وقىعان ادام بايقايدى. ولەڭدەرىمنىڭ وزەگى – سارعايعان ساعىنىش. قالعانى ءوزىم ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ءداۋىر، قوعام.

– «ايعا قاراپ ۇلىعان، مەن ءبىر جالعىز كوكبورى»، – دەيسىز، جالعىزدىقتى ادەتتە قۇدايدىڭ ءبىر بەلگىسى رەتىندە ايتىپ جاتادى. ءسىز نەگە جالعىزسىرايسىز؟

شىنىندا بۇلاي دەپ سۇراق قويعانىڭ ورىندى. قازاقتىڭ ءتامسىل ءسوزى عوي «جالعىزدىق قۇدايعا عانا جاراسادى» دەگەن. ال مەن ايتار ەدىم جالعىزدىق قۇدايدان كەيىن اقىنعا جاراسادى دەپ. ويتكەنى اقىننىڭ جىرى  قۇدايدىڭ بەرگەن داۋلەتى. ماڭگىلىك داۋلەتى. سول داۋلەتتى اقساتپاۋىمىز كەرەك. بيىكتەتۋىمىز، اسپانداتۋىمىز كەرەك. اقىندىق – قۇدايدىڭ بەرگەن اماناتى. جالپى ادەبيەتتەگى جالعىزدىق ول اقىن نەمەسە جازۋشىنىڭ جان دۇنيەسىنىڭ الەمىنە بايلانىستى. بىراق ول جاساندىلىق بولماۋى ءتيىس. قازىر ادەبيەتتە جاساندىلىق جوق دەي المايمىن. ال قۇدايدىڭ جىبەرگەن شىن تالانتى وندايعا بارمايدى. ولاردىڭ وزگەدەن دارا كورىنىپ تۇراتىنى سول. بۇعان حاكىم ابايدى الىپ ايتۋعا بولادى. «مولاسىنداي باقسىنىڭ، جالعىز قالدىم تاپ شىنىم» دەيدى كۇڭىرەنىپ. قۇداي شىن تالانتقا ەرەكشە ويلاۋ قۋاتىن بەرەدى دە، ول كوپتەن ەرەكشەلەنىپ جالعىز قالادى.

– ادەبيەتتەگى جاڭا اعىمدارعا قالاي قارايسىز؟ ول جاققا قالام سەرمەپ كوردىڭىز بە؟

– قازىرگى زامانعا، نارىققا، بايلانىستى پوەزيانىڭ دا ايتارى بۇرىنعىدان وزگەرەك. قازىرگى كەزدە كوپ جاستار وسىنى وزىنشە ايتام دەپ جەتكىزە الماي قينالادى. باسقا ەلدىڭ اقىندارىنا، اناعان – مىناعان ەلىكتەيدى. ءسويتىپ ءوزىنىڭ تۋ تىككەن وتانىن ۇمىتىپ قالادى. ابايدىڭ ءوزىن ەسكى دەيتىندەر بار. اباي ماڭگى اباي. ادام نەنى وقىسا دا تەك كەرەگىن عانا الۋ كەرەك. پوەزيا قوقىسپەن بىلعانباۋى ءتيىس. «ىزدەنبەگەننەن ءىز قالمايدى» دەگەن ءسوزىم بار مەنىڭ. بىراق بۇگىندە ىزدەنىپ ءجۇرىپ اداسىپ كەتكەندەر قانشاما. ال وزىمە كەلسەم، ولەڭدە جاڭالىققا مەن باردىم. بىراق بىلاي باردىم دەپ ناقتىلى ايتا المايمىن. ولەڭىمدى وقىعان ادام ونى سەزەدى. ءبىزدىڭ جىراۋلىق سارىن الەمدىك پوەزيامەن  الميساقتان بەرى استاسىپ جاتىر. پوەزيا جارالعاننان باستاپ جىراۋلىق سارىن مەن قارا ولەڭ الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلىپ كەتكەن. قازاق ءوزىنىڭ ۇلى پوەزياسى ارقىلى باسقاعا ۇلگى بولۋى كەرەك.

– ولەڭگە ءسوزسىز ۇيقاس كەرەك پە؟

– مەن وسى ۇيقاس دەگەن نارسەگە باسقاشا قارادىم. بىرەۋلەر ەڭ الدىمەن ۇيقاستى تاۋىپ الادى. ۇيقاسىپ تۇرسا ولەڭ دەپ ەسەپتەيدى. ال شىن اقىنىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن ۇلى جىر قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن سۇلۋ ءسوز بولىپ  وزى توگىلە سالادى. جىراۋلاردىڭ ايتىپ-ايتىپ كەلىپ قارا سوزگە كىرىپ كەتەتىنى سياقتى. وزدىگىنەن ۇندەسىپ، ۇيقاسىپ تۇرادى.

– ۇيقاسسىز ولەڭ جازدىڭىز با؟

– ۇيقاسسىز ولەڭ جازدىم، ونداي ولەڭ بار مەندە. بالا كەزىمدە ەسىمدە قالعان، قاريالاردان ەستىگەن ۇيبەك دەگەن بۇركىتشى تۋرالى  وقيعا نەگىزىندە جازىلعان «كەك» دەگەن ولەڭىم. سول وقيعانىڭ ءوزى سۇلۋ پوەزيا تۇرسا ونى ۇيقاستىرىپ بۇلدىرگىم كەلمەدى. قارا سوزبەن بۇلاقتاي سىڭعىرلاتا  سالدىم. جۇرەگىمە تابيعي قالاي كەلدى، سولاي جازدىم. ۇيقاستىرامىن دەپ بۇزىپ المايىن دەدىم. (اقىن وسى سوزىنەن كەيىن كىتابىن اشىپ كورسەتتى، ءبىر قاراپ پروزا ەكەن دەپ ويلايسىڭ بىراق توگىلىپ تۇر).

– قازىرگى قالام ۇستاپ جۇرگەن جاستاردى وقيسىز با؟ جاستار ادەبيەتىندە توقىراۋ بار دەگەن پىكىرگە كەلىسەسىز بە؟

– قازىرگى كەزدە تالپىنىپ، جاقسى جازىپ جۇرگەن جاستار بار. جوق ەمەس. ولاردىڭ قايسى ءبىرىن ايتايىن. بىرىنەن – ءبىرىن ءبولىپ جارماي-اق قويايىن. قازىر جامىراپ ىزدەنىس ۇستىندە كەلە جاتقان جاس اقىندار بار. ءبىزدىڭ پوەزيامىز سولارمەن جاڭعىرادى. قۇدايعا شۇكىر. مۇلدەم پوەزيا جوق ، جاساندى دەگەنگە سەنبەيمىن. ولەڭ جازعاننىڭ ءبارى اقىن بولىپ كەتپەيدى عوي. اقىنى ساناۋلى ادامدار. سول ساناۋلىلار ءالى بار. بارلىعىنا ايتارىم ءبىر-اق نارسە – پوەزيا – ول ۇلكەن ازاپ. ەڭبەكتەنبەسەڭ، ماڭدايىڭنان تەر توكپەسەڭ، جاتپاي-تۇرماي وقىپ توقىماساڭ ول قايدان كەلەتىن دۇنيە؟! بارلىعىنا شىداۋ كەرەك. ىزدەنبەي اقىن بولىپ كەتەم دەگەن وي بولماسىن.

– جۇرت اراسىندا كەشەگى سابەت وداعى كەزىندەگى ادەبيەت ءبىر سىدىرعى ىزگە ءتۇسىپ، سول ىزدەن شىعا الماي قالدى دەگەن ءسوز بار. سوعان قاراعاندا 20 عاسىر ادەبيەتى وزىنە تيەسىلى مىندەتىن ورىنداي الدى ما؟

– پوەزيانى ايتساق، ول ەركىندىك دەگەن ءسوز عوي. ونى ەشقانداي ساياسات قۇرساۋلاي المايدى. سول كەڭەس كەزىندە جازىلعان ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «قۇلاگەر» پوەماسىن وقىعان شىعارسىڭ؟ قانداي كەرەمەت. قىپ قىسقا پوەمانىڭ ىشىنە، جىلقى مەن بالانىڭ تاعدىرىنا بۇگىل قازاقتىڭ تاعدىرىن سىيدىرىپ جىبەرگەن. ءوز كەزىندە شىعارماي قويعان. قازىر ءبارىمىز وقىپ ءجۇرمىز. ءىلياستىڭ جۇرەگى شەكتەلىپ قالعان جوق. قازىر قۇدايعا شۇكىر ءسوز ەركىندىگى بار. كىم نە ايتا الام دەيدى سونى ايتسىن. بىراق سونى دۇرىس ايتا الماي ءجۇرمىز عوي. ءبىر ماعجاننىڭ ءوزى نەگە تۇرادى.  قازاق ادەبيەتى سابەت تۇسىندا دا جاقسى شىعارمالارىمەن داۋرەندەپ تۇردى. توقىراپ قالدى دەگەنگە كەلىسپەيمىن.

– ءسىزدىڭ بيىگىڭىز كىم؟

– مەن پالەنباي بيىگىم بار سوعان جەتە الماي تالپىنىپ ءجۇرمىن دەپ ايتا المايمىن. مەنىڭ بيىگىم-پوەزيا!

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

اڭگىمەلەسكەن: رەتبەك ماعاز

“The Qazaq Times”