نوعاي حالقىنىڭ ۇلى جىرشىسى اتانعان ارسلانبەك سۋلتانبەكوۆتىڭ اليبي رومانوۆ، احمات كۋلنيازوۆ جانە ەديگە كۋرۋپتۋرسۋنوۆپەن بىرگە ايتقان جىرى.

“نوعاي” اتاۋى تۋرالى wikipedia بىلاي انىقتاما بەرەدى: العاش ورىس جىلنامالارىندا (1479), كەيىن شىعىس دەرەكتەرىندە (1500) پايدا بولعان. بۇل اتاۋدىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر 13 ع-دىڭ 2-جارتىسىندا التىن وردا اسكەرىنىڭ قولباسشىسى نوعاي يەلىگىنە قاراعان ۇلىس حالقى “نوعاي”، “نوعايلى” اتالعاندىقتان دەپ سانايدى. تاريحي جازبا دەرەكتەرگە قاراعاندا نوعاي وردانىڭ نەگىزىن ەدىگە قالاعان. ول 15 جىل (1396 – 1411) التىن ورداداعى بيلىكتى تۇگەلدەي ءوز قولىنا ۇستاعان تۇستا يەلىگىندەگى نوعاي ۇلىسى دارالانا باستادى. كاستيليا ەلشىسى ر.گ. كلاۆيحونىڭ جازباسىندا ەدىگە ورداسى 200 مىڭنان استام جاساق ۇستاعانى ايتىلادى.  15 عاسىردىڭ ورتا شەنىندە نوعايلار سىرداريانىڭ ورتا اعىسىنداعى قالالاردى باسىپ الىپ، شىعىس دەشتى قىپشاقتىڭ ساياسي ومىرىندە ەدىگىنىڭ ۇرپاقتارى  باستى ءرول اتقاردى.
نوعايلى ءداۋىرىنىڭ ادەبيەتى – التىن وردانىڭ ىدىراۋ كەزەڭى مەن قازاق حاندىعى قۇرىلعانعا دەيىنگى ادەبيەت.
نوعايلى ءداۋىرى 14 – 16 عاسىرلار اراسىن قامتيدى. بۇل كەزەڭدەگى ەتنوگرافيالىق توپتار سارى، قارا، ماڭعىت جانە كاۆكاز نوعايلارى بولىپ بىرنەشە تارماققا ءبولىندى.
سارى نوعايلار (تاتارلار) التىن وردا قۇلاعان سوڭ قازان، قىرىم، استراحان، قاسىم حاندىقتارىن قۇردى.
قارا نوعايلار (بارابى تاتارلارى) ون سان نوعاي حاندىعىن ورناتتى.
ماڭعىت نوعايلار ماڭعىستاۋ جەرىندە كىشى ءجۇز قازاقتارىمەن ارالاس-قۇرالاس تۇرعان.
كاۆكاز نوعايلارى كىشى جانە ۇلكەن نوعاي ورداسىنىڭ قۇرامىندا بولدى.
نوعايلى ءداۋىرىنىڭ ادەبيەتى، نەگىزىنەن، ەكى ءتۇرلى ارنادا دامىدى: ءبىرى – فولكلور، ەكىنشىسى – اۋىز ادەبيەتى. فولكلور سالاسىندا كوپتەگەن عۇرىپ ولەڭدەرى مەن ەرتەگىلەر، شىعىس سيۋجەتتەرى (“مىڭ ءبىر ءتۇن”، “توتىناما”، “كاليلا مەن ديمنا”، ت.ب.) كەڭ تارادى. قاھارماندىق مازمۇنداعى كلاسسيك. ەپوس ۇلگىلەرى (“قوبىلاندى”، “الپامىس”، “ەر سايىن”، ت.ب.) بۇل كەزەڭدە ەتن. سانانىڭ قوزعاۋشى كۇشى رەتىندە مازمۇندىق-قۇرىلىمدىق جاعىنان جاڭعىرىپ، تولىقتىرىلىپ، قايتادان ەپيك. اينالىمعا ءتۇستى. سونىمەن قاتار نوعايلى زامانىنىڭ تاريحي وقيعالارىن قامتىعان ەپوستىق جىرلار دا بوي كورسەتتى. ولار بىردە جەكە باتىرلاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنە نەگىزدەلسە (“ەر تارعىن”، “ەر قوساي”، “ەر كوكشە”), بىردە ونداعان جىرلاردان قۇرالاتىن، گەنەول. جۇيەگە نەگىزدەلگەن ەپيك. توپتاما ۇلگىسىنە قۇرىلدى (“ەدىگە”، “وراق – ماماي”، “قاراساي – قازي”، “اڭشىباي باتىر”، “پارپاريا”، “قۇتتىقيا”، “ەدىگە”، “نۇرادين”، “مۇساحان”، ت.ب.). “قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى” دەپ اتالعان بۇل جىرلار قازاقستاننىڭ باتىس ايماقتارىندا ساقتالعان. ونىڭ تولىق نۇسقاسى 1942 ج. مۇرىن جىراۋدان جازىلىپ الىنسا، كەي ۇلگىلەرىن (“قاراساي – قازي”، “ەدىگە”، “وراق – ماماي”) 20 ع-دىڭ باس كەزىندە نۇرتۋعان اقىن جازباشا تۇردە قايتا جاڭعىرتقان. نوعايلى ۇلىسىنىڭ كەيىن قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزىن قۇراعان كوپتەگەن تۇركى تايپالارىن قامتىعانى بەلگىلى. سوندىقتان ۇلىس قۇرامىنداعى جەكە رۋ-تايپا باتىرلارى جىر ۇلگىلەرىندە نوعايلى دەگەن جالپى اتاۋ اياسىندا كورىنەدى. نوعايلى داۋىرىندەگى اۋىز ادەبيەتى وكىلدەرى قاتارىندا كەتبۇعا، سىپىرا، اسان قايعى، قازتۋعان، دوسپامبەت، شالگەز (شالكيىز) جىراۋلار بولدى. ولاردىڭ شىعارمالارى نەگىزىنەن اۆتورلىق ادەبيەت كورىنىسى رەتىندە جىراۋلىق پوەزياعا جول سالدى. مۇنداي تۋىندىلار قازاق جانە نوعاي ادەبيەتىندە قاتار ساقتالعان، ورتاق شىعارما بولىپ تابىلادى. ولاردىڭ قاتارىندا “ايسىلدىڭ ۇلى امەت باتىر”، “بوزجىگىت”، “شورا باتىر”، ء“ادىل سۇلتان” ەپوستىق جىرلارىن، “تاقىرلاۋعا قونعان قاز، تىرنا” (اسان قايعى), “الاڭ دا الاڭ، الاڭ جۇرت” (قازتۋعان), “بي تەمىرگە ايتقانى”، “شاعىرماق بۇلت جاي تاستار” (شالگەز), “اينالا بۇلاق باسى تەڭ”، “قوعالى كولدەر قوم سۋلار” (دوسپامبەت), “ەر شوبان” (ەستەرەكۇلى ەر شوبان), ت.ب. كوپتەگەن تولعاۋلاردى اتاۋعا بولادى. قازاق اراسىندا نوعايلى جىرلارى، سونداي-اق نوعاي ادەبيەتىندە قازاق جىرلارى مولىنان ساقتالعان. نوعاي ادەبيەتىنىڭ ۇلگىسى رەتىندە جارىق كورگەن ء“بىز – قازاقپىز”، “جورىقتا ولگەن جىگىتتىڭ جىرى”، “اسقار تاۋ”، “سارى قىز”، “الالاي جىرى”، “بوتاگوز”، ت.ب. قازاق جىرلارى سونىڭ ايعاعى. سونىمەن قاتار ولاردا اسان قايعى ءسابيتۇلى، شالكيىز تىلەنشىۇلى، دوسپامبەت ازاۋۇلى، قازتۋعان ءسۇيىنىشۇلىنىڭ قازاق ادەبيەتىنە بەيمالىم شىعارمالارى دا بارشىلىق. وسى تاريحي كەزەڭدە تۋعان جازبا ادەبيەت ۇلگىلەرى دە بار، بىراق ولاردىڭ قاي تاريحي كەزەڭگە جاتاتىندىعى تۋرالى ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ كەلەدى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر بۇل كەزەڭدى دەشتى قىپشاق نەمەسە التىن وردا ءداۋىرىنىڭ ادەبيەتى دەپ تە اتايدى. بىراق مۇنداي داۋىرلەۋدىڭ ءالى دە انىقتاي تۇسەتىن تۇستارى جەتكىلىكتى. بىرىنشىدەن، “دەشتى قىپشاق” (11 – 16 ع-لار) وتە كەڭ ۇعىم، ول ەتن. نەگىزدەگى مەمل. بىرلەستىكتەن گورى تاريحي-گەوگر. ۇعىمعا جاقىن. ەكىنشىدەن، التىن وردا داۋىرىندە (1243 – 1503) ءومىر سۇرگەن شايىرلار قۇتىب “حۇسراۋ – شىرىن”، حورەزمي “مۇحابباتناما”، سايف ساراي “گۇليستان بي-ت-تۇركي”، مۇحاممەد ساليح “شايبانينامە” سياقتى جازبا مۇرالار قالدىرعانىمەن، ولار نوعايلى ءداۋىرىنىڭ ەتن. ساناسى مەن ەپيك. داستۇرىنەن دارالانىپ تۇرادى. بۇل جازبا ەسكەرتكىشتەردىڭ كەيىنگى نوعاي ادەبيەتىندە ساقتالماۋى دا كوپ نارسەدەن حابار بەرەدى.نوعايلار د. ءا. ۇلگىلەرىن م.وسمانوۆ، ۆ.ۆ. رادلوۆ، ا.جانىبەك، ءا.مارعۇلان، ءا.قوڭىراتباەۆ، ح.سۇيىنشاليەۆ، ر.بەردىباەۆ، م.ماعاۋين، ا.سيكاليەۆ، ءا.دەربىسالين، ت.ب. عالىمدار زەرتتەدى.

“The Qazaq Times”