قازىرگى كەزدە قازاقستاننىڭ قاي وڭىرىنە بارساق تا باسقا ەلدەن كەلگەن ميگرانتتاردى ءجيى كەزدەسىرەمىز. مىسالى ءبىر عانا الماتىنى الىپ قارايىق. التىن وردا بازارىندا قىرعىزدار، باراحولكادا تاجىكتەر مەن تۇرىكتەر. قۇرىلىستىڭ قاق ورتاسىندا جۇرگەن وزبەكتەر. ءتىپتى ساۋدا جاساپ، ءۇي سالعاندا ءبارىن دەڭگەيىنەن اسىرىپ ورىندايدى. ال سول ازاماتتار قازاقستاندىقتارعا باسەكەلەس بولا الا ما؟ ونسىزدا ەڭبەك نارىعىندا جۇمىسسىز قازاقستاندىقتار كوبەيىپ جاتقاندا ەڭبەك ميگرانتتارى ءبىزدىڭ نانىمىزدى تارتىپ جەپ وتىرعان جوق پا؟
ستاتيستيكانى قاراپ كورەيىك. قر ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ۇسىنعان مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك، وتكەن جىلدىڭ جەتى ايىندا قازاقستانعا تۇراقتى تۇرۋ ءۇشىن 17 023 شەتەل ازاماتى كەلگەن. ولاردىڭ باسىم بولىگى وزبەكستاننان (6298 ادام، ونىڭ 3626-سى ەتنيكالىق قازاقتار) قونىستانعان. ال قىتايدان 5728 ادام (ونىڭ ىشىندە ەتنيكالىق قازاقتار — 5700), رەسەيدەن 2052 ادام (ونىڭ 479-ى ەتنيكالىق قازاقتار), قىرعىزستاننان 936 (ونىڭ 66-سى ەتنيكالىق قازاقتار), تۇركىمەنستاننان 363 ادام (ەتنيكالىق قازاقتار سانى — 352), موڭعوليادان 293 ادام (277-ءسى ەتنيكالىق قازاقتار), تاجىكستاننان 199 (18-ءى ەتنيكالىق قازاقتار), ازەربايجاننان 195 ادام، اۋعانستاننان 128 ادام (102-ءسى — ەتنيكالىق قازاقتار), گرۋزيادان 111 ادام (ەتنيكالىق قازاقتار جوق) كەلگەن.
ولاردىڭ كوپشىلىگى ماڭعىستاۋ وبلىسىندا ءجيى ورنالاسقان بولسا، قىزىلوردا وبلىسىندا سيرەك جانە كەلگەن ازاماتتاردىڭ ءاربىر ەكىنشىسى - وزبەك ۇلتى.
ساراپشىلاردىڭ سوزىنشە، قازاقستاننىڭ ەڭبەك نارىعىنا ەڭبەك ميگرانتتارىنىڭ كۇشى قاجەت. قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستانعا كەلگەن ازاماتتاردىڭ ءبىلىم كورسەتكىشى — ورتا، ياعني مەكتەپ ءبىلىمىن العاندار. ولاردىڭ 77%-ى — ەڭبەككە قابىلەتتى.
ال كەيبىر ساراپشىلار ەڭبەك ميگرانتارىنىڭ كوپ بولۋى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيىنىڭ وسۋىنە اكەپ سوعادى دەيدى. مىسالى ساياساتتانۋشى راسۋل جۇمالى "بىرىنشىدەن، ميگرانتتار قازاقستاندا جۇمىسسىزدىققا ىقپال ەتەتىنىن، ەكىنشىدەن ولاردان قارجى ەكونوميكالىق پايدا بولمايتىنىن" ايتادى.
"بىرىنشىدەن، كورشى جاتقان ەلدەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى قازاقستانعا قاراعاندا تومەن.سوندىقتان قازاقستان مەن رەسەي نارىعى وزبەكتەر مەن قىرعىزدار ءۇشىن وتە تارتىمدى. ياعني ولار كەلگەن سوڭ زاڭسىز جۇمىس ىستەيدى. بۇل قازاقستانداعى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيىنىڭ وسۋىنە الىپ كەلەدى. ەكىنشىدەن، زاڭسىز بولعاننان كەيىن، ولار قازاقستاندا جۇمىس ىستەپ جاتقان كۇننىڭ وزىندە قاندايدا ءبىر سالىق مولشەرىن تولەمەيدى. بۇل كولەڭكەلى ەكونوميكا، ياعني زاڭسىز ارەكەتتەر. ال بۇدان قازاقستان ەشقانداي قارجىلىق، ەكونوميكالىق پايدا كورىپ وتىرعان جوق", - دەيدى راسۋل جۇمالى.
ساراپشىنىڭ بۇل سوزىنە دالەل كەلتىرىپ كورەيىك. 2016 جىلدىڭ باسىندا بۇرىنعى دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە الەۋمەتتىك دامۋ ۆيتسە-ءمينيسترى ءبىرجان نۇرىمبەتوۆ قازاقستان بيۋدجەتى زاڭسىز ەڭبەك ميگرانتتاردىڭ ەسەبىنەن شىعىنعا ۇشىراپ جاتقانىن مالىمدەگەن.
ونىڭ سوزىنشە، جىل سايىن قازاقستاندا 300 مىڭنان استام ميگرانت جۇمىس ىستەپ كەتەدى. ناتيجەسىندە قازاقستاننان جىل سايىن 5-7 ملرد دوللار كولەمىندە قولما-قول اقشا جانە بانكتەر مەن وزگە تولەم جۇيەلەرى ارقىلى 1 ملرد دوللاردان استام قارجى سىرتقا كەتەدى. ال الەۋمەتتىك تاۋەكەلدەردى جابۋ ءۇشىن سالىقتار مەن وزگە دە اۋدارىمدار تولەنبەيدى ەكەن.
ال راسۋل جۇمالى بولسا "قازاقستاندا زاڭسىز ميگرانتتاردىڭ كوبەيۋىنە جەمقورلىق سەبەپ بولىپ وتىر" دەگەن پىكىر ايتادى.
"رەسمي ستاتيستيكا بويىنشا ەلىمىزدەگى ميگرانتتاردىڭ سانى از، بىراق مەنىڭ ويىمشا ونىڭ كورسەتكىشى ەسەلەپ كوپ. 300 مىڭ بولا ما، 400 مىڭ بولا ما ونى ەسەپتەپ جاتقان ەشكىم جوق. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ەلىمىزدىڭ ءىرى قالالارىنداعى كاسىپورىنداردى، باراحولكا، ۇلكەن بازارلاردى ارالاپ شىقساق، سولاردىڭ ماڭىندا جۇرگەندەر دە زاڭسىز ميگرانتتار. ياعني بۇعان جەمقورلىق سەبەپ. شەندىلەردىڭ ءاتۇستى قاراۋى، بايقاماعانسۋى، كەي كەزدەرى پارا الۋ ارقىلى زاڭسىز ميگرانتتار ماسەلەلەرى وڭاي شەشىلەدى. ال ەگەر كوشى-قون پوليتسياسى، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى بولسىن بۇل ىسپەن ماردىمدى اينالىساتىن بولسا مۇنى اۋىزدىقتاۋعا بارلىق مۇمكىندىك بار. قولدا زاڭ، قۇقىقتاردىڭ بارلىعى بار. بىراق جاۋاپكەرشىلىك وتە تومەن", - دەيدى ول.
بۇدان بولەك، تاعى ءبىر ەسكەرەتىن ماسەلە ەڭبەك شارتى بويىنشا كەز كەلگەن جەردە ءوزىمىزدىڭ ازاماتتارعا باسىمدىق بەرىلۋ كەرەك. مىسالى جۇمىس ورىندارى پايدا بولسا، ول جەرگە سول ەلدىڭ ازاماتتارى، ياعني قازاق ازاماتتارى الىنۋ كەرەك. ال سىرتتان كەلگەندەر بىزدەگى جۇمىس كۇشى جەتپەسە، سول سالاداعى ماماندارىمىز جوق بولسا عانا شەتەلدىكتەرگە باسىمدىق بەرىلەدى. بۇل الەمدىك پراكتيكا. دەگەنمەن بىزدە ولاي ەمەس. باقىلاۋسىز زاڭسىز كەلىپ جاتقاندار ەڭبەك نارىعىن باسىپ وتىر. ناتيجەسىندە بىزدەگى جۇمىسسىزدار دەڭگەيى رەسمي تۇردە 5,5%، ال بەيرەسمي تۇرعىدا 20-30%.
ال ىشكى ىستەر مينيسترلىگى بولسا "حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى" زاڭناماسىنا تمد ەلدەرى ازاماتتارىنىڭ فيزيكالىق تۇلعالارعا جالدانىپ جۇمىس ىستەۋگە رۇقسات الۋىن جەڭىلدەتۋ بويىنشا وزگەرىستەر ەنگىزىلگەنىن" ايتادى. وسى سەبەپتى ەڭبەك ميگرانتتارىن زاڭداستىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن. ال ولار تولەگەن سالىقتان 2015 جىلى مەملەكەت بيۋدجەتىنە 1 ملرد 300 ملن تەڭگە كولەمىندە پايدا تۇسكەن.
شىن مانىندە ءار ەلدەگى الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جاعدايلاردى، جۇمىسسىزدىقتى ەسكەرەر بولساق ميگرانتتاردىڭ باسقا جاققا بارىپ جۇمىس ىستەۋدەن باسقا شاراسى جوق. نە دە بولسا نان تاۋىپ جەۋ كەرەك. دەگەنمەن كەيدە وزگەگە جانىمىز اشىعانمەن، ءوز حالقىمىزدىڭ وزەگىنەن تەپكەندەي بولامىز. وزگەلەردى جارىلقايمىز دەپ ونسىزدا جۇمىس تاپپاي جۇرگەن قازاق حالقىنا ولاردى قارسى قويىپ العاندايمىز....
استانادا قالعان جاڭاوزەندىك جۇمىسسىزدار "قازمۇنايگاز" كەلىسسوزدى توقتاتىپ تاستادى دەيدى
فبر پەنتاگوننىڭ قۇپيا قۇجاتتارىنىڭ جاريالانۋىنا قاتىسى بار كۇدىكتىنى قامادى
بىشكەكتە كاسىپكەرلەر جاڭا سالىق ەرەجەلەرىنە قارسى اكتسيا وتكىزدى
نازارباەۆ "قۇرمەتتى سەناتور" اتاعىنان ايىرىلدى
موڭعوليا استاناسىندا جاپپاي نارازىلىق شەرۋلەرى ءوتتى
ەكىباستۇزدا جىلۋ جەلىسىندەگى اقاۋعا "ستانتسيا قىزمەتكەرىنىڭ قاتەلىگى" سەبەپ بولعانى ايتىلدى