"YAyca sud'bı" fil'minen kadr.

Qazirgi kezde Qazaqstannıñ qay öñirine barsaq ta basqa elden kelgen migranttardı jii kezdesiremiz. Mısalı bir ğana Almatını alıp qarayıq. Altın orda bazarında qırğızdar, baraholkada täjikter men türikter. Qwrılıstıñ qaq ortasında jürgen özbekter. Tipti sauda jasap, üy salğanda bärin deñgeyinen asırıp orındaydı. Al sol azamattar qazaqstandıqtarğa bäsekeles bola ala ma? Onsızda eñbek narığında jwmıssız qazaqstandıqtar köbeyip jatqanda eñbek migranttarı bizdiñ nanımızdı tartıp jep otırğan joq pa?

Statistikanı qarap köreyik. QR İşki ister ministrliginiñ wsınğan mälimetterine süyensek, ötken jıldıñ jeti ayında Qazaqstanğa twraqtı twru üşin 17 023 şetel azamatı kelgen. Olardıñ basım böligi Özbekstannan (6298 adam, onıñ 3626-sı etnikalıq qazaqtar) qonıstanğan. Al Qıtaydan 5728 adam (onıñ işinde etnikalıq qazaqtar — 5700), Reseyden 2052 adam (onıñ 479-ı etnikalıq qazaqtar), Qırğızstannan 936 (onıñ 66-sı etnikalıq qazaqtar), Türkimenstannan 363 adam (etnikalıq qazaqtar sanı — 352), Moñğoliyadan 293 adam (277-si etnikalıq qazaqtar), Täjikstannan 199 (18-i etnikalıq qazaqtar), Äzerbayjannan 195 adam, Auğanstannan 128 adam (102-si — etnikalıq qazaqtar), Gruziyadan 111 adam (etnikalıq qazaqtar joq) kelgen.

Olardıñ köpşiligi Mañğıstau oblısında jii ornalasqan bolsa, Qızılorda oblısında sirek jäne kelgen azamattardıñ ärbir ekinşisi - özbek wltı.

Sarapşılardıñ sözinşe, Qazaqstannıñ eñbek narığına eñbek migranttarınıñ küşi qajet. Qazirgi uaqıtta Qazaqstanğa kelgen azamattardıñ bilim körsetkişi — orta, yağni mektep bilimin alğandar. Olardıñ 77%-ı — eñbekke qabiletti.

Al keybir sarapşılar eñbek migrantarınıñ köp boluı jwmıssızdıq deñgeyiniñ ösuine äkep soğadı deydi. Mısalı sayasattanuşı Rasul Jwmalı "birinşiden, migranttar Qazaqstanda jwmıssızdıqqa ıqpal etetinin, ekinşiden olardan qarjı ekonomikalıq payda bolmaytının" aytadı.

"Birinşiden, körşi jatqan elderdiñ ömir süru deñgeyi Qazaqstanğa qarağanda tömen.Sondıqtan Qazaqstan men Resey narığı özbekter men qırğızdar üşin öte tartımdı. YAğni olar kelgen soñ zañsız jwmıs isteydi. Bwl Qazaqstandağı jwmıssızdıq deñgeyiniñ ösuine alıp keledi. Ekinşiden, zañsız bolğannan keyin, olar Qazaqstanda jwmıs istep jatqan künniñ özinde qandayda bir salıq mölşerin tölemeydi. Bwl köleñkeli ekonomika, yağni zañsız äreketter. Al bwdan Qazaqstan eşqanday qarjılıq, ekonomikalıq payda körip otırğan joq", - deydi Rasul Jwmalı.

Sarapşınıñ bwl sözine dälel keltirip köreyik. 2016 jıldıñ basında bwrınğı Densaulıq saqtau jäne äleumettik damu vice-ministri Birjan Nwrımbetov Qazaqstan byudjeti zañsız eñbek migranttardıñ esebinen şığınğa wşırap jatqanın mälimdegen.

Onıñ sözinşe, jıl sayın Qazaqstanda 300 mıñnan astam migrant jwmıs istep ketedi. Nätijesinde Qazaqstannan jıl sayın 5-7 mlrd dollar köleminde qolma-qol aqşa jäne bankter men özge tölem jüyeleri arqılı 1 mlrd dollardan astam qarjı sırtqa ketedi. Al äleumettik täuekelderdi jabu üşin salıqtar men özge de audarımdar tölenbeydi eken.

Al Rasul Jwmalı bolsa "Qazaqstanda zañsız migranttardıñ köbeyyuine jemqorlıq sebep bolıp otır" degen pikir aytadı.

"Resmi statistika boyınşa elimizdegi migranttardıñ sanı az, biraq meniñ oyımşa onıñ körsetkişi eselep köp. 300 mıñ bola ma, 400 mıñ bola ma onı eseptep jatqan eşkim joq. Basqasın bılay qoyğanda, elimizdiñ iri qalalarındağı käsiporındardı, baraholka, ülken bazarlardı aralap şıqsaq, solardıñ mañında jürgender de zañsız migranttar. YAğni bwğan jemqorlıq sebep. Şendilerdiñ atüsti qarauı, bayqamağansuı, key kezderi para alu arqılı zañsız migranttar mäseleleri oñay şeşiledi. Al eger köşi-qon policiyası, İşki ister ministrligi bolsın bwl ispen mardımdı aynalısatın bolsa mwnı auızdıqtauğa barlıq mümkindik bar. Qolda zañ, qwqıqtardıñ barlığı bar. Biraq jauapkerşilik öte tömen", - deydi ol.

Bwdan bölek, tağı bir eskeretin mäsele eñbek şartı boyınşa kez kelgen jerde özimizdiñ azamattarğa basımdıq berilu kerek. Mısalı jwmıs orındarı payda bolsa, ol jerge sol eldiñ azamattarı, yağni qazaq azamattarı alınu kerek. Al sırttan kelgender bizdegi jwmıs küşi jetpese, sol saladağı mamandarımız joq bolsa ğana şeteldikterge basımdıq beriledi. Bwl älemdik praktika. Degenmen bizde olay emes. Baqılausız zañsız kelip jatqandar eñbek narığın basıp otır. Nätijesinde bizdegi jwmıssızdar deñgeyi resmi türde 5,5%, al beyresmi twrğıda 20-30%.

Al  İşki ister ministrligi bolsa "Halıqtıñ köşi-qonı turalı" zañnamasına TMD elderi azamattarınıñ fizikalıq twlğalarğa jaldanıp jwmıs isteuge rwqsat aluın jeñildetu boyınşa özgerister engizilgenin" aytadı. Osı sebepti eñbek migranttarın zañdastıru jwmıstarı jürgizilgen. Al olar tölegen salıqtan 2015 jılı memleket byudjetine 1 mlrd 300 mln teñge köleminde payda tüsken.

Şın mäninde är eldegi äleumettik, ekonomikalıq jağdaylardı, jwmıssızdıqtı eskerer bolsaq migranttardıñ basqa jaqqa barıp jwmıs isteuden basqa şarası joq. Ne de bolsa nan tauıp jeu kerek. Degenmen keyde özgege janımız aşığanmen, öz halqımızdıñ özeginen tepkendey bolamız. Özgelerdi jarılqaymız dep onsızda jwmıs tappay jürgen qazaq halqına olardı qarsı qoyıp alğandaymız....

"The Qazaq Times"