قازاقستانداعى كلان ارالىق تارتىس نەگە الىپ كەلۋى مۇمكىن؟

قازاقستانداعى كلان ارالىق تارتىس جايىندا وسى ۋاقىتقا دەيىن سان رەت ايتىلدى، سان رەت جازىلدى. وتپەلى كەزەڭدە تۇرعان قازاقستان ءۇشىن بۇل تاقىرىپ قانشا ايتىلسادا ءوز وزەكتىلىگىن جوعالتپايتىنىن دالەلدەپ كەلەدى. بىزدە بۇگىن وسى تاقىرىپقا بايلانىستى "قازاقستانداعى كلانارالىق تارتىس نەگە الىپ كەلۋى مۇمكىن؟" دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورگەن ەدىك.

25 جىل بويى ءبىر ادام باسقارىپ كەلگەن قازاقستان، سوڭعى بەس جىلدان بەرى بيلىكتىڭ وتپەلى كەزەڭىندە تۇرعانى بەلگىلى. وسىعان بايلانىستى اقوردا ماڭىنداعى كلانارالىق تارتىس جىل وتكەن سايىن ۇدەپ بارادى. ءار كلان نازارباەۆتان كەيىن بيلىك باسىنا كەلەتىن ادامعا جاقىن بولۋ ءۇشىن بارىن سالۋدا. وسى ماقساتتا ءبىرىن-ءبىرى كورسەتۋ، اياقتان شالۋ، مۇمكىندىك بولسا تەمىر تورعا توعىتۋ، باسىپ-جانشۋ پروتسەسستەرىن جىل سايىن كورىپ كەلەمىز. مىسالى وسىدان بىرەر جىل بۇرىن قازاق قوعامىن شۋلاتقان بۇرىنعى پرەمەر-مينيستر سەرىك احمەتوۆ باستاعان قاراعاندى كلانىنىڭ ءبىر مەزەتتە تەمىر توردىڭ ار جاعىنان بىراق شىعۋى نەمەسە ۇقك (كنب) بۇرىنعى باسشىسى نارتاي دۇتباەۆتىڭ قاماۋعا الىنۋى. ەل باسقارۋ ىسىندە قازاقستانعا تىڭ سەرپىلىس اكەلەدى دەلىنگەن «بولاشاق» تۇلەكتەرىنىڭ ءبىرى قۋاندىق بيشىمباەۆتىڭ اقشا جىمقىردى دەپ ايىپتالۋى. وسىنىڭ بارلىعى سوڭعى جىلدارى اقوردا ماڭىندا جۇرگەن اتقامىنەرلەردىڭ كلان ارالىق قاقتىعىستارىنىڭ ءبىر عانا كورىنىسى.

ال ەندى وسى كلان ارالىق تارتىستىڭ نەگە الىپ كەلۋى مۇمكىن ەكەندىگىنە جاۋاپ ىزدەپ كورسەك.

بۇل جايىندا ساياساتكەر ءامىرجان قوسانوۆ بىلاي دەپ تارقاتادى: كلاندار تارتىسىنىڭ بار قاۋپىن ءبىز تولىق ۇعىنا قويعان جوقپىز! ال شىنتۋايتىنا كەلگەندە ءدال وسى نارسەگە تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ تاعدىرى بايلانىستى بوپ وتىر! تاۋەلسىزدىك العان قازاقستان وسى كلاندارعا تاۋەلدى بوپ قالعان جوق پا؟! ءتىپتى، بيلىك ءۇشىن تالاسامىز دەپ ەلدەن ايىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن!

بۇل تارتىس - جاي تارتىس ەمەس. مۇنىڭ ارتىندا تەك قانا بيلىك، قارجى، بيزنەس جاتقان جوق. مۇنىڭ ارتىندا پوستنازارباەۆ كەزەڭىندە كىمنىڭ ايتقانى جۇرەدى، قاي كلان باسقالارىنا ۇستەمدىك ەتەدى دەگەن تەرەڭ ماسەلە جاتىر. ەرتەڭ كىمدى ۇلدە مەن بۇلدەگە ورايدى، ال كىمدى يتجەككەنگە ايداپ جىبەرەدى دەگەن باستى پروبلەما جاتىر!

سوندىقتان  ءبارى دە بولۋى مۇمكىن. جەمە-جەمگە كەلگەندە ولار ءبىر-ءبىرىنىڭ ارتىن اشۋدان باستاپ، ازاماتتتىق سوعىسقا دەيىن بارۋى مۇمكىن! ءبىر مىسال. كەشە عانا وزبەك باسشىسى كارىموۆ كوماعا ءتۇسىپ، نە ولگەنىن، نە ءتىرى ەكەنىن ەل بىلمەي جاتقاندا، باتىستىڭ بەدەلدى باسىلىمدارىندا ونىڭ قىزدارىنىڭ شەتەلدە قانداي مۇلكى بار ەكەندىگى تۋرالى بىرنەشە ماقالا بۇرق ەتە قالدى. ميلليونداعان دوللار تۇراتىن ۆيللالارى مەن پاتەرلەرىنىڭ فوتولارى جارق ەتە قالدى. ناتيجەسىندە ونىڭ وتباسىنىڭ مۇشەلەرى ساياساتتان شەتتەتىلىپ، باس بيلىكتەن ايىرىلىپ قالدى.

ال قازاقستانداعى كلان ارالىق تارتىستىڭ ءجۇرىپ جاتقاندىعىنا بايلانىستى «بولاشاق» جاستار قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، ساياساتتانۋشى  داۋرەن بابامۇراتوۆ بىلاي دەيدى: قازاقستاندى كلاندىق جۇيە باسقارىپ وتىر دەگەنمەن كەلىسە المايمىن. ەل باسقارىپ وتىرعان ازاماتتار بىزدە ءار الۋان جانە ءار وڭىردەن. بالكىم، ءىرىلى-ۇساقتى كورىنستەرى بار شىعار، بىراق جالپى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ەلدى كلان باسقارىپ وتىر دەگەنمەن كەلىسپەيمىن. مەنىڭشە ءبىزدىڭ بيلىكتە ەلدىڭ بولاشاعىنا دەگەن يدەولوگيالىق كوزقاراستارى ءارتۇرلى توپتار بار. بىراق ولار كلاندار ەمەس، ياعني تولىققاندى ءبىر وتباسى نە بولماسا ءبىر رۋ وكىلدەرىنەن تۇرمايدى. سول سەبەپتى، رۋ-رۋعا ءبولىنىپ بيلىككە تالاس ۋاقىتىنان ءبىز ءوتىپ كەتتىك. بۇگىنگى بيلىككە ىقپال ەتەتىن ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعى ەلدىڭ بولاشاعىنا دەگەن يدەيالىق كوزقاراستارىندا. الداعى ۋاقىتتا قازاق ەلىنىڭ بولاشاعىن ايقىندايتىن ءۇش كوزقاراس(باعىت), بولماق. بيلىككە ىقپالى بار قارجى-ونەركاسىپتىك توپتار سولارمەن جۇمىس ىستەيدى. ولار: 1) باتىسشىل توپ(دەموكراتتار). 2) رەسەيشىل توپ(بۇگىنگى ستاتۋس-كۆونىڭ تولىق ساقتالۋىن قالايدى). 3) ءدىنشىل توپ(قوعامداعى ءدىننىڭ ءرولىن ءوسىرىپ، ەلدى وركەنيەتتى دامىعان اراب ەلدەرىندەگىدەي باسقارۋدى قالايدى).

بىراق وسى جەردە ءبىر زاڭدى ساۋال تۋىندايدى. ەگەردە بۇل كلان ارالىق تارتىس بولماسا، وندا نەگە تۇتاستاي ءبىر ءوڭىردىڭ اتقامىنەرلەرى عانا تەمىر توردىڭ ار جاعىنان بىراق شىعىپ جاتىر؟ الدە وزگەسى «سۇتتەن اق، سۋدان تازا ما؟». سوڭعى جىلدارى بيلىكتەگى ازاماتتاردىڭ جەمقورلىققا بايلانىستى ىستەرىنىڭ حالىق نازارىنا ءجيى شىعۋىنىڭ سىرى نە دە؟

ءامىرجان قوسانوۆ، ساياساتكەر: مۇنىڭ ءوزى كلانارالىق باسەكە بارىسىندا تۋىندايتىن قاراما-قايشىلىقتار، مۇددەلەر قاقتىعىسى بەيبىت تۇردە، ءوزارا كەلىسىم ارقىلى شەشىمىن تابا الماي قالعان كەزدە ورىن الاتىنىن كورىپ وتىرمىز. كومپروماتتار سوعىسى باياعىدا-اق باستالىپ كەتكەن. جانە دە ۋاقىت وتكەن سايىن ول ودان ءارى ۋشىعىپ بارا جاتىر.

ءبىر-بىرىنە قاتىستى كومپروماتتى ەلباسىنا وتكىزە الماعان ولار، سول ماتەريالداردى ءوز باق-نا باسىپ، «قوعامدىق پىكىر وسىنداي»، - دەپ پرەزيدەنتكە كورسەتكىسى كەلەتىنى دە راس.

سوندا كلاندار اراسىنداعى كومپروماتتار سوعىسىن 25 جىل بويى ەش نارسەگە مىزعىماعان اقوردا بيلىگى باسقارا الماعاندىعى ما؟ بۇل ەلباسىنىڭ ءوزى قۇرعان قۇرىلىمعا يە بولا الماي قالعاندىعى ەمەس پە؟

ءامىرجان قوسانوۆ، ساياساتكەر: ول دا ابدەن مۇمكىن. ارينە، فورمالدى تۇردە ەلباسى – قازىرگى جۇيەدەگى باستى تۇلعا، باستى رەجيسسەر.

بىراق، شىنىن ايتۋ كەرەك، ونىڭ جاسى كەلگەن سايىن ونىڭ ودان جاس اينالاسى «ەرتەڭگى كۇنىمىز نە بولماق؟» دەگەن ساۋال توڭىرەگىندە ويلانارى زاڭدى. سوندىقتان، پرەزيدەنتكە انتتارىن بەرىپ جاتسا دا، ولار ءوز بولاشاعىن وسى كۇننىڭ وزىندە قامداۋدا. ارينە، ول كلانداردىڭ شەتەلدە ۇيلەرى مەن كۇيلەرى باياعىدا-اق ءازىر تۇر. جيعان-تەرگەن اقشاسىنا ول جاقتا دا ارمانسىز عۇمىر كەشۋلەرىنە بولادى. كەز كەلگەن ساتتە ۇشاقتارىنا وتىرىپ اپ، ۆەناعا نە لوندونعا زىپ ەتە تۇسۋلەرى تۇككە تۇرمايدى. بىراق قازاقستانداعى باس بيلىك – ولاردىڭ بايلىقتارىنىڭ ساقتالىپ قالۋىنىڭ بىردەن-ءبىر كەپىلى! سوندىقتان دا ولار وسى كۇرەستە جەڭىلىپ قالسا، بارىنەن ايرىلىپ قالاتىنىن بىلەدى. ارقايسىسىنىڭ قۇيرىعىنا قوڭىراۋ بايلانىپ قويعان.

ءبىر نارسە انىق: پرەزيدەنت قۇرعان جۇيەنىڭ ءتۇپ نەگىزى – وليگارحيزم. ال اياققا تۇرعان كەز كەلگەن وليگارح كۇننىڭ كۇنىندە باستى ماسەلە – بيلىك تۋرالى ويلانا باستايدى. ونىڭ ساياسي دياگنوزىن اتام قازاق باياعىدا-اق تاۋىپ ايتقان: «كەدەي باي بولسام دەيدى، ال باي قۇداي بولسام دەيدى». ءبىز قازىر وسى قىزىقتا قاۋىپتى پروتسەستىڭ كۋاسى بولىپ وتىرمىز! پرەزيدەنتتىڭ ءوزى قۇرعان جۇيەگە ءوزى باقىلاۋ جاساي الماي قالۋىنىڭ دا ءبىر سەبەبى وسى!

قورىتا كەلگەندە ەگەردە قازاقستاندا كلاندار اراسىندا وسىنداي كوپرومات جيناۋ مەن ونى جاريالاۋ جالعاسا بەرەتىن بولسا، وندا الداعى ۋاقىتتا قازاق جۇرتشىلىعى ءالى تالاي لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ شۋلى ىستەرىنە كۋا بولاتىنى انىق. ال بۇل كلان ارالىق تارتىس نەگە الىپ بارادى، ەكى، ءۇش جىلدان كەيىن قاي شەندى، قايدا وتىرادى ول ۋاقىت ەنشىسىندەگى دۇنيە.

“The Qazaq Times”