ماحامبەت پەن بايرون ولەڭدەرىندەگى سوعىس سۋرەتتەرى

جەڭىس پەن جەڭىلىستەن تۇراتىن سوعىس دەگەن سۇرقيا ءسوزدىڭ سىرتى قانداي سالقىن بولسا، ءىشى دە ەش جىلۋسىز. ونىڭ استارىندا بۇعىپ جاتقان قان مەن قاسىرەت، ادامىزاتتىڭ كوز جاسىنا عانا كۋا. ونى سەزىنۋ بۇگىنگى مەن ءۇشىن قيىن بولماسا دا، كۇردەلى. الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە كۇلگە اينالىپ جاتقان مۇردەلەردىڭ ءيىسى مۇرنىمىزعا جەتىپ تۇرعان شاقتا، ماحامبەت پەن بايرون زامانىنىڭ ءتاسىلى باسقا بولسا دا، تاقسىرەتى بىرەۋ-اق. ءبىر ءسات ۇڭىلەر بولساق، وزدەرى قان مايدانعا قاپىسىز ارالاسىپ، اجالمەن بەتپە-بەت كەلىپ جۇرگەن اقىننىڭ اسەرى، اقىننىڭ ايتارى مۇلدە بولەك.

جەر شارىنىڭ ەكى تۇكپىرىندەگى ازاتتىق ءۇشىن ارپالىسقان ارىستاردىڭ  جاساعان زامانى XIX عاسىردىڭ ءىشى. 1804 جىلى تۋىپ، 1846 جىلى قايتىس بولعان ماحامبەت اقىن تۋرالى بەرقايىر امانشين «ءارى قيىن دا، ءارى سۇلۋ تاعدىر» دەپ تولعانادى. قيىندىعىنىڭ قىرى، سۇلۋلىعىنىڭ سىرى كوپ ماحاممەت تاعدىرىن سوعىسسىز ەلەستەتۋدە مۇمكىن ەمەس. ماحامبەتتى 1788 جىلى انگليادا تۋىپ، جاستىق شاعىن شوتلانديادا وتكىزگەن، 1809 جىلدان ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن يسپانيا، شۆەتساريا، يتاليا، البانيا، گرەتسيا سەكىلدى ەلدەردە بولىپ، ولاردىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك كۇرەستەرىنە قاتىسقان بايرونمەن سالىستىرعاندا، ءومىرى قازاق دالاسىندا عانا ءوتتى دەمەسەك، ءبىزدىڭ اقىنىمىزدىڭ ۇشقىر قيالىن كەڭ-بايتاق دالامىز تاربيەلەگەن. ونىڭ قيالى، ونىڭ ازاتتىققا دەگەن تالپىنىسى، كەڭدىكپەن ۇشتاسىپ جالپاق دالاعا جايىلىپ جاتادى. ونىڭ مىنەزى دالانىڭ قۇرىق تيمەگەن اساۋلارىنداي، اۋىزدىقپەن الىسقان تارپاڭ. شىدەرلەۋگە كونبەگەن پاڭدىعى، مايدانداعى ۇرانىنان، ولەڭدەگى ورىمىنەن مەنمۇندالايدى. اقىننىڭ “اينىمان” دەگەن ولەڭىندە:

ايتساداعى اينىمان،

كولدەنەڭنىڭ سوزىنە.

اشكەرە بولعان ءىسىم بار،

جايىلعان جۇرتتىڭ كوزىنە، – دەۋى تەگىن ەمەس. ونىڭ سوعىستاعى ماقساتى دا ايقىن. تاعى دا سول ولەڭدە:

بادانامدى باسا كوتەرىپ،

قاسىما جاتتان جولداس ەرتىپ،

كۇن-ءتۇن قاتىپ جۇرگەنىم،

انا نارىندا جاتقان

جاس بالانىڭ قامى ءۇشىن، – دەيدى.

مۇنداعى جاس بالا جاي ءوزىنىڭ بالاسى عانا ەمەس، بالانى بولاشاققا بالاعان اقىننىڭ ۇرپاق ءۇشىن كۇرەسى.

نەگىزگى تاقىربى – ەل قورعاۋ، ەرلىك، بىرلىك بولىپ كەلەتىن جىراۋلىق پوەزيانىڭ بار ەرەكشەلىگىن بويىنا جيعان ماحامبەت جىرلارى تاقىرىبىنىڭ كەڭدىگى، ويلارىنىڭ تەگەۋرىندىلىگىمەن سول ءداۋىردىڭ تولىق تا، تۇنىق شىرايىن ەلەستەتەدى. اقىن جىرلارىنىڭ سونىلىعىن فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ر.بەردىباەۆ « XIX عاسىردىڭ 30 جىلدارىنداعى ناقتىلى تاريحي، الەۋمەتتىك احۋال سۋرەتتەرىنىڭ بەرىلۋى، قاھارمانىڭ ارمانىنا جەتە الماعان ۇلى وكىنىش شەرلەرى مۇندا بۇكىل حالىقتىق اڭسارمەن ۇندەس شىعادى» دەيدى. ماحامبەت جىرلارى تۋرالى قازاق حالقىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن سوعىسىنىڭ ماقساتقا جەتە الماي، قىرعىنعا ۇشىراۋى – ماحامبەت جىرلارىنىڭ ۇلى وزەگىن قۇرايدى دەپ بەكەر ايتپاسا كەرەك.

ەدىل ءۇشىن ەگەستىك،

جايىق ءۇشىن جاناستىق،

قيعاش ءۇشىن قىرىلدىق

تەپتەر ءۇشىن تەبىستىك،

تەڭدىكتى مالدى بەرمەدىك،

تەڭدىكسىز مالعا كونبەدىك.

سول سەكىلدى اسقان قايراتتان

ويلاشى، قانە نە تاپتىق؟ – دەگەن اقىن جىرلارىنان تەڭدىك ءۇشىن كۇرەسكەن باتىرلىق رۋحى كورىنەدى. بۇل رەتتە بايرون ولەڭدەرىنىڭ ءۇنى دە ءوز الدىنا. اۆتوردىڭ «پرومەتەي» ولەڭىندە:

تيتان ءبىزدىڭ تاعدىرعا،

قايعىلى قۇسا، زار-مۇڭعا،

ادامنىڭ شەرلى جانىنا،

قارادىڭ قاشىپ جيرەنبەي –

بىراق سەن الدىڭ سىي نەندەي؟ – دەسە، بۇنداعى تۇڭىلۋدە دە ماحامبەتتىڭ اشىنعانى سياقتى كۇيىنىش پەن رۋح بار. ولاردىڭ اتويلاعان سەزىمدەرىندەگى سەنىم دە مىعىم. ماحامبەت اقىن:

مەن كەتكەنمەن تەك كەتپەن،

سىزدەن ارتىق تابارمىن.

اشۋىما كوپ تيسەڭ،

وزەكتى جانعا ءبىر ءولىم،

ورداڭدى تالقان قىلىپ شابارمىن. – دەپ مول ەرىك جىگەرى مەن قايراتىن سۇلتانعا تانىتا وتىرىپ، ءور تۇلعاسىن اسقاقتاتا تۇسەدى. «اۋزى قيسىق بولسا دا، بايدىڭ ۇلى سويلەسىن» دەگەن كەشەگى، بۇگىنگى زامانداردا، ارينە ماحامبەتتەي باتىر اقىن كەرەك بولارى ءسوزسىز. ادامزاتتىڭ جاساعان ورتاسى بولەك بولعانىمەن، قايدا بولماسىن ەركىندىك سالتانات قۇرۋعا ءتيىستى. بوستاندىق ءۇشىن ارپالىسۋ، ولاردىڭ تەك ءوز باسىنىڭ عانا پايداسى ەمەس، بۇكىل ۇلتتىڭ، ەلدىڭ، قاراپايىم حالىقتىڭ مۇددەسى.

ۇلاندار اتويلاعان كەگى كەرنەپ،

الەمگە ازاتتىقتى الىپ بەرمەك;

تىزە قوستى بوستاندىق ۇلاندارى،

تيرانداردان بۇقسىن با – ۇراندادى.

بۇل كۇندە جاسقاناتىن زامان ءوتتى:

قاندى جاس كوزدەن اعار كەزەڭ جەتتى. – دەپ بايرون شيرىققان ءتوزىمنىڭ شىرقىراعان ءۇنىن توگىلتەدى. گرەكتەردىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن اقىن بويىندا، قايدا بولسا دا بوستاندىق، ادىلدىك كوكسەگەن، اسقاق رۋح باسىم. «كوتەرلىسشى گرەكتەردىڭ جىرىندا» بايرون:

باس كوتەر گرەك وتانى،

دۇشپانعا ەندى بەل بۇكپە!

بايىرعى داڭقتىڭ شاپاعى

شاقىردى قايتا ەرلىككە. – دەپ باستاپ،

قارۋ ال جەڭىس ىزدەگەن

كوز جاسىن كۇرەس قۇرعاتسىن!

جاۋىنگەر وتكەن ىزبەنەن

جاۋىزدىڭ قانى بىرگە اقسىن! – دەپ اياقتايدى. ءدال وسىنداي ەرلىكپەن بىرلىككە شاقىرۋ ماحامبەتتىڭ «قۇلجا قۋعان تەكەشىك» ولەڭىندە ماحامبەت مانەرىمەن:

بىزدەر-داعى جىگىتتەر،

بىرلەستىرسەك بىلەكتى،

شىنتۋايتتاساق تىلەكتى،

ورناتا بىلسەك كەرەكتى. – دەپ ايتا كەلىپ،

تولارساقتان قان كەشىپ،

بولات، نايزا، اق سەمسەر

جاراسىپ ءبىزدىڭ كەرەككە،

بويلاتا سۇق جۇرەككە،

حاننىڭ كەتسىن اتى ءوشىپ! – دەپ ۇستەمدىككە قارسى قاندى قارعىسىن نايزاسىمەن تۇيرەپ، وزگەنى دە ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسۋگە ۇندەيدى، جۇباتادى. ماحامبەتتىڭ «ءاراينا» ولەڭى انە سونداي ساتتەردىڭ جەمىسى.

ەل شەتىنە جاۋ كەلسە،

ازامات ەردىڭ بالاسى

نامىسىنا شىداي ما،

جاتتان كومەك سۇراي ما؟

ارعىماق جالعىز،

ەر مالسىز،

اللانىڭ نە بەرەرى بولجاۋسىز،

جولداستارىم، مۇڭايما.

بايروننىڭ «قۇرمەتتى لەگيون جۇلدىزىندا»:

ەركىندىككە قۋانا

تەبىرەنر ارۋاق مولايدى،

ەركىندىككە قۇمارتىپ

جورىقتا ولگەن ەر ارتىق!

جارقىرىپ ءالى-اق جۇلدىزىم،

جانارسىڭ ۇستە سەن ءبىزدىڭ.  – دەپ ەر نامىسىن قايرايدى، سەندىرەدى. ال، ماحامبەتتىڭ «سوعىس» ولەڭى قازاق دالاسىنداعى سوعىس بولمىسىن اشىپ، تاقسىرەتىن بايان ەتەدى.

اسكەر جيىپ اتتاندىق،

بەكتاي ەدى تۇراعىم.

ايقايلاپ جاۋعا تيگەندە،

اعاتاي، بەرىش – ۇرانىم. – ۇرانشىل قازاقتىڭ رۋحتى تابيعاتىن كورسەتسە، سوعىس قاسىرەتىن ءتورت تارماققا سىيعىزا قويادى:

جەتىم-جەسىر كوپ قالدى،

حان اسكەرى كەنەلدى...

قىزعىشتاي بولعان ەسىل ەر،

قايران دا جۇرتتان نە كوردى؟!.

مىنە بۇل جەڭگەن ەلدىڭ دە، جەڭىلگەن ەلدىڭ دە باسىنا تونگەن تۇنەك. شىعىنسىز جەڭىستە بولماعان. ازاتتىقتىڭ ىستىق جاسى – قىپ-قىزىل قانىڭ عانا جەمىسى.

ورىس توبىن ءۇش اتتى...

توپتىڭ ءۇنى شىققاندا،

سوندا باتىر جونەلدى.

جونەلمەي باتىر نە قىلسىن،

ەرسارى مەنەن قالدىباي،

ەكى ارىستان تەڭ ءولدى.

بۇگىنگى ازاتتىقتا سوناۋ ءار بەلدە قانعا بوليالعان قاس باتىرلاردىڭ ءمايتىن باسپالداق ەتىپ، قيا-قۇزداردى قاپتالداپ ءوتىپ جەتكەن جەڭىس. بۇنى بايروننىڭ «كوتەرلىسشى گرەكتەردىڭ جىرى» دا دالەلدەسە كەرەك:

قاسقايىپ قارسى تۇرىپتى،

ءۇش-اق ءجۇز باتىر – قاھارمەن.

كول-كوسىر قانى جۋىپتى،

جاۋ جولىن كەسىپ وتاننان.

وتكەندى ەسكە الۋ، بارىنەن دە حاتقا تۇسكەن ادەبي مۇرالار شەرتكەن سىر، بۇگىنگى بىزگە ساباق. ەكى اقىننىڭ ويىنداعى ۇندەستىك – سوعىستى قالاي سۋرەتتەگەندىگىندە ەمەس، نە ءۇشىن سۋرەتتەگەندىگىندە. بويلارىنداعى بولمىسىندا، ويلارىنداعى توعانىسىندا. وسى ءبىر ماڭگىلىك كۇرەستىڭ كۇرە تامىرىن نىق باسقان باتىرلار اقىندىعىمەن اساۋ بۇلكىلدى بۇلجىتپاي تاني بىلگەن، تانىتا بىلگەن. مىنە بۇل ناعىز ۇقساستىق، ناعىز ۇندەستىك. بۇگىنگى ءبىزدىڭ ەرتەڭگى تاعى بىرەۋدىڭ نازارىنا ىلىنەرى ءسوزسىز.

ءنۇرباتيما بايتۇرسىن

"The Qazaq Times"