Mahambet pen Bayron öleñderindegi soğıs suretteri

Jeñis pen jeñilisten twratın soğıs degen swrqiya sözdiñ sırtı qanday salqın bolsa, işi de eş jılusız. Onıñ astarında bwğıp jatqan qan men qasiret, adamızattıñ köz jasına ğana kuä. Onı sezinu bügingi men üşin qiın bolmasa da, kürdeli. Älemniñ är tükpirinde külge aynalıp jatqan mürdelerdiñ iisi mwrnımızğa jetip twrğan şaqta, Mahambet pen Bayron zamanınıñ täsili basqa bolsa da, taqsireti bireu-aq. Bir sät üñiler bolsaq, özderi qan maydanğa qapısız aralasıp, ajalmen betpe-bet kelip jürgen aqınnıñ äseri, aqınnıñ aytarı mülde bölek.

Jer şarınıñ eki tükpirindegi azattıq üşin arpalısqan arıstardıñ  jasağan zamanı XIX ğasırdıñ işi. 1804 jılı tuıp, 1846 jılı qaytıs bolğan Mahambet aqın turalı Berqayır Amanşin «äri qiın da, äri swlu tağdır» dep tolğanadı. Qiındığınıñ qırı, swlulığınıñ sırı köp Mahammet tağdırın soğıssız elestetude mümkin emes. Mahambetti 1788 jılı Angliyada tuıp, jastıq şağın Şotlandiyada ötkizgen, 1809 jıldan ömiriniñ aqırına deyin Ispaniya, Şvecariya, Italiya, Albaniya, Greciya sekildi elderde bolıp, olardıñ sayasi-äleumettik küresterine qatısqan Bayronmen salıstırğanda, ömiri qazaq dalasında ğana ötti demesek, bizdiñ aqınımızdıñ wşqır qiyalın keñ-baytaq dalamız tärbielegen. Onıñ qiyalı, onıñ azattıqqa degen talpınısı, keñdikpen wştasıp jalpaq dalağa jayılıp jatadı. Onıñ minezi dalanıñ qwrıq timegen asaularınday, auızdıqpen alısqan tarpañ. Şiderleuge könbegen pañdığı, maydandağı wranınan, öleñdegi öriminen menmwndalaydı. Aqınnıñ “Aynıman” degen öleñinde:

Aytsadağı aynıman,

Köldeneñniñ sözine.

Äşkere bolğan isim bar,

Jayılğan jwrttıñ közine, – deui tegin emes. Onıñ soğıstağı maqsatı da ayqın. Tağı da sol öleñde:

Badanamdı basa köterip,

Qasıma jattan joldas ertip,

Kün-tün qatıp jürgenim,

Ana Narında jatqan

Jas balanıñ qamı üşin, – deydi.

Mwndağı jas bala jay öziniñ balası ğana emes, balanı bolaşaqqa balağan aqınnıñ wrpaq üşin küresi.

Negizgi taqırbı – el qorğau, erlik, birlik bolıp keletin jıraulıq poeziyanıñ bar erekşeligin boyına jiğan Mahambet jırları taqırıbınıñ keñdigi, oylarınıñ tegeurindiligimen sol däuirdiñ tolıq ta, twnıq şırayın elestetedi. Aqın jırlarınıñ sonılığın filologiya ğılımınıñ doktorı, professor R.Berdibaev « XIX ğasırdıñ 30 jıldarındağı naqtılı tarihi, äleumettik ahual suretteriniñ berilui, qaharmanıñ armanına jete almağan wlı ökiniş şerleri mwnda bükil halıqtıq añsarmen ündes şığadı» deydi. Mahambet jırları turalı qazaq halqınıñ azattığı üşin soğısınıñ maqsatqa jete almay, qırğınğa wşırauı – Mahambet jırlarınıñ wlı özegin qwraydı dep beker aytpasa kerek.

Edil üşin egestik,

Jayıq üşin janastıq,

Qiğaş üşin qırıldıq

Tepter üşin tebistik,

Teñdikti maldı bermedik,

Teñdiksiz malğa könbedik.

Sol sekildi asqan qayrattan

Oylaşı, qane ne taptıq? – degen aqın jırlarınan teñdik üşin küresken batırlıq ruhı körinedi. Bwl rette Bayron öleñderiniñ üni de öz aldına. Avtordıñ «Prometey» öleñinde:

Titan bizdiñ tağdırğa,

Qayğılı qwsa, zar-mwñğa,

Adamnıñ şerli janına,

Qaradıñ qaşıp jirenbey –

Biraq sen aldıñ sıy nendey? – dese, bwndağı tüñilude de Mahambettiñ aşınğanı siyaqtı küyiniş pen ruh bar. Olardıñ atoylağan sezimderindegi senim de mığım. Mahambet aqın:

Men ketkenmen tek ketpen,

Sizden artıq tabarmın.

Aşuıma köp tiseñ,

Özekti janğa bir ölim,

Ordañdı talqan qılıp şabarmın. – dep mol erik jigeri men qayratın swltanğa tanıta otırıp, ör twlğasın asqaqtata tüsedi. «Auzı qisıq bolsa da, baydıñ wlı söylesin» degen keşegi, bügingi zamandarda, ärine Mahambettey batır aqın kerek boları sözsiz. Adamzattıñ jasağan ortası bölek bolğanımen, qayda bolmasın erkindik saltanat qwruğa tiisti. Bostandıq üşin arpalısu, olardıñ tek öz basınıñ ğana paydası emes, bükil wlttıñ, eldiñ, qarapayım halıqtıñ müddesi.

Wlandar atoylağan kegi kernep,

Älemge azattıqtı alıp bermek;

Tize qostı bostandıq wlandarı,

Tirandardan bwqsın ba – wrandadı.

Bwl künde jasqanatın zaman ötti:

Qandı jas közden ağar kezeñ jetti. – dep Bayron şirıqqan tözimniñ şırqırağan ünin tögiltedi. Grekterdiñ azattığı üşin küresken aqın boyında, qayda bolsa da bostandıq, ädildik köksegen, asqaq ruh basım. «Köterlisşi grekterdiñ jırında» Bayron:

Bas köter grek otanı,

Dwşpanğa endi bel bükpe!

Bayırğı dañqtıñ şapağı

Şaqırdı qayta erlikke. – dep bastap,

Qaru al jeñis izdegen

Köz jasın küres qwrğatsın!

Jauınger ötken izbenen

Jauızdıñ qanı birge aqsın! – dep ayaqtaydı. Däl osınday erlikpen birlikke şaqıru Mahambettiñ «Qwlja quğan tekeşik» öleñinde Mahambet mänerimen:

Bizder-dağı jigitter,

Birlestirsek bilekti,

Şıntuayttasaq tilekti,

Ornata bilsek kerekti. – dep ayta kelip,

Tolarsaqtan qan keşip,

Bolat, nayza, aq semser

Jarasıp bizdiñ kerekke,

Boylata swq jürekke,

Hannıñ ketsin atı öşip! – dep üstemdikke qarsı qandı qarğısın nayzasımen tüyrep, özgeni de azattıq üşin küresuge ündeydi, jwbatadı. Mahambettiñ «Ärayna» öleñi äne sonday sätterdiñ jemisi.

El şetine jau kelse,

Azamat erdiñ balası

Namısına şıday ma,

Jattan kömek swray ma?

Arğımaq jalğız,

Er malsız,

Allanıñ ne bereri boljausız,

joldastarım, mwñayma.

Bayronnıñ «Qwrmetti legion jwldızında»:

Erkindikke quana

Tebirenr aruaq molaydı,

Erkindikke qwmartıp

Jorıqta ölgen er artıq!

Jarqırıp äli-aq jwldızım,

Janarsıñ üste sen bizdiñ.  – dep er namısın qayraydı, sendiredi. Al, Mahambettiñ «Soğıs» öleñi qazaq dalasındağı soğıs bolmısın aşıp, taqsiretin bayan etedi.

Äsker jiıp attandıq,

Bektay edi twrağım.

Ayqaylap jauğa tigende,

Ağatay, Beriş – wranım. – wranşıl qazaqtıñ ruhtı tabiğatın körsetse, soğıs qasiretin tört tarmaqqa sıyğıza qoyadı:

Jetim-jesir köp qaldı,

Han äskeri keneldi...

Qızğıştay bolğan esil er,

Qayran da jwrttan ne kördi?!.

Mine bwl jeñgen eldiñ de, jeñilgen eldiñ de basına töngen tünek. şığınsız jeñiste bolmağan. Azattıqtıñ ıstıq jası – qıp-qızıl qanıñ ğana jemisi.

Orıs tobın üş attı...

Toptıñ üni şıqqanda,

Sonda batır jöneldi.

Jönelmey batır ne qılsın,

Ersarı menen Qaldıbay,

Eki arıstan teñ öldi.

Bügingi azattıqta sonau är belde qanğa bolyalğan qas batırlardıñ mäytin baspaldaq etip, qiya-qwzdardı qaptaldap ötip jetken jeñis. Bwnı Bayronnıñ «Köterlisşi grekterdiñ jırı» da däleldese kerek:

Qasqayıp qarsı twrıptı,

Üş-aq jüz batır – qaharmen.

Köl-kösir qanı juıptı,

Jau jolın kesip otannan.

Ötkendi eske alu, bärinen de hatqa tüsken ädebi mwralar şertken sır, bügingi bizge sabaq. Eki aqınnıñ oyındağı ündestik – soğıstı qalay surettegendiginde emes, ne üşin surettegendiginde. Boylarındağı bolmısında, oylarındağı toğanısında. Osı bir mäñgilik kürestiñ küre tamırın nıq basqan batırlar aqındığımen asau bülkildi bwljıtpay tani bilgen, tanıta bilgen. Mine bwl nağız wqsastıq, Nağız ündestik. Bügingi bizdiñ erteñgi tağı bireudiñ nazarına ilineri sözsiz.

Nwrbätima Baytwrsın

"The Qazaq Times"