جاڭا وبلىستار قۇرۋ ماسەلەسى: قاپشاعاي وبلىس ورتالىعى بولا المايدى

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ 16 ناۋرىزداعى جولداۋىندا قازاقستاندا ءۇش بىردەي جاڭا وبلىس قۇرۋدى ۇسىندى. قازىرگى ورتالىق قازاقستان وبلىسىن ەكىگە بولە وتىرىپ، ورتالىعى جەزقازعان قالاسى بولاتىن ۇلىتاۋ وبلىسىن; شىعىس قازاقستان وبلىسىن ەكىگە بولە وتىرىپ، ورتالىعى سەمەي قالاسى بولعان اباي وبلىسىن جانە قازىرگى الماتى وبلىسىن ەكىگە بولە وتىرىپ ورتالىعى تالدىقورعان وبلىسى بولاتىن جەتىسۋ مەن قاپشاعايدى ورتالىق ەتكەن الماتى وبلىسىن قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىس تاستادى. پرەزيدەنت حالىققا جولداۋىندا ايتىلعان ۇسىنىس بىلايعى ۋاقىتتا، بىلايعى جۇرتتىڭ اۋزىنان ايتىلاتىن كوبەدەي كوپ جانە ەسكەرۋسىز ۇسىنىستاردىڭ ءبىرى بولىپ قالمايتىنى انىق.  دەمەك، الداعى ۋاقىتتا ەلىمىزدەگى اكىمشىلىك ايماقتار سانى ۇشەۋگە كوبەيەدى جانە ولاردى قۇرۋ جۇمىستارى قازىردەن باستالىپ تا كەتتى.

پرەزيدەنت جولداۋىنان كەيىن بۇل تاقىرىپ قوعامدا قىزۋ تالقىلاندى. ايتسە دە كوپشىلىك اۋديتورياداعى تالقى «جاڭا وبلىستاردىڭ باسشىلارىنا كىمدى قويۋ» دەگەنگە كوبىرەك سايدى دا، پرەزيدەنت ۇسىنىسىنىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىنا، قانشالىقتى پىسىقتالعان شەشىم ەكەندىگىنە قاتىستى تالقى جەتەرلىك دەڭگەيدە بولمادى. ايتالىق، اباي، ۇلىتاۋ جانە جەتىسۋ مەن الماتى وبلىستارىن قۇرۋ ۇسىنىسى ناقتى قانداي قاجەتتىلىكتەن نەمەسە قانداي ستراتەگيالىق مۇددەنىڭ نەگىزىندە جاسالدى؟ بۇل قازىرگى قازاقستاننىڭ دامۋ مۇددەسى تۇرعىسىنان سونشالىقتى كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە مە؟ جاڭا اكىمشىلىك ايماقتاردى قۇرۋعا تۋرا كەلەتىندەي بۇعان دەيىنشى اكىمشىلىك بولىنىستەردىڭ ناقتى قانداي كەم-كەتىگى بولدى؟

جاڭا وبلىستاردى قۇرۋ قاجەتتىلىگى بويىنشا پرەزيدەنتتىڭ ۋاجدەرى جەتكىلىكسىز

جوعارىداعى سۇراقتار بويىنشا اقوردا ءالى دە تولىق مالىمەت بەرىپ، ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جاساعان جوق. سوندىقتان دا بولار، قوعامدا توقاەۆتىڭ اتالمىش ۇسىنىسى ناقتى ستراتەگيالىق مۇددەنى قاناعاتتاندىرۋ ەمەس، ەلدەگى قازىرگى جاعدايعا بايلانىستى الەۋمەتتىك پىكىردى باسقا ارناعا بۇرۋعا باعىتتالعان دەگەن كوزقاراستار ءجيى ايتىلىپ ءجۇر.

جاڭا وبلىستاردى قۇرۋ قاجەتتىلىگى جونىندە پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ ءوز جولداۋىندا ايتقان ۋاجدەرىنە نازار اۋدارىپ كورەلىك. پرەزيدەنت اباي وبلىسىن قۇرۋ جونىندەگى سوزىندە: «وسى ماسەلەنى ايماق تۇرعىندارى كوپتەن بەرى ايتىپ جۇرگەنىن بىلەمىن. قازىر ول جاقتا شەشىمىن تاپپاعان تۇيتكىلدەر از ەمەس. مىسالى ايماقتىڭ ىشكى ينفراقۇرىلىمى ابدەن توزعان. كەزىندە الاش ارىستارىنىڭ باسىن قوسقان سەمەي قالاسىنىڭ جاعدايى دا ءماز ەمەس. ءبىز تاريحي ادىلدىكتى ورناتىپ، ۇلىلارىمىز دۇنيەگە كەلگەن كيەلى ولكەنى قايتا جاڭعىرتۋعا ءتيىسپىز", – دەيدى. بۇدان ۇققانىمىزداي، اباي وبلىسىن قۇرۋعا ءوڭىر حالقىنىڭ تىلەگى، توزعان ينفراقۇرىلىمدى قامتىعان وڭىردەگى  شەشىلمەگەن تۇيتكىلدەر جانە ۇلىلار دۇنيەگە كەلگەن ولكەنى قايتا جاڭعىرتۋ ماقساتى تۇرتكى بولعان. ال، ۇلىتاۋ وبلىسىن قۇرۋ جونىندەگى سوزىندە: «بۇل ايماقتا دەربەس وبلىس قۇرۋ ەكونوميكالىق قانا ەمەس، رۋحاني جاعىنان دا ماڭىزدى شەشىم. كەڭ بايتاق قازاق جەرىنىڭ ءدال جۇرەگىندە ورنالاسقان ۇلىتاۋدىڭ ءتول تاريحىمىزداعى ورنى ەرەكشە. ەل تاعدىرى شەشىلگەن ۇلى جيىندار وسىندا وتكەن. سارىارقانىڭ تورىندە ورنالاسقان بۇل ايماقتىڭ تۋريستىك الەۋەتى وتە زور. ونىڭ وندىرىستىك قۋاتىن، لوگيستيكالىق مۇمكىندىگىن ۇتىمدى پايدالانۋ كەرەك»، – دەيدى.

اتالعان ەكى وبلىس بويىنشا دا پرەزيدەنتتىڭ ءوڭىر تۇرعىندارىنىڭ قالاۋى مەن رۋحاني مانىنە باسا ءمان بەرگەنىن كورۋگە بولادى. ال، ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ، تۋريستىك الەۋەتىنەن، وندىرىستىك قۋاتى مەن لوگيستيكالىق مۇمكىندىگىنەن ۇتىمدى پايدالانۋ ماسەلەلەرى دەربەس وبلىس قۇرۋسىز-اق، بۇرىنعى اكىمشىلىك بولىنىسىندە تۇرىپ تا جوعارى دەڭگەيدەگى مەنەدجمەنتتىك باسقارۋ، بيۋدجەتتى ءبولۋ مەن يگەرۋدى جۇيەلى قاداعالاۋ ارقىلى دا جۇزەگە اسىرۋعا بولادى. ارينە، ۇلىتاۋ، سەمەي ءوڭىرىن دەربەس وبلىسقا اينالدىرۋدىڭ، حالىق سانى تىعىز جانە اگلومەراتسيا بويىنشا ءتۇيتىلى تەرەڭ الماتى وبلىسىن ءبولۋدىڭ ۇزاق مەرزىمدىك دامۋ ستراتەگياسى تۇرعىسىنان قاجەتتىلىك ەكەنى تۇسىنىكتى. سولاي دا، الماتى وبلىسىن ءبولۋ بويىنشا ەسكەرىلمەگەن بىرقاتار ماسەلەلەردىڭ بار ەكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك.

الماتى جانە جەتىسۋ وبلىستارىن بولۋدە ەسكەرەتىن ماسەلەلەر

قازىرگى الماتى وبلىسىن الماتى جانە جەتىسۋ وبلىستارىنا ءبولۋ بويىنشا پرەزيدەنت: «الماتى وبلىسىنىڭ ورتالىعىنا بارۋ ءۇشىن حالىقتىڭ بوسقا سابىلۋىنا تۋرا كەلەدى. وسى جانە باسقا دا جايتتاردى ەسكەرە وتىرىپ، الماتى وبلىسىن ەكىگە ءبولۋدى ۇسىنامىن»، – دەيدى حالىققا جولداۋىندا. پرەزيدەنت جولداۋىنداعى «وسى جانە باسقادا جايتتار» قاتارىندا حالىق سانىنىڭ تىعىزدىق سالىستىرماسى، گەوگرافيالىق فاكتورلاردىڭ دا بار ەكەنى داۋسىز. دەگەنمەن، وبلىستاردى بولۋدە ءوڭىردىڭ دەموگرافيالىق جاعدايى دا ەسكەرىلۋى ءتيىس. الماتى وبلىسىن ءبولۋ بويىنشا ەسكەرۋگە ءتيىس فاكتورلاردى تومەندەگىشە كورسەتۋگە بولادى.

دەموگرافيا ماسەلەسى

اشىق دەرەككوزدەردەگى مالىمەتتەرگە ساي، قازىرگى تاڭدا الماتى وبلىسىنداعى حالىق سانى 2 ميلليوننان  اسادى (2 ملن 77 مىڭ شاماسىندا، 2021ج). ناقتى شاما بۇدان كوپ ەكەنى ءسوزسسىز. وبلىس بويىنشا ەڭبەكشىقازاق (300 مىڭ), ىلە (210 مىڭ), قاراساي (270مىڭ) جانە تالعار (209 مىڭ) ءتورت اۋداننىڭ حالىق سانى جالپى ءوڭىر تۇرعىندارىنىڭ جارتىسىنا تەڭ. وبلىستارعا ءبولۋ كەزىندە اكىمشىلىك ايماقتاردىڭ دەموگرافيالىق تەپە-تەڭدىگىنە ءمان بەرۋدىڭ اسا ماڭىزدىلىعى بايقالادى. بۇل بولاشاقتا بولىنگەن وبلىستاردىڭ وڭىرلىك دامۋىنا تىكەلەي قاتىستى فاكتور سانالادى.

وبلىس ورتالىعى جانە گەوگرافيالىق ورنالاسۋ ماسەلەسى

وبلىس ورتالىعىنا بارۋ ءۇشىن تۇرعىنداردىڭ بوسقا سابىلۋى دەگەندى پرەزيدەنتتىڭ ءوزى دە ايتقان ەكەن، دەمەك وبلىس ورتالىقتارى وزىنە قاراستى اۋدانداردىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ بەلگىلەنۋى كەرەك. بۇل تۇرعىدا قاپشاعايدىڭ وبلىس ورتالىعى بولۋى ءتيىمدى دەپ ايتۋ قيىن. قاپشاعاي الماتى مەن تالدىقورعان ورتاسىندا ورنالاسقاندىقتان اكىمشىلىك بولىنىستە قيىندىقتار تۋدىرادى. بۇرىنعى وبلىس ورتالىعىنا الىس بولعان كەيبىر اۋداندار ءۇشىن قاپشاعاي دا بۇل ماسەلەنى شەشىپ بەرە المايدى. قاپشاعاي ءوزىنىڭ وين-ساۋىق ورتالىعى جانە كۋرەرتتىق ايماق مۇمكىندىكتەرىنەن پايدالانا وتىرىپ دەربەس دامۋ مۇمكىندىكتەرى مول قالا. ال، وبلىس ورتالىعى ەتۋ ارقىلى دامىتۋعا مۇددەلى بىرقاتار مونوقالالار بار. بۇل قاتاردا قاپشاعاي قالاسىنا قوناەۆ ەسىمى بەرىلۋىنىڭ ءوزىن دە تاعى ءبىر مارتە پىسىقتاۋدى قاجەت ەتەدى.

شەكارالىق ايماق ماسەلەسى

الماتى وبلىسى قىتايدىڭ شىڭجاڭ ايماعىمەن شەكارالاسىپ جاتقاندىعىن  جانە ەكى ەل ورتاسىنداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق قاتىناستارىنىڭ قارقىنىن ەسكەرە وتىرىپ وبلىستى بولۋدە كوڭىل بولەتىن تاعى ءبىرمۇنشا ماسەلەلەر بار. ايتالىق، مەملەكەت شىن مانىندە ۇزاق مەرزىمدىك ستراتەگيالىق مۇددەنى ەسكەرەتىن بولسا، الماتى وبلىسىنىڭ ورتالىعىن قاپشاعايدان كورى الماتى قالاسى مەن قورعاس شەكارا وتكەلىنىڭ ورتاسىنا قاراي بەلگىلەگەنى وڭ. بۇل قىتاي قارقىندى دامتىپ كەلە جاتقان قورعاس شەكارالىق قالاسىنىڭ ايماققا جاسايتىن ەكونوميكالىق ىقپالىنا قارسى ءتيىمدى قورعانىس جاساۋ ءۇشىن ماڭىزدى.

ءدال بۇل ماسەلە تۋرالى قىتايدىڭ ورتالىق ازياداعى ەكونوميكالىق مۇددەلەرى مەن ۇزاق مەرزىمدىك ستراتەگياسى تۋرالى زەرتتەپ جۇرگەن جاس زەرتتەۋشى، گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ايماقتانۋ كافەدراسىنىڭ دوكتورانتى قانات قاحاردىڭ پىكىرىن سۇراعان ەدىك. ول بۇل جايىندا: «قىتاي ءوزىنىڭ جاھاندىق ءىرى جوباسى “جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋىن” ياعني ء“بىر بەلدەۋ، ءبىر جول” جوباسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ورتا ازياعا ەكونوميكالىق ىقپالىن تەرەڭدەتۋگە تىرىسادى. ول ءۇشىن ورتالىق جانە وڭتۇستىك ازياعا كىرەتىن قاقپا رەتىندە وڭتۇستىكتە قاشقار مەن سولتۇستىكتە قورعاس قالاسىن بار كۇشپەن دامىتىپ جاتىر. ەگەر وسى قارقىندى ساقتايتىن بولسا الداعى ون جىلدا قورعاس قالاسىنىڭ حالىق سانى قازىرگىدەن بىرنەشە ەسە كوبەيىپ، ورتا ازياداعى ءىرى قالالاردىڭ قاتارىنا قوسىلۋى مۇمكىن. بۇل ءوز كەزەگىندە الماتى، بىشكەك، ءتىپتى تاشكەنت سەكىلدى قالالاردىڭ ەكونوميكالىق بەلسەندىلىگىنە ءوز اسەرىن جاسايدى. ايتالىق، وسى قالالارداعى كەيبىر بيزنەس تۇرلەرى قورعاسقا قاراي اعىلىپ، سوعان ىلەسە قارجى دا سولاي ويىسۋى مۇمكىن»، – دەگەن پىكىرىن ايتادى.

وسى تۇرعىدان كەلگەندە قورعاس پەن الماتىنى تۇتاستىرعان حالىقارالىق ماڭىزى بار ساۋدا جولىنىڭ بويىنداعى ءبىرشاما ەكونوميكالىق بەلسەندىلىككە يە ءوڭىردى وبلىس ورتالىعى ەتۋدىڭ ماڭىزى ايقىندالا تۇسەدى. ءوڭىردىڭ اكىمشىلىك-ساياسي ستاۋسىن جوعارىلاتۋ ارقىلى ءوزىمىزدىڭ ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىگىمىزبەن ۇزاق مەرزىمدىك ۇلتتىق ستراتەگيالىق مۇددەمىزدى قامتاماسىز ەتۋگە دە زور كومەگىن كورە الامىز. بۇل قاتاردا سۇرانىپ تۇرعان 300 مىڭنان استام حالىق سانى بار ەڭبەكشىقازاق اۋدانى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. سونىڭ وزىندە قازىرگى اۋدان ورتالىعى ەسىك (حالىق سانى 33 مىڭ ادام شاماسىندا) قالاسىنان كورى ساۋدا ءدالىزىنىڭ بويىندا جاتقان، بەلسەندى ەكونوميكالىق تىنىسقا يە شەلەكتى تاڭداۋعا بولادى.

وزگە دە تۇيتكىلدەر

وبلىستاردى ءبولۋ كەزىندە الماتى وبلىسىندا ۇنەمى سەزىمتال تاقىرىپ بولىپ كەلگەن ۇيعىر اۋدانى ماسەلەسىن دە تۇبەگەيلى شەشۋدە ماڭىزدى. وبلىس كولەمىندە مەملەكەتتى قۇراۋشى ۇلتتىڭ ۇلەسى 50 پايىزعا جەتپەيتىن بىردەن ءبىر اۋداندا بولاشاق ۇلتارالىق جانجالداردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن اۋدان اتىن وزگەرتۋدەن كورى كورشىلەس پانفيلوۆ، كەگەن نەمەسە ەڭبەكشىقازاق اۋداندارىمەن بىرىكتىرۋدى قاپەرگە السا قۇبا-قۇپ.

قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ ىشكى-سىرتقى اسا ماڭىزدى پروبلەمالارعا ءدوپ كەلىپ وتىرعانى بەلگىلى. بيلىك تارابى وسىنداي كەزەڭدە جاڭا اكىمشىلىك ايماقتاردى قۇرۋ مىندەتىن وزىنە جۇكتەگەن ەكەن، وندا وسى جانە وزگە دە ۇزاق مەرزىمدىك ۇلتتىق مۇددەگە ساياتىن، ەكونوميكالىق دامۋعا سەپ بەرىپ، ەلدىڭ الەۋمەتتىك جاعداينا سەرپىلىس بەرەتىن ماسەلەلەردى قاپەرىنە الۋعا ءتيىس.

التىناي مۇرات

الماتى وبلىسى، تەكەلى قالاسى

The Qazaq Times