Qazirgi Almatı oblısınıñ kartası. Foto: RealKZ.com

Prezident Qasım-Jomart Toqaev 16 naurızdağı joldauında Qazaqstanda üş birdey jaña oblıs qwrudı wsındı. Qazirgi Ortalıq Qazaqstan oblısın ekige böle otırıp, ortalığı Jezqazğan qalası bolatın Wlıtau oblısın; Şığıs Qazaqstan oblısın ekige böle otırıp, ortalığı Semey qalası bolğan Abay oblısın jäne qazirgi Almatı oblısın ekige böle otırıp ortalığı Taldıqorğan oblısı bolatın Jetisu men Qapşağaydı ortalıq etken Almatı oblısın qwru turalı wsınıs tastadı. Prezident halıqqa joldauında aytılğan wsınıs bılayğı uaqıtta, bılayğı jwrttıñ auzınan aytılatın köbedey köp jäne eskerusiz wsınıstardıñ biri bolıp qalmaytını anıq.  Demek, aldağı uaqıtta elimizdegi äkimşilik aymaqtar sanı üşeuge köbeyedi jäne olardı qwru jwmıstarı qazirden bastalıp ta ketti.

Prezident joldauınan keyin bwl taqırıp qoğamda qızu talqılandı. Äytse de köpşilik auditoriyadağı talqı «jaña oblıstardıñ basşılarına kimdi qoyu» degenge köbirek saydı da, prezident wsınısınıñ dwrıs-bwrıstığına, qanşalıqtı pısıqtalğan şeşim ekendigine qatıstı talqı jeterlik deñgeyde bolmadı. Aytalıq, Abay, Wlıtau jäne Jetisu men Almatı oblıstarın qwru wsınısı naqtı qanday qajettilikten nemese qanday strategiyalıq müddeniñ negizinde jasaldı? Bwl qazirgi Qazaqstannıñ damu müddesi twrğısınan sonşalıqtı kezek küttirmeytin mäsele me? Jaña äkimşilik aymaqtardı qwruğa tura keletindey bwğan deyinşi äkimşilik bölinisterdiñ naqtı qanday kem-ketigi boldı?

Jaña oblıstardı qwru qajettiligi boyınşa prezidenttiñ uäjderi jetkiliksiz

Joğarıdağı swraqtar boyınşa Aqorda äli de tolıq mälimet berip, tüsindiru jwmıstarın jasağan joq. Sondıqtan da bolar, qoğamda Toqaevtıñ atalmış wsınısı naqtı strategiyalıq müddeni qanağattandıru emes, eldegi qazirgi jağdayğa baylanıstı äleumettik pikirdi basqa arnağa bwruğa bağıttalğan degen közqarastar jii aytılıp jür.

Jaña oblıstardı qwru qajettiligi jöninde prezident Toqaevtıñ öz joldauında aytqan uäjderine nazar audarıp körelik. Prezident Abay oblısın qwru jönindegi sözinde: «Osı mäseleni aymaq twrğındarı köpten beri aytıp jürgenin bilemin. Qazir ol jaqta şeşimin tappağan tüytkilder az emes. Mısalı aymaqtıñ işki infraqwrılımı äbden tozğan. Kezinde Alaş arıstarınıñ basın qosqan Semey qalasınıñ jağdayı da mäz emes. Biz tarihi ädildikti ornatıp, wlılarımız düniege kelgen kieli ölkeni qayta jañğırtuğa tiispiz", – deydi. Bwdan wqqanımızday, Abay oblısın qwruğa öñir halqınıñ tilegi, tozğan infraqwrılımdı qamtığan öñirdegi  şeşilmegen tüytkilder jäne wlılar düniege kelgen ölkeni qayta jañğırtu maqsatı türtki bolğan. Al, Wlıtau oblısın qwru jönindegi sözinde: «Bwl aymaqta derbes oblıs qwru ekonomikalıq qana emes, ruhani jağınan da mañızdı şeşim. Keñ baytaq qazaq jeriniñ däl jüreginde ornalasqan Wlıtaudıñ töl tarihımızdağı ornı erekşe. El tağdırı şeşilgen wlı jiındar osında ötken. Sarıarqanıñ törinde ornalasqan bwl aymaqtıñ turistik äleueti öte zor. Onıñ öndiristik quatın, logistikalıq mümkindigin wtımdı paydalanu kerek», – deydi.

Atalğan eki oblıs boyınşa da prezidenttiñ öñir twrğındarınıñ qalauı men ruhani mänine basa män bergenin köruge boladı. Al, infraqwrılımdı damıtu, turistik äleuetinen, öndiristik quatı men logistikalıq mümkindiginen wtımdı paydalanu mäseleleri derbes oblıs qwrusız-aq, bwrınğı äkimşilik bölinisinde twrıp ta joğarı deñgeydegi menedjmenttik basqaru, byudjetti bölu men igerudi jüyeli qadağalau arqılı da jüzege asıruğa boladı. Ärine, Wlıtau, Semey öñirin derbes oblısqa aynaldırudıñ, halıq sanı tığız jäne aglomeraciya boyınşa tüytili tereñ Almatı oblısın böludiñ wzaq merzimdik damu strategiyası twrğısınan qajettilik ekeni tüsinikti. Solay da, Almatı oblısın bölu boyınşa eskerilmegen birqatar mäselelerdiñ bar ekenin ayta ketu kerek.

Almatı jäne Jetisu oblıstarın bölude eskeretin mäseleler

Qazirgi Almatı oblısın Almatı jäne Jetisu oblıstarına bölu boyınşa prezident: «Almatı oblısınıñ ortalığına baru üşin halıqtıñ bosqa sabıluına tura keledi. Osı jäne basqa da jayttardı eskere otırıp, Almatı oblısın ekige böludi wsınamın», – deydi halıqqa joldauında. Prezident joldauındağı «osı jäne basqada jayttar» qatarında halıq sanınıñ tığızdıq salıstırması, geografiyalıq faktorlardıñ da bar ekeni dausız. Degenmen, oblıstardı bölude öñirdiñ demografiyalıq jağdayı da eskerilui tiis. Almatı oblısın bölu boyınşa eskeruge tiis faktorlardı tömendegişe körsetuge boladı.

Demografiya mäselesi

Aşıq derekközderdegi mälimetterge say, qazirgi tañda Almatı oblısındağı halıq sanı 2 millionnan  asadı (2 mln 77 mıñ şamasında, 2021j). Naqtı şama bwdan köp ekeni sözssiz. Oblıs boyınşa Eñbekşiqazaq (300 mıñ), İle (210 mıñ), Qarasay (270mıñ) jäne Talğar (209 mıñ) tört audannıñ halıq sanı jalpı öñir twrğındarınıñ jartısına teñ. Oblıstarğa bölu kezinde äkimşilik aymaqtardıñ demografiyalıq tepe-teñdigine män berudiñ asa mañızdılığı bayqaladı. Bwl bolaşaqta bölingen oblıstardıñ öñirlik damuına tikeley qatıstı faktor sanaladı.

Oblıs ortalığı jäne geografiyalıq ornalasu mäselesi

Oblıs ortalığına baru üşin twrğındardıñ bosqa sabıluı degendi prezidenttiñ özi de aytqan eken, demek oblıs ortalıqtarı özine qarastı audandardıñ geografiyalıq ornalasu erekşelikterin eskere otırıp belgilenui kerek. Bwl twrğıda Qapşağaydıñ oblıs ortalığı boluı tiimdi dep aytu qiın. Qapşağay Almatı men Taldıqorğan ortasında ornalasqandıqtan äkimşilik böliniste qiındıqtar tudıradı. Bwrınğı oblıs ortalığına alıs bolğan keybir audandar üşin Qapşağay da bwl mäseleni şeşip bere almaydı. Qapşağay öziniñ oyn-sauıq ortalığı jäne kurerttıq aymaq mümkindikterinen paydalana otırıp derbes damu mümkindikteri mol qala. Al, oblıs ortalığı etu arqılı damıtuğa müddeli birqatar monoqalalar bar. Bwl qatarda Qapşağay qalasına Qonaev esimi beriluiniñ özin de tağı bir märte pısıqtaudı qajet etedi.

Şekaralıq aymaq mäselesi

Almatı oblısı Qıtaydıñ Şıñjañ aymağımen şekaralasıp jatqandığın  jäne eki el ortasındağı sauda-ekonomikalıq qatınastarınıñ qarqının eskere otırıp oblıstı bölude köñil böletin tağı birmwnşa mäseleler bar. Aytalıq, memleket şın mäninde wzaq merzimdik strategiyalıq müddeni eskeretin bolsa, Almatı oblısınıñ ortalığın Qapşağaydan köri Almatı qalası men Qorğas şekara ötkeliniñ ortasına qaray belgilegeni oñ. Bwl Qıtay qarqındı damtıp kele jatqan Qorğas şekaralıq qalasınıñ aymaqqa jasaytın ekonomikalıq ıqpalına qarsı tiimdi qorğanıs jasau üşin mañızdı.

Däl bwl mäsele turalı Qıtaydıñ Ortalıq Aziyadağı ekonomikalıq müddeleri men wzaq merzimdik strategiyası turalı zerttep jürgen jas zertteuşi, Gumilev atındağı Euraziya wlttıq universitetiniñ aymaqtanu kafedrasınıñ doktorantı Qanat Qahardıñ pikirin swrağan edik. Ol bwl jayında: «Qıtay öziniñ jahandıq iri jobası “Jibek jolı ekonomikalıq beldeuin” yağni “Bir beldeu, bir jol” jobasın jüzege asıru üşin Orta Aziyağa ekonomikalıq ıqpalın tereñdetuge tırısadı. Ol üşin Ortalıq jäne Oñtüstik Aziyağa kiretin qaqpa retinde oñtüstikte Qaşqar men soltüstikte Qorğas qalasın bar küşpen damıtıp jatır. Eger osı qarqındı saqtaytın bolsa aldağı on jılda Qorğas qalasınıñ halıq sanı qazirgiden birneşe ese köbeyip, Orta Aziyadağı iri qalalardıñ qatarına qosıluı mümkin. Bwl öz kezeginde Almatı, Bişkek, tipti Täşkent sekildi qalalardıñ ekonomikalıq belsendiligine öz äserin jasaydı. Aytalıq, osı qalalardağı keybir biznes türleri Qorğasqa qaray ağılıp, soğan ilese qarjı da solay oyısuı mümkin», – degen pikirin aytadı.

Osı twrğıdan kelgende Qorğas pen Almatını twtastırğan halıqaralıq mañızı bar sauda jolınıñ boyındağı birşama ekonomikalıq belsendilikke ie öñirdi oblıs ortalığı etudiñ mañızı ayqındala tüsedi. Oñirdiñ äkimşilik-sayasi stausın joğarılatu arqılı özimizdiñ ekonomikalıq qauipsizdigimizben wzaq merzimdik wlttıq strategiyalıq müddemizdi qamtamasız etuge de zor kömegin köre alamız. Bwl qatarda swranıp twrğan 300 mıñnan astam halıq sanı bar Eñbekşiqazaq audanı ekeni aytpasa da tüsinikti. Sonıñ özinde qazirgi audan ortalığı Esik (halıq sanı 33 mıñ adam şamasında) qalasınan köri sauda däliziniñ boyında jatqan, belsendi ekonomikalıq tınısqa ie Şelekti tañdauğa boladı.

Özge de tüytkilder

Oblıstardı bölu kezinde Almatı oblısında ünemi sezimtal taqırıp bolıp kelgen Wyğır audanı mäselesin de tübegeyli şeşude mañızdı. Oblıs köleminde memleketti qwrauşı wlttıñ ülesi 50 payızğa jetpeytin birden bir audanda bolaşaq wltaralıq janjaldardıñ aldın alu üşin audan atın özgertuden köri körşiles Panfilov, Kegen nemese Eñbekşiqazaq audandarımen biriktirudi qaperge alsa qwba-qwp.

Qazirgi tañda elimizdiñ işki-sırtqı asa mañızdı problemalarğa döp kelip otırğanı belgili. Bilik tarabı osınday kezeñde jaña äkimşilik aymaqtardı qwru mindetin özine jüktegen eken, onda osı jäne özge de wzaq merzimdik wlttıq müddege sayatın, ekonomikalıq damuğa sep berip, eldiñ äleumettik jağdayna serpilis beretin mäselelerdi qaperine aluğa tiis.

Altınay Mwrat

Almatı oblısı, Tekeli qalası

The Qazaq Times