اقش، رەسەي جانە قىتاي سىندى ءۇش ءىرى ستراتەگيالىق قارسىلاستار اراسىندا شاعىن ەلدەردەگى نارىق پەن ساياسي ىقپالعا تالاس-تارتىس كۇشەيدى. قازىر ەۋرووداقتىڭ باسقا بىردە-ءبىر ەلى ۆەنگريا سياقتى قىتايمەن تىعىز بايلانىستا ەمەس. ۆەنگريا پرەمەرى ۆيكتور وربان مۇنى ەل ءۇشىن ەكونوميكالىق پايدا دەپ سانايدى. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، بۇل «دوستىق ساياساتتىڭ» ەكىنشى جاعى اۋقىمدى ماسەلەلەرگە اكەپ تىرەيدى.
ۆەنگريا سوڭعى بىرنەشە جىل ىشىندە قىتايمەن قارقىندى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك ورناتتى. ناتيجەسىندە، بۋداپەشت قحر ءۇشىن ەۋروپالىق وداقتاعى ماڭىزدى «قاقپاعا» اينالدى. مىسالى، ەۋرووداق گونكونگتاعى سايلاۋ زاڭناماسىنا بايلانىستى قىتايعا قارسى شارا قولدانباق ەدى، بۋداپەشت قاراردىڭ قابىلدانۋىنا ەكى رەت كەدەرگى كەلتىردى. ءساۋىردىڭ ورتاسىندا ۆەنگريا گونكونگتىڭ مارتەبەسى تۋرالى ەۋروپالىق رەزوليۋتسيانى دا كەرى قايتاردى.
ەل پرەمەرى ۆيكتور وربان ءوزىنىڭ قىتايعا قاتىستى ساياسي باعىتىن كوممۋنيستىك ەلگە دەگەن «ماحابباتى» ەمەس، پراگماتيزممەن بايلانىستىرادى. نەگىزىنەن وربان رەسەي، ورتالىق ازيا جانە قىتايمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتۋدى 2010 جىلدان باستاعان. ياعني قىتايدىڭ ۆەنگرياعا دەگەن ىقپالى 2010 جىلى وربان بيلىككە ورالعاننان كەيىن كۇشەيدى. قىزمەتكە كەلە سالا ول «شىعىسقا اشىلۋ» ساياساتىن باستاپ، ينۆەستيتسيا تارتۋ ءۇشىن بەيجىڭ مەن ماسكەۋگە قايرىلا باستادى. ۇكىمەت عالامدىق قارجى داعدارىسىنان وسىلاي شىقپاق بولدى. ال بۋداپەشتە قىتاي ۋنيۆەرسيتەتىن سالۋ كەلىسىمى قىتايمەن جاقىنداسۋدىڭ بىردەن-ءبىر كورىنىسى بولىپ وتىر.
ۆەنگريا مەن ورتالىق ەۋروپاعا قىتاي ينۆەستيتسياسى باياۋ كەلىپ جاتقاندا، وربان كوپ جىل بويى بەيجىڭمەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ ءجۇردى.
وسىلايشا، ول ءوز ەلىنىڭ ەكونوميكالىق بايلانىستاردى كەڭەيتۋىنە، ينۆەستيتسيانىڭ جاڭا كوزدەرىن تابۋعا جانە 2013 جىلى ۆەنگرياداعى وكىلدىگىن جاۋىپ تاستاعان حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى سياقتى باتىس قارجى ينستيتۋتتارىنان تاۋەلسىز بولۋعا قول جەتكىزگىسى كەلدى. بىراق ۆەنگريا بۇدان ەكونوميكالىق پايدا تابا المادى: تاۋار اينالىمىنىڭ ءوسىمى بولعان جوق; قىتايدان ميللياردتاعان ينۆەستيتسيالار ءالى تۇسكەن جوق.
ۆەنگرياعا بۇل «دوستىق ساياسات» نە ءۇشىن قاجەت؟
قىتايدىڭ ۆەنگريا ەكونوميكاسىنا ەڭ ۇلكەن تىكەلەي ينۆەستيتسياسى رەتىندە 2011 جىلى BorsodChem حيميالىق كونتسەرنىن 1,2 ميلليارد ەۋروعا ساتىپ الۋىن ايتساق بولادى. ال 2013 جىلى Huawei قىتايلىق كونتسەرنى ۆەنگريادا ماڭىزدى ايماقتىق لوگيستيكالىق ورتالىق اشتى. «كونتسەرن قىتايدىڭ پايداسىنا جۇمىس ىستەپ، تىڭشىلىق جاسايدى جانە زاڭسىز باقىلاۋ ادىستەرىن قولدانادى» دەگەن كۇدىككە قاراماستان، ۆەنگريا ەۋروپا بويىنشا Huawei-گە 5g ۇيالى بايلانىس جەلىسىن قۇرۋعا رۇقسات بەرگەن جالعىز ەل.
ۆەنگريا پرەمەر-ءمينيسترى جانە قىتاي توراعاسى. فوتو: dw.com
2007-2017 جىلدار ارالىعىندا شىعىس ەۋروپا مەن ورتالىق ەۋروپا ەلدەرىنە سالىنعان قىتاي ينۆەستيتسياسىنىڭ كولەمى 13,5 ميلليارد دوللارعا جەتكەن. ساراپشىلار كىشىگىرىم ەلدەردىڭ قىتاي نەسيەسىن الىپ، قارىزعا باتۋىنىڭ قاۋىپتى سالدارى بولۋى مۇمكىن دەپ سانايدى.
2014 جىلى قىتاي، سەربيا جانە ۆەنگريا بۋداپەشت-بەلگراد باعىتىنداعى تەمىرجول قۇرىلىسىنا كەلىستى. بۇل – قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» ءىرى ينفراقۇرىلىمدىق جوباسىنىڭ ءبىر بولىگى، ەۋرووداق ايماعىنداعى ەڭ ءىرى ينفراقۇرىلىم جوباسى. وسى ماقساتتا ۆەنگريا قىتايدان ەكى ميلليارد ەۋرو نەسيە الدى. بىراق بۇل مامىلەنىڭ ەگجەي-تەگجەيى ءالى دە قۇپيا بولىپ وتىر. مامىلەگە قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىرى – پرەمەر ورباننىڭ دوسى، ۆەنگرياداعى ەڭ باي ادامداردىڭ قاتارىنا ەنگەن لورەنتس مەساروش.
بەيجىڭنىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنىپ، باتىس وداقتاستارىنىڭ سەنىمىنەن شىعا بىلگەن ۆەنگريا وسى كۇنگە دەيىن سىرتقى ساياساتىندا تەپە-تەڭدىكتى جاقسى ۇستاپ كەلدى. بىراق پاندەميا كەزىندە بۇل تەپە-تەڭدىكتى ۇستاپ تۇرۋ قيىنعا ءتۇستى. پاندەميامەن كۇرەستە دە ۆەنگريا قىتايلىق ۆاكتسينانىڭ 550 مىڭ دوزاسىن الدىرعان. الداعى 4 ايدا تاعى 7 ميلليون دوزا جەتكىزىلۋى ءتيىس. بۇل ۆاكتسينا 2 جارىم ميلليون تۇرعىنعا ەگىلۋى كەرەك. ەۋروپانىڭ وزگە ەلدەرى قىتايلىق ۆاكتسيناعا تاپسىرىس بەرگەن جوق.
مامىردىڭ باسىندا بەيجىڭ مەن بۋداپەشت ۆەنگرياداعى شانحاي فۋدان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيليالىن قۇرۋعا كەلىستى. 8 مىڭ قىتايلىق ستۋدەنتتەرگە ارنالعان بۋداپەشت كامپۋسىنىڭ قۇنى – 1,5 ميلليارد ەۋرو. ەليتالىق ۋنيۆەرسيتەت قحر كوممۋنيستىك پارتياسى مەن قىتايدىڭ ارنايى قىزمەتتەرى ءۇشىن كادرلار ۇستاحاناسى سانالادى.
2021 جىلدىڭ ناۋرىزىندا Direkt 36 ينتەرنەت-پورتالىنىڭ ءجۋرناليسى سابولچ پاني قىتايدىڭ ۆەنگريا تەرريتورياسىنداعى تىڭشىلىق ارەكەتى تۋرالى زەرتتەۋ ماقالا جاريالادى. زەرتتەۋدە ۆەنگريادا تۇرىپ جاتقان 2800 قىتايلىق ستۋدەنت ءوز ەلىنە «تىڭشى» رەتىندە جالدامالى قىزمەت ەتۋگە كەلىسكەنى ايتىلادى. 2012 جىلدان باستاپ «التىن ۆيزا» باعدارلاماسى اياسىندا ۆەنگريادا تۇرۋعا رۇقسات العان 20 مىڭ ادامنىڭ 80%-ى قىتايلار. دەمەك، ەۋروپاداعى بۇل مەملەكەتتىڭ قىتاي ءۇشىن ماڭىزدى سەرىكتەس بوپ قالا بەرەتىنى انىق. ال ورباننىڭ قىتايدى قولداۋ ساياساتى ەۋروپاداعى تەپە-تەڭدىكتى ساقتاي الا ما، ول جاعى بەلگىسىز.
شەرزاتتىڭ ءولىمى ىسىنە قاتىستى قۇپيا ۆيدەونى جاريالاۋ كىمگە كەرەك بولدى؟ – ساراپشىلار مەديا سىنى
كوميسسيا مەن باقىلاۋشى ەسەبىندەگى ايىرماشىلىق: الماتىدا رەفەرەندۋم قالاي ءوتىپ جاتىر؟
رىسبەك سارسەنبايۇلى: اەس – جارىلىپ كەتۋگە شاق تۇرعان بومبانى قۇشاقتاپ وتىرعانمەن بىردەي
قاراعايعا قارسى بۇتاق. دۋماننىڭ سوت تەرگەۋى اياقتالدى. 29 شىلدە ءجارىسسوز.
الماتى وبل پركۋراتۋراسى. بەلسەندىلەر: «جالعان جالامەن قاماۋداعى ايگەرىم مەن دۋمانعا بوستاندىق!»
جاۋاعاشتى تۇرمەسى ايگەرىمدى تاعايىندالعان ەمگە جىبەرمەي جاتىر