Foto: https://cdn

AQŞ, Resey jäne Qıtay sındı üş iri strategiyalıq qarsılastar arasında şağın elderdegi narıq pen sayasi ıqpalğa talas-tartıs küşeydi. Qazir Euroodaqtıñ basqa birde-bir eli Vengriya siyaqtı Qıtaymen tığız baylanısta emes. Vengriya prem'eri Viktor Orban mwnı el üşin ekonomikalıq payda dep sanaydı. Şıntuaytına kelgende, bwl «dostıq sayasattıñ» ekinşi jağı auqımdı mäselelerge äkep tireydi.

Vengriya soñğı birneşe jıl işinde Qıtaymen qarqındı strategiyalıq seriktestik ornattı. Nätijesinde, Budapeşt QHR üşin Europalıq odaqtağı mañızdı «qaqpağa» aynaldı. Mısalı, Euroodaq Gonkongtağı saylau zañnamasına baylanıstı Qıtayğa qarsı şara qoldanbaq edi, Budapeşt qarardıñ qabıldanuına eki ret kedergi keltirdi. Säuirdiñ ortasında Vengriya Gonkongtıñ märtebesi turalı Europalıq rezolyuciyanı da keri qaytardı.

El prem'eri Viktor Orban öziniñ Qıtayğa qatıstı sayasi bağıtın kommunistik elge degen «mahabbatı» emes, pragmatizmmen baylanıstıradı. Negizinen Orban Resey, Ortalıq Aziya jäne Qıtaymen tığız qarım-qatınas ornatudı 2010 jıldan bastağan. YAğni Qıtaydıñ Vengriyağa degen ıqpalı 2010 jılı Orban bilikke oralğannan keyin küşeydi. Qızmetke kele sala ol «Şığısqa aşılu» sayasatın bastap, investiciya tartu üşin Beyjiñ men Mäskeuge qayrıla bastadı. Ükimet ğalamdıq qarjı dağdarısınan osılay şıqpaq boldı. Al Budapeşte qıtay universitetin salu kelisimi Qıtaymen jaqındasudıñ birden-bir körinisi bolıp otır.

Vengriya men Ortalıq Europağa qıtay investiciyası bayau kelip jatqanda, Orban köp jıl boyı Beyjiñmen tığız baylanıs ornatıp jürdi.

Osılayşa, ol öz eliniñ ekonomikalıq baylanıstardı keñeytuine, investiciyanıñ jaña közderin tabuğa jäne 2013 jılı Vengriyadağı ökildigin jauıp tastağan Halıqaralıq valyuta qorı siyaqtı batıs qarjı instituttarınan täuelsiz boluğa qol jetkizgisi keldi. Biraq Vengriya bwdan ekonomikalıq payda taba almadı: tauar aynalımınıñ ösimi bolğan joq; Qıtaydan milliardtağan investiciyalar äli tüsken joq.

Vengriyağa bwl «dostıq sayasat» ne üşin qajet?

Qıtaydıñ Vengriya ekonomikasına eñ ülken tikeley investiciyası retinde 2011 jılı BorsodChem himiyalıq koncernin 1,2 milliard euroğa satıp aluın aytsaq boladı. Al 2013 jılı Huawei qıtaylıq koncerni Vengriyada mañızdı aymaqtıq logistikalıq ortalıq aştı. «Koncern Qıtaydıñ paydasına jwmıs istep, tıñşılıq jasaydı jäne zañsız baqılau ädisterin qoldanadı» degen küdikke qaramastan, Vengriya Europa boyınşa Huawei-ge 5g wyalı baylanıs jelisin qwruğa rwqsat bergen jalğız el.

Vengriya prem'er-ministri jäne Qıtay törağası. Foto: dw.com

2007-2017 jıldar aralığında Şığıs Europa men Ortalıq Europa elderine salınğan Qıtay investiciyasınıñ kölemi 13,5 milliard dollarğa jetken. Sarapşılar kişigirim elderdiñ Qıtay nesiesin alıp, qarızğa batuınıñ qauipti saldarı boluı mümkin dep sanaydı.

2014 jılı Qıtay, Serbiya jäne Vengriya Budapeşt-Belgrad bağıtındağı temirjol qwrılısına kelisti. Bwl – Qıtaydıñ «Bir beldeu – bir jol» iri infraqwrılımdıq jobasınıñ bir böligi, Euroodaq aymağındağı eñ iri infraqwrılım jobası. Osı maqsatta Vengriya Qıtaydan eki milliard euro nesie aldı. Biraq bwl mämileniñ egjey-tegjeyi äli de qwpiya bolıp otır. Mämilege qatısuşılardıñ biri – prem'er Orbannıñ dosı, Vengriyadağı eñ bay adamdardıñ qatarına engen Lorenc Mesaroş.

Beyjiñniñ ıstıq ıqılasına bölenip, Batıs odaqtastarınıñ seniminen şığa bilgen Vengriya osı künge deyin sırtqı sayasatında tepe-teñdikti jaqsı wstap keldi. Biraq pandemiya kezinde bwl tepe-teñdikti wstap twru qiınğa tüsti. Pandemiyamen küreste de Vengriya qıtaylıq vakcinanıñ 550 mıñ dozasın aldırğan. Aldağı 4 ayda tağı 7 million doza jetkizilui tiis. Bwl vakcina 2 jarım million twrğınğa egilui kerek. Europanıñ özge elderi qıtaylıq vakcinağa tapsırıs bergen joq.

Mamırdıñ basında Beyjiñ men Budapeşt Vengriyadağı Şanhay Fudan' universitetiniñ filialın qwruğa kelisti. 8 mıñ qıtaylıq studentterge arnalğan Budapeşt kampusınıñ qwnı – 1,5 milliard euro. Elitalıq universitet QHR Kommunistik partiyası men Qıtaydıñ arnayı qızmetteri üşin kadrlar wstahanası sanaladı.

2021 jıldıñ naurızında Direkt 36 internet-portalınıñ jurnalisi Sabolç Pani Qıtaydıñ Vengriya territoriyasındağı tıñşılıq äreketi turalı  zertteu maqala jariyaladı. Zertteude Vengriyada twrıp jatqan 2800 qıtaylıq student öz eline «tıñşı» retinde jaldamalı qızmet etuge keliskeni aytıladı. 2012 jıldan bastap «Altın viza» bağdarlaması ayasında Vengriyada twruğa rwqsat alğan 20 mıñ adamnıñ 80%-ı qıtaylar. Demek, Europadağı bwl memlekettiñ Qıtay üşin mañızdı seriktes bop qala beretini anıq. Al Orbannıñ Qıtaydı qoldau sayasatı Europadağı tepe-teñdikti saqtay ala ma, ol jağı belgisiz.

"The Qazaq Times"