سوعىسپەن وتكەن 10 جىل: ءسۇريا داعدارىسى جانە ساياساتتاعى ويىنشىلار

سۇرياداعى ازامات سوعىسىنىڭ باستالعانىنا 10 جىل تولدى. «اراب كوكتەمىنىڭ» تولقىنىمەن 2011 جىلى ناۋرىزدا سيريالىقتار دەموكراتيانى تالاپ ەتىپ ميتينگكە شىقتى. بىراق اۆتوريتارلىق بيلەۋشىنىڭ قول استىنداعى مەملەكەت ەڭ ءىرى سوعىس وشاعىنا اينالدى. تاياۋ شىعىستىڭ باسقا ەلدەرى، رەسەي، تۇركيا جانە باتىس قاتىسقان قاقتىعىس قازىرگى زامانعى ءىرى گۋمانيتارلىق داعدارىسقا اكەلدى. قازىر ۇرىس الاڭىندا بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا ءبىرشاما تىنىشتىق ورناعان، بىراق باستى ماسەلە شەشۋسىز قالدى: ءسۇريانىڭ تاياۋ شىعىستاعى سولتۇستىك كورەياعا اينالۋىن كىم جانە قالاي توقتاتا الادى؟

سۇرياداعى ازاماتتىق سوعىستىڭ العاشقى ۇشقىنى يوردانيا شەكاراسىنداعى دەرا قالاسىندا باس كوتەرگەن اساد بيلىگىنە قارسى نارازىلىق شاراسىمەن باستالدى. كۇنتىزبە بويىنشا، بۇل 2011 جىلدىڭ 11 ناۋرىزىنا سايكەس كەلەدى. وپپوزيتسيا 1962 جىلى جاريالانعان توتەنشە جاعداي رەجيمىن توقتاتىپ، پرەزيدەنت باشار اسادتان قىزمەتتەن كەتۋدى، سيريادا دەموكراتيالىق وزگەرىستەر جاساۋدى تالاپ ەتكەن.

اساد رەجيمى، دەرا قالاسىنداعى نارازىلىق شارالارىن اتىس قارۋلارى ارقىلى اۋىزدىقتاۋعا تىرىسقان بويدا، ەلدىڭ بارلىق وڭىرىندە قارسىلىق ارەكەتتەرى بوي كورسەتتى. نارازىلىق شاراسى ءاپ-ساتتە قارۋلى قاقتىعىسقا اينالدى. ءسۇريا تەرريتورياسىندا ناعىز سوعىس ءورتى تۇتاندى.

2012 جىلدىڭ جازىندا ءسۇريانىڭ ەڭ ءىرى قالاسى ءارى پروۆينتسيا ورتالىعى الەپپودا ورىن العان قاقتىعىس سۇرياداعى ازاماتتىق سوعىستىڭ شيەلەنىسكەن كەزى بولىپ سانالادى. وسى جىلدىڭ تامىز ايىندا اساد رەجيمى شامعا (داماسك) جاقىن ماڭداعى گۋتادا حيميالىق جارىلىس قولدانىپ، شابۋىل ۇيىمداستىردى. شام بيلىگى بەيبىت تۇرعىندارعا قارسى زارين گازىن پايدالانىپ، كۇش كورسەتكەن ەدى.

سوعىسقا دەيىنگى ءسۇريا. الەپپو قالاسى. فوتو: mignews.com.ua

بۇل وقيعا دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەنمەن، ءبارىبىر باتىستىڭ شام بيلىگىنە اسكەري تۇرعىدان ارالاسۋى ءۇشىن جەتكىلىكتى ەمەس ەدى. جەتى جىل بويى تولاستاماعان ازاماتتىق سوعىستىڭ ۋشىققان كەزدەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە 2014 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنداعى وقيعا اتالادى. دايش تەررورلىق ۇيىمى، ءسۇريا مەن يراكتىڭ سولتۇستىگىندەگى باسىپ الىنعان ايماقتاردا «حاليفالىق» جاريالادى.

قازىر ەل ىقپالدى ءتورت ايماققا بولىنگەن. اساد ءسۇريا اۋماعىنىڭ ۇشتەن ەكىسىن باقىلايدى، ونىڭ ىشىندە سەگىز نەگىزگى قالا – داماسك، الەپپو، حومس، حاما، لاتاكيا، تارتۋس، دەراا جانە دەير-ەز-زور. بۇل اۋماقتاردا سوعىستان كەيىنگى ءسۇريانىڭ 17 ميلليون تۇرعىندارىنان شامامەن 12 ميلليون ادام تۇرادى. تاعى 7 ميلليونعا جۋىق سيريالىق بوسقىندار الەمنىڭ باسقا ەلدەرىنە بوسىپ كەتكەن. 2013 جىلى اسادتىڭ باقىلاۋىندا ەلدىڭ بەستەن ءبىرى بولعان.

قالعانى ءۇش بولىك – سولتۇستىك-شىعىس اقش قولدايتىن كۇرد كواليتسياسىنىڭ قولىندا. ياعني مۇندا بارلىق تابيعي رەسۋرستاردىڭ 80%-ى شوعىرلانعان. سولتۇستىك-باتىستى تۇركيامەن بايلانىستى بۇلىكشى توپتار باسقارادى – الەپپودان باتىسقا قاراي ورنالاسقان اۋماق جانە تەل-ابيادتان راس ەل-ايناعا دەيىنگى شەكارا بولىگى. يدليبتە ءالى دە بۇلىكشى كۇشتەر بار، ولاردىڭ اراسىندا «ءال-كايدامەن» بايلانىستى «حايات تاحرير اش-شام» توبىنىڭ جيھادشىلارى بار.

ۆاشينگتون ينستيتۋتىنىڭ ساراپشىسى فابريس بالانشتىڭ ايتۋىنشا، اساد شەكارانى تولىقتاي دەرلىك باقىلامايدى. شەكارانىڭ تەك 15%-ى سيريا ارمياسىنىڭ باقىلاۋىندا، قالعانى سىرتقى ساياسي ويىنشىلاردىڭ قولىندا.

«ءسۇريانى جاۋلاپ الۋ تۋرالى مەرزىمدى مالىمدەمەلەرگە قاراماستان، داماسك شەتەلدىك دەرجاۆالاردىڭ ويىنىنا باعىنىشتى. ءتىپتى امەريكا ءوز اسكەرلەرلەرىن تولىعىمەن شىعىستان شىعارسا دا، ءسۇريا استانا پروتسەسى شەڭبەرىندە قاقتىعىستى رەتتەۋگە تارتىلعان ەلدەردىڭ – رەسەي، تۇركيا جانە يراننىڭ قولىندا قالادى. سوندىقتان اسادتىڭ بۇل ماسەلەدە تاڭداۋى جوق»، –دەيدى ساراپشى.

فوتو: REUTERS

سۇرياداعى ازاماتتىق سوعىستا تۇركيا دا بەلسەندىلەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. تۇركيا 2016 جىلدىڭ 24 تامىزىندا «ەۆفرات قالقانى» وپەراتسياسىن قولعا الدى. 7 اي، 5 كۇنگە جالعاسقان وپەراتسيا ارقىلى ءسۇريانىڭ دجەرابلۋس، ءال-باب جانە دابيك قالالارى باقىلاۋعا الىندى. شەكاراداعى تۇركياعا باعىتتالعان زىمىران قاۋپى جويىلدى.

سۇرياداعى داعدارىستى شەشۋ ءۇشىن 2012 جىلى جەنەۆادا كەزدەسۋ ۇيىمداستىرىلدى. 2016 جىلى تۇركيا مەن رەسەيدىڭ ارالاسۋىمەن استانا بەيبىت كەلىسسوزى باستالدى. استانا بەيبىت كەلىسسوزى ارقىلى ءسۇريادا تۇركيا، رەسەي جانە يران ەلدەرىنىڭ كەپىلدىك بولۋىمەن «داۋلى ايماقتار» قۇرىلدى. الايدا، حالىقارالىق باسىلىمدار استانادا وتكەن ءسۇريا جانجالىن رەتتەۋ كەلىسسوزىنىڭ «ناتيجەسىز» بولعانىن جارىسا جازدى.

سۇرياداعى سوعىس بىرنەشە سەبەپتەرگە بايلانىستى ۇزاق مەرزىمگە سوزىلدى. بۇل قاقتىعىسقا حالىقارالىق ويىنشىلاردىڭ قاتىسۋى سيريانىڭ ەندىگى تاعدىرى سيريالىقتاردىڭ ەمەس، سىرتقى كۇشتەردىڭ قولىندا ەكەنىن كورسەتتى. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، يدليب اۋماعىنداعى ەز كەلگەن ەسكالاتسيا رەسەي مەن تۇركيانىڭ ءوزارا سوعىسىنا اكەلۋى مۇمكىن. ال ازىرگە، داعدارىستان شىعۋدىڭ ەكى جولى بار – ديپلوماتيالىق جولمەن شەشۋ نەمەسە ىمىرالاستىقپەن قازىرگى جاعدايدى توقتاتۋ.

قازىر ءسۇريانىڭ سولتۇستىگىندە، سونىڭ ىشىندە يدليبتە شايقاستاردىڭ قايتا باستالۋ قاۋپى جوعارى. ءسۇريانىڭ شىعىسىندا «يسلام مەملەكەتى» توبىنىڭ سودىرلارى ءالى دە بار. وڭتۇستىكتە ياعني دەراا جانە كۋنەيترا پروۆينتسيالارىندا قارۋلى وپپوزيتسيا مەن ءسۇريا ارمياسى اراسىنداعى ۇرىس باسىلعان جوق.

2015 جىلى 30 قىركۇيەكتە اسادتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا رەسەي ءسۇريا پرەزيدەنتىنىڭ جاعىنا شىعىپ، سوعىسىنا قاتىستى. رەسەيدىڭ ماقساتى – جيھادشىلارعا قارسى كۇرەس جانە ءسۇريا رەجيمىنىڭ قۇلاۋىنا جول بەرمەۋ. پۋتين ايماقتاعى سوڭعى وداقتاستاردىڭ ءبىرىن قۇتقارۋى كەرەك ەدى، ال ول كەڭەستىك ءپرينتسيپىن قولدانىپ، اۋە وپەراتسيالارىمەن شەكتەلدى. رەسەيدىڭ سوعىسقا ارالاسۋى اسادتىڭ پايداسىنا شەشىلىپ، وعان الەپپو مەن باسقا دا ماڭىزدى قالالاردا جەڭۋگە كومەكتەستى.

رەسەيدىڭ ءسۇريادا ەكى بازاسى بار – حمەيميمدەگى اۋە بازاسى جانە تارتۋستاعى اسكەري-تەڭىز بازاسى.

فوتو: REUTERS

سۇرياداعى سوعىس باراك وبامانىڭ باسشىلىعى تۇسىندا باستالدى جانە پرەزيدەنت-دەموكراتتىڭ كەزىندە قاقتىعىس تۇرىندە جالعاستى. 2013 جىلى وباما ءسۇريانى باسشىلىعىنا قارسى شارا قولداناتىنى ايتتى، بىراق ول ۋادەسىن ورىندامادى.

اقش-تىڭ قازىرگى پرەزيدەنتى دجو بايدەن اكىمشىلىگى ءالى ناقتى ءىس-قيمىل جوسپارىن ۇسىنعان جوق. سەبەبى، پاندەميامەن كۇرەسىپ، ەكونوميكاسىن قالپىنا كەلتىرۋدى ءبىرىنشى ورىنعا قويعان اقش ءۇشىن ءسۇريا نەگىزگى ماسەلە ەمەس.

بايدەن سۇرياداعى يرانعا قارسى پروكسي كۇشتەرگە قارسى يزرايلمەن بىرگە ارەكەت ەتۋى مۇمكىن. ءبىر جاعىنان، يرانمەن ديالوگتى قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىندىگىن ىزدەيدى، ال ەكىنشى جاعىنان پاراميليتارلىق يرانعا قارسى قۇرىلىمدار اتىنان سۇرياداعى يراننىڭ ەكسپانسياسىنا قارسى كۇرەس جۇرگىزەدى.

سۇرياداعى سوعىس بۇرىن-سوڭدى بولماعان گۋمانيتارلىق داعدارىسقا اكەلدى. بۇگىنگە دەيىن جارتى ميلليونعا جۋىق ادام قايتىس بولعان. UNHCR مالىمەتىنشە، حالىقتىڭ جارتىسىنان كوبى – 12 ميلليوننان استام ادام ەلىن تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. ولاردىڭ ىشىندە 6,6 ميلليون ادام ءسۇريادان كەتتى، ال قالعان 6 ميلليونى ەل ىشىندە ۋاقىتشا باسپانا تاپتى. شامامەن 5,5 ميلليون ادام كورشى ەلدەردەن – تۇركيا، ليۆان، يوردانيا جانە يراكتان پانا تاپتى. ەۋروپاعا ميلليونعا جۋىق سۇريالىق كەتكەن. بۇل – ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى ەڭ ءىرى كورسەتكىش.

سوعىسقا دەيىن سۇريالىقتاردىڭ 5%-ى ۇلتتىق بايلىقتىڭ جارتىسىنا يە بولعان. قازىر 90%-دان استامى كەدەيلىك نورماسىنان دا تومەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ۇزاققا سوزىلعان سوعىس سالدارىنان بۇكىل قالالار قيرادى. ەلدەگى اۋرۋحانالاردىڭ باسىم بولىگى جارامسىز.

باي سيريالىقتار قارجىسىن ساقتاعان كورشى مەملەكەت ليۆانداعى قارجىلىق داعدارىس پەن پاندەميا دا احۋالدى ۋشىقتىرعان. ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ ينفلياتسياسى مەن قۇنسىزدانۋى سۇريالىقتاردىڭ بانكتەگى جيناقتارىن جويدى. ءدارى-دارمەكتەر قىمباتتاپ، ازىق-تۇلىك باعاسى وسكەن. ال جالاقى وزگەرىسسىز قالادى.

بۇۇ دۇنيەجۇزىلىك ازىق-تۇلىك باعدارلاماسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، ءسۇريادا قالعان حالىقتىڭ جارتىسىنان كوبى – 12,4 ميلليونىنا اشتىق قاۋپى ءتونىپ تۇر. سوعىس كەزىندە ورتا تاپ ازايىپ، حالىقتىڭ باسىم بولىگى كەدەيلەندى. ءبىر ايعا ارنالعان ەڭ تومەنگى ازىق-تۇلىك جيىنتىعىنىڭ باعاسى (نان، كۇرىش، جاسىمىق، ماي جانە قانت) ورتاشا جالاقىدان استى. جاقسى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ءار ازامات 700 مىڭ سۇريالىق ليرا (300 دوللار) تابۋى كەرەك. شىندىعىندا، مەملەكەتتىك قىزمەتشىنىڭ ورتاشا جالاقىسى 24 دوللاردان اسپايدى.

"The Qazaq Times"