Foto: dw.com

Süriyadağı azamat soğısınıñ bastalğanına 10 jıl toldı. «Arab kökteminiñ» tolqınımen 2011 jılı naurızda siriyalıqtar demokratiyanı talap etip mitingke şıqtı. Biraq avtoritarlıq bileuşiniñ qol astındağı memleket eñ iri soğıs oşağına aynaldı. Tayau Şığıstıñ basqa elderi, Resey, Türkiya jäne Batıs qatısqan qaqtığıs qazirgi zamanğı iri gumanitarlıq dağdarısqa äkeldi. Qazir wrıs alañında bwrınğımen salıstırğanda birşama tınıştıq ornağan, biraq bastı mäsele şeşusiz qaldı: Süriyanıñ Tayau Şığıstağı Soltüstik Koreyağa aynaluın kim jäne qalay toqtata aladı?

Süriyadağı azamattıq soğıstıñ alğaşqı wşqını Iordaniya şekarasındağı Dera qalasında bas kötergen Asad biligine qarsı narazılıq şarasımen bastaldı. Küntizbe boyınşa, bwl 2011 jıldıñ 11 naurızına säykes keledi. Oppoziciya 1962 jılı jariyalanğan tötenşe jağday rejimin toqtatıp, prezident Başar Asadtan qızmetten ketudi, Siriyada demokratiyalıq özgerister jasaudı talap etken.

Asad rejimi, Dera qalasındağı narazılıq şaraların atıs qaruları arqılı auızdıqtauğa tırısqan boyda, eldiñ barlıq öñirinde qarsılıq äreketteri boy körsetti. Narazılıq şarası äp-sätte qarulı qaqtığısqa aynaldı. Süriya territoriyasında nağız soğıs örti twtandı.

2012 jıldıñ jazında Süriyanıñ eñ iri qalası äri provinciya ortalığı Aleppoda orın alğan qaqtığıs Süriyadağı azamattıq soğıstıñ şielenisken kezi bolıp sanaladı. Osı jıldıñ tamız ayında Asad rejimi Şamğa (Damask) jaqın mañdağı Gutada himiyalıq jarılıs qoldanıp, şabuıl wyımdastırdı. Şam biligi beybit twrğındarğa qarsı zarin gazın paydalanıp, küş körsetken edi.

Soğısqa deyingi Süriya. Aleppo qalası. Foto: mignews.com.ua

Bwl oqiğa dünieni dür silkindirgenmen, bäribir Batıstıñ Şam biligine äskeri twrğıdan aralasuı üşin jetkilikti emes edi. Jeti jıl boyı tolastamağan azamattıq soğıstıñ uşıqqan kezderiniñ biri retinde 2014 jıldıñ mausım ayındağı oqiğa ataladı. DAIŞ terrorlıq wyımı, Süriya men Iraktıñ soltüstigindegi basıp alınğan aymaqtarda «halifalıq» jariyaladı.

Qazir el ıqpaldı tört aymaqqa bölingen. Asad Süriya aumağınıñ üşten ekisin baqılaydı, onıñ işinde segiz negizgi qala – Damask, Aleppo, Homs, Hama, Latakiya, Tartus, Deraa jäne Deyr-ez-Zor. Bwl aumaqtarda soğıstan keyingi Süriyanıñ 17 million twrğındarınan şamamen 12 million adam twradı. Tağı 7 millionğa juıq siriyalıq bosqındar älemniñ basqa elderine bosıp ketken. 2013 jılı Asadtıñ baqılauında eldiñ besten biri bolğan.

Qalğanı üş bölik – soltüstik-şığıs AQŞ qoldaytın kürd koaliciyasınıñ qolında. YAğni mwnda barlıq tabiği resurstardıñ 80%-ı şoğırlanğan. Soltüstik-batıstı Türkiyamen baylanıstı bülikşi toptar basqaradı – Aleppodan batısqa qaray ornalasqan aumaq jäne Tel'-Ab'yadtan Ras El'-Aynağa deyingi şekara böligi. Idlibte äli de bülikşi küşter bar, olardıñ arasında «Äl-Kaidamen» baylanıstı «Hayat Tahrir aş-Şam» tobınıñ jihadşıları bar.

Vaşington institutınıñ sarapşısı Fabris Balanştıñ aytuınşa, Asad şekaranı tolıqtay derlik baqılamaydı. Şekaranıñ tek 15%-ı Siriya armiyasınıñ baqılauında, qalğanı sırtqı sayasi oyınşılardıñ qolında.

«Süriyanı jaulap alu turalı merzimdi mälimdemelerge qaramastan, Damask şeteldik derjavalardıñ oyınına bağınıştı. Tipti Amerika öz äskerlerlerin tolığımen şığıstan şığarsa da, Süriya Astana procesi şeñberinde qaqtığıstı retteuge tartılğan elderdiñ – Resey, Türkiya jäne Irannıñ qolında qaladı. Sondıqtan Asadtıñ bwl mäselede tañdauı joq», –deydi sarapşı.

Foto: REUTERS

Süriyadağı azamattıq soğısta Türkiya da belsendilerdiñ biri bolıp sanaladı. Türkiya 2016 jıldıñ 24 tamızında «Evfrat qalqanı» operaciyasın qolğa aldı. 7 ay, 5 künge jalğasqan operaciya arqılı Süriyanıñ Djerablus, äl-Bab jäne Dabik qalaları baqılauğa alındı. Şekaradağı Türkiyağa bağıttalğan zımıran qaupi joyıldı.

Süriyadağı dağdarıstı şeşu üşin 2012 jılı Jenevada kezdesu wyımdastırıldı. 2016 jılı Türkiya men Reseydiñ aralasuımen Astana beybit kelissözi bastaldı. Astana beybit kelissözi arqılı Süriyada Türkiya, Resey jäne Iran elderiniñ kepildik boluımen «daulı aymaqtar» qwrıldı. Alayda, halıqaralıq basılımdar Astanada ötken Süriya janjalın retteu kelissöziniñ «nätijesiz» bolğanın jarısa jazdı.

Süriyadağı soğıs birneşe sebepterge baylanıstı wzaq merzimge sozıldı. Bwl qaqtığısqa halıqaralıq oyınşılardıñ qatısuı Siriyanıñ endigi tağdırı siriyalıqtardıñ emes, sırtqı küşterdiñ qolında ekenin körsetti. Sarapşılardıñ pikirinşe, Idlib aumağındağı ez kelgen eskalaciya Resey men Türkiyanıñ özara soğısına äkelui mümkin. Al äzirge, dağdarıstan şığudıñ eki jolı bar – diplomatiyalıq jolmen şeşu nemese ımıralastıqpen qazirgi jağdaydı toqtatu.

Qazir Süriyanıñ soltüstiginde, sonıñ işinde Idlibte şayqastardıñ qayta bastalu qaupi joğarı. Süriyanıñ şığısında «Islam memleketi» tobınıñ sodırları äli de bar. Oñtüstikte yağni Deraa jäne Kuneytra provinciyalarında qarulı oppoziciya men Süriya armiyası arasındağı wrıs basılğan joq.

2015 jılı 30 qırküyekte Asadtıñ ötinişi boyınşa Resey Süriya prezidentiniñ jağına şığıp, soğısına qatıstı. Reseydiñ maqsatı – jihadşılarğa qarsı küres jäne Süriya rejiminiñ qwlauına jol bermeu. Putin aymaqtağı soñğı odaqtastardıñ birin qwtqaruı kerek edi, al ol keñestik principin qoldanıp, äue operaciyalarımen şekteldi. Reseydiñ soğısqa aralasuı Asadtıñ paydasına şeşilip, oğan Aleppo men basqa da mañızdı qalalarda jeñuge kömektesti.

Reseydiñ Süriyada eki bazası bar – Hmeymimdegi äue bazası jäne Tartustağı Äskeri-teñiz bazası.

Foto: REUTERS

Süriyadağı soğıs Barak Obamanıñ basşılığı twsında bastaldı jäne prezident-demokrattıñ kezinde qaqtığıs türinde jalğastı. 2013 jılı Obama Süriyanı basşılığına qarsı şara qoldanatını ayttı, biraq ol uädesin orındamadı.

AQŞ-tıñ qazirgi prezidenti Djo Bayden äkimşiligi äli naqtı is-qimıl josparın wsınğan joq. Sebebi, pandemiyamen küresip, ekonomikasın qalpına keltirudi birinşi orınğa qoyğan AQŞ üşin Süriya negizgi mäsele emes.

Bayden Süriyadağı Iranğa qarsı proksi küşterge qarsı Izrail'men birge äreket etui mümkin. Bir jağınan, Iranmen dialogtı qalpına keltiru mümkindigin izdeydi, al ekinşi jağınan Paramilitarlıq Iranğa qarsı qwrılımdar atınan Süriyadağı Irannıñ ekspansiyasına qarsı küres jürgizedi.

Süriyadağı soğıs bwrın-soñdı bolmağan gumanitarlıq dağdarısqa äkeldi. Büginge deyin jartı millionğa juıq adam qaytıs bolğan. UNHCR mälimetinşe, halıqtıñ jartısınan köbi – 12 millionnan astam adam elin tastap ketuge mäjbür boldı. Olardıñ işinde 6,6 million adam Süriyadan ketti, al qalğan 6 millionı el işinde uaqıtşa baspana taptı. Şamamen 5,5 million adam körşi elderden – Türkiya, Livan, Iordaniya jäne Iraktan pana taptı. Europağa millionğa juıq süriyalıq ketken. Bwl – ekinşi düniejüzilik soğıstan keyingi eñ iri körsetkiş.

Soğısqa deyin süriyalıqtardıñ 5%-ı wlttıq baylıqtıñ jartısına ie bolğan. Qazir 90%-dan astamı kedeylik normasınan da tömen ömir sürip jatır. Wzaqqa sozılğan soğıs saldarınan bükil qalalar qiradı. Eldegi auruhanalardıñ basım böligi jaramsız.

Bay siriyalıqtar qarjısın saqtağan körşi memleket Livandağı qarjılıq dağdarıs pen pandemiya da ahualdı uşıqtırğan. Wlttıq valyutanıñ inflyaciyası men qwnsızdanuı süriyalıqtardıñ banktegi jinaqtarın joydı. Däri-därmekter qımbattap, azıq-tülik bağası ösken. Al jalaqı özgerissiz qaladı.

BWW Düniejüzilik azıq-tülik bağdarlamasınıñ mälimeti boyınşa, Süriyada qalğan halıqtıñ jartısınan köbi – 12,4 millionına aştıq qaupi tönip twr. Soğıs kezinde orta tap azayıp, halıqtıñ basım böligi kedeylendi. Bir ayğa arnalğan eñ tömengi azıq-tülik jiıntığınıñ bağası (nan, küriş, jasımıq, may jäne qant) ortaşa jalaqıdan astı. Jaqsı ömir süru üşin är azamat 700 mıñ süriyalıq lira (300 dollar) tabuı kerek. Şındığında, memlekettik qızmetşiniñ ortaşa jalaqısı 24 dollardan aspaydı.

"The Qazaq Times"