بالقاش جايىنىنىڭ ادامعا شابۋىل جاساعان كەزدەرى بولعان. نەگىزگى قورەگى: سۋداعى مايدا بالىقتار مەن قۇستار. كەيدە ولەكسەلەردى دە تالعاماي جۇتا بەرەدى. ءتىپتى، ونىڭ ەتىن مۇسىلمانداردىڭ جەۋىنە بولاتىن-بولمايتىنى تۋرالى ارنايى ۇكىم دە بار.
وسىدان بىرنەشە عاسىر بۇرىن ىلە وزەنى بالقاشقا قازىرگىدەي وڭتۇستىگىنەن ەمەس، ورتا تۇسىنان قۇيعان ەكەن. قازىر ىلە اتىراۋىندا بولىپ جاتقان ۇدەرىستەردىڭ اسەرىنەن تارماقتار اۋىپ، سول ەسكى ارناسىنا قاراي جىلجىپ بارا جاتىر دەۋگە نەگىز بار. جەرسەرىكتەن تۇسىرىلگەن سۋرەتتەردەن ونى انىق بايقاۋعا بولادى.
ىلە وزەنى اتىراۋىنىڭ شىعىسىندا وسىدان بىرنەشە عاسىر بۇرىن بالقاشقا قۇيعان سۋ ارناسىنىڭ ءىزى بار. ول – سارىەسىك-اتىراۋ دەپ اتالادى. وڭتۇستىك باتىسىندا – قۇمداۋىت دالا جاتىر. توپار تارماعىنداعى سۋ سول قۇمعا ءسىڭىپ كەتەدى. «قازاقستان عارىش ساپارى» ۇك» اق فوتوسى.
قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى گەوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى اقان مىرزاحمەتوۆتىڭ پىكىرىنشە: «وزەن ارناسىنىڭ اۋىسۋى ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلاتىن ۇدەرىس. ول تابيعي سەبەپتەردەن تۋىندايدى. تابيعاتتىڭ ءوز ىشىندەگى ارەكەتتەردەن ارنانىڭ فورماسى، كولەمى، مولشەرى، تەرەڭدىگى، كونفيگۋراتسياسى وزگەرىسكە ۇشىراپ وتىرادى. ول ىلەنىڭ سۋلىلىعىنا تاۋەلدى. جالپى، بۇل ۇدەرىستى باسقارۋعا بولادى جانە ونى باسقارۋدا قاپشاعاي سۋ قويماسى باستى تەتىك بولىپ تابىلادى».
1980 جىلدان بەرى جىلدىڭ ءار مەزگىلىندە گەوگرافيا ينستيتۋتى قىزمەتكەرلەرى جوسپارلى دالالىق جۇمىستارىن جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىپ كەلەدى. سۋ رەسۋرستارى زەرتحاناسىنا قاراستى «ارقار» ستاتسيونارىندا جىل بويى گيدرومەتەورولوگيالىق باقىلاۋلار مەن ارنالىق ۇدەرىستەرگە مونيتورينگ جاسالادى.
جوسپار بويىنشا ىلە وزەنىنىڭ اتىراۋىن ارالاپ ءوتىپ، ارى قاراي بالقاش كولىنىڭ سولتۇستىگىندەگى – پريوزەر قالاسىنا جەتۋىمىز كەرەك ەدى. بىراق كولدە جەل تۇرىپ، اينالا الاي-دۇلەي بولىپ تۇرىپ الدى. ارتىنشا توقتاۋسىز جاڭبىر سىركىرەدى. ەندى اشىلدى-اۋ دەي بەرگەندە قايتادان داۋىل كوتەرىلدى. كولگە شىقپاق تۇرماق، قايىققا مىنۋدەن قالدىق. اۋا رايى بولجامىن قارايىق دەسەك نە ينتەرنەت، نە ۇيالى بايلانىس جوق. وسىلايشا جەرگىلىكتى بالىقشى زيكانىڭ (زەينەتۋللا) باياندا قۇيقىلجىتقان اندەرىن تىڭداپ، تاعى بىرنەشە كۇن شۇبارقۇنان ماڭىندا جاتۋعا تۋرا كەلدى.
جالپى، جۋرناليستىك كاسىپپەن جۇرگەن سوڭ تالاي ادامدارمەن ارالاساسىڭ، ەل-جەر كورەسىڭ. نەبىر جايساڭ جانداردى كەزىكتىرەسىڭ. مەنىڭ ەسىمدە قالعان سونداي ازاماتتاردىڭ ءبىرى – وسى زەينەتۋللا بولدى. قايران، اۋىلدىڭ قاراپايىم، پەيىلى سۇتتەي اق، نيەتى سۋداي تازا ادامدارى-اي دەسەڭىزشى…
قاراپ جاتپاي ەكسپەديتسيا مۇشەلەرىمەن بىرگە ۇزىنارالعا جەتۋ جوسپارىن تالقىلادىق. بالقاش كولىنىڭ اششى جانە تۇششى بولىگىن ەكىگە ءبولىپ تۇراتىن تۇبەكتى جەرگىلىكتى حالىق ەجەلدەن وسىلاي اتاپ كەتكەن. ۇزىنارالدىڭ سولتۇستىك نۇكتەسى كولدىڭ ءدال ورتاسىنا جەتىپ جاتسا، وڭتۇستىگى جاعالاۋداعى باتپاقتى-قامىستى القاپقا ۇلاسادى. بىراق وعان قۇرلىق ارقىلى جەتۋ استە مۇمكىن ەمەس. قامىس پەن ساز ارالاسقان ناعىز تۇمسا ايماقتا جول تۇرماق، ءالى كۇنگە دەيىن ادام اياعى باسپاعان جەرلەر دە بار. ول جەر قالىڭ قامىس پەن جىرتقىش اڭدار مەكەنى سانالادى. سول سەبەپتى ەڭ وڭتايلى جول – كول ارقىلى جەتۋ دەپ شەشتىك. ول ءۇشىن ءسوزسىز پريوزەرگە جەتۋىمىز كەرەك. بىراق داۋىل كەزىندە كول بەتىنە شىعۋدىڭ ءوزى قاۋىپتى. سولاي بولسا دا، كەستەدەن كەشىگىپ، ابدەن جۇيكەمىز ءجۇن بولعان ءبىز تاۋەكەلگە بەل بايلاپ، زيكانىڭ جۇيرىك جاپون كاتەرىمەن ارعى بەتتەگى پريوزەر قالاسىنا تارتىپ وتىردىق. بۇدان باسقا امالىمىز دا جوق بولاتىن.
كول ۇستىندە ساعاتىنا 90 شاقىرىمدىق جىلدامدىقپەن باسىپ كەلە جاتقانبىز. كوكجيەك اسپانمەن ارالاسىپ، ناقتى قاي جەردە تۇرعانى كورىنبەيدى. كەنەت كولدىڭ ءدال ورتا تۇسىنا كەلگەنىمىزدە كاتەرىمىز وقىستان شايقالاقتاپ كەتتى. ءبىر بۇيىردەن تاۋداي تولقىن كەپ سوققان ەكەن. ءبىر اللاعا سىيىنىپ، جاقتاۋ تەمىرلەرگە جابىسىپ الدىق. ابىروي بولعاندا تولقىن ودان ارى ۇدەمەدى. ارادا ءبىر ساعات وتكەندە جاعالاۋ كورىندى.
كولدىڭ ەڭ تەرەڭ جەرى – 23,5 م; ورتاشا تەرەڭدىگى – 3 م; ۇزىندىعى – 614 شاق.; ەنى – 30 شاق.
پريوزەر – ءار ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى تۇراتىن شاعىن قالا. ءبىر كەزدەرى رەسەيلىك اسكەري بازا ورنالاسقاندىقتان، سىرتتان كەلەتىندەرگە جابىق سانالعان. ول جەردە قانشا رەت اسكەري سىناق جۇرگىزىلگەنى دە بەلگىسىز. جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ايتۋىنشا، قاۋىپتى سىناقتاردان سوڭ ۋلى زاتتار سۋعا قوسىلىپ، تابيعاتقا وراسان زور شىعىن كەلتىرگەن وقيعالار كوپ بولعان ەكەن. ال ونىڭ ءبارى ونسىز دا احۋالى ناشارلاپ تۇرعان بالقاش كولىنىڭ جاعدايىن ودان ارى ۋشىقتىرىپ وتىر. رەسەيلىك اسكەري پوليگونداردىڭ قورشاعان ورتاعا تيگىزگەن زالالى ءالى دە ارنايى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.
«قازاقستان عارىش ساپارى» ۇك» اق فوتوسى
ءبىر اپتا بويى قايىقتان باسقا كولىك، سۋدان باسقا جول كورمەگەن ءبىز ەندى اۆتوموبيلمەن كولدىڭ سولتۇستىگىن اينالىپ، جولاي بالقاش قالاسىن باسىپ ءوتىپ، ارى قاراي قۇمدى دالامەن ۇزىنارال تۇسىنا جەتپەك ويىمىز بار. بۇل – قاراعاندى وبلىسىنىڭ اۋماعى. اينالا كوزگە تۇرتسە، كورىنگىسىز. وسىلايشا ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا اقجايداق اۋىلىنىڭ ماڭىنداعى بالىقشىلار بازاسىنا جەتىپ جىعىلدىق.
بۇگىندە بالقاش قالاسىندا كەن وندىرۋمەن اينالىساتىن بالقاش تاۋ-كەن كومبيناتى (بتكك) جۇمىس ىستەيدى. ول قالا حالقىنىڭ ەداۋىر بولىگىن جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعانىمەن، وكىنىشكە قاراي، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ايتۋىنشا، تابيعاتقا دا وراسان زور قاتەر ءتوندىرىپ تۇر. ءبىر كەزدەگى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جەر قويناۋىن كوزسىز يگەرۋ ساياساتىمەن سالىستىرعاندا جاعداي ءتاۋىر. قر قورشاعان ورتانى قورعاۋ مينيسترلىگى 2001 جىلى ءتيىستى مەكەمەلەرگە №68 «بالقاش كولىنىڭ ەكولوگياسىن جاقسارتۋ» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋدى تاپسىرعان بولاتىن. دەگەنمەن بالقاش كولى الابىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايى تولىق جاقسارىپ كەتتى دەۋ قيىن. بۇل 3 ميلليوندىق حالقى بار ايماقتى تۇراقتى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىن، ءوڭىردىڭ سۋ ساياساتىن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان قايتا قاراۋدى قاجەت ەتەدى. ىلە وزەنىنىڭ ترانسشەكارالىق ەكەندىگى مەن عالامدىق جىلىنۋ فاكتورلارىن ەسكەرسەك، ماسەلە ودان دا كۇردەلەنە تۇسەدى. كىشىگىرىم وزەن-سۋلار رەسۋرستارىنىڭ جىلدان-جىلعا وزگەرىپ بارا جاتۋى دا قاۋىپكە قاۋىپ قوسىپ، اتالمىش ايماقتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋى مەن ەكولوگيالىق احۋالىنا تەرىس ىقپال ەتىپ وتىر.
حح عاسىردىڭ ورتا تۇسىنان باستالعان بالقاش الابىنىڭ تابيعي رەسۋرستارىن جاپپاي يگەرۋ جۇمىستارى مەن قاۋىپتى اسكەري سىناقتار شىڭنان قۇمعا دەيىن تۇتاسقان تابيعي بالانىستى ورەسكەل بۇزدى. ناتيجەسىندە، بۇگىندە ىلە جولبارىسى، بالقاشتىڭ كوكباس بالىعى سەكىلدى ەرەكشە تىرشىلىك يەلەرى جويىلىپ كەتتى نەمەسە سوعان تاياۋ.
ايتا كەتەرلىگى، بالقاش كولىندە كەز كەلگەن بالىق ءتۇرى تىرشىلىك ەتۋگە قابىلەتتى. نەگىزىنەن سازان، تابان، تورتا، اقمارقا مەن جايىن ءجيى كەزدەسەدى. سوڭعى جىلدارى مۇندا قايدان كەلگەنى بەلگىسىز جىرتقىش جىلانبالىق پايدا بولىپ، ءبىراز دۇربەلەڭ تۋعىزدى. ءبىر كەزدە كوكسەركە دە ءدال وسىلاي كولدەگى كوكباس پەن الابۇعانى جويىپ جىبەرگەن بولاتىن. بالقاش كوكباسىنىڭ باسقا تۇقىمداستارىنا قاراعاندا وزىنە ءتان كوپتەگەن ەرەكشەلىكتەرى بار ەدى، بىراق ول قازىر قىزىل كىتاپقا ەندى.
«جىلانبالىق قىتاي جاقتان اعىپ كەلۋى ابدەن مۇمكىن. سەبەبى بالىق تۇرلەرىن ينترودۋكتسيالاۋ (جەرسىندىرۋ) بىزدە دە، قىتايدا دا بولعان. جىلانبالىقتان وزگە قيىر شىعىستىق بىرنەشە بالىق تۇرلەرى انىقتالدى»، – دەيدى پروفەسسور جاقىپباي دوستاي.
قازاقستاندىق ماماندار قىتاي جاعىنىڭ ىلە سۋىن وندىرىستىك، اۋىلشارۋاشىلىق ماقساتتارعا پايدالانۋدى جىلدان-جىلعا ارتتىرىپ كەلە جاتقانىن ايتۋدا. بالقاش كولىندەگى بالىقتاردىڭ ازايۋىنىڭ ءبىر سەبەبى دە سوندا بولسا كەرەك. ەگەر شىعىستاعى كورشى ەل ىلە وزەنىنىڭ سۋىن بۇرىپ الۋدى توقتاتپاسا، كول دەڭگەيى تومەندەپ، ۇزىنارال ارقىلى بالقاشتىڭ شىعىس بولىگىنە قاراي سۋ اعىپ وتە الماي قالادى. ول بىرنەشە بولىكتەرگە ءبولىنىپ، قاراتال، اقسۋ، لەپسى، اياگوز وزەندەرىنىڭ قۇيىلار تۇسىنداعى ويىستاردان شاعىن كولدەر پايدا بولۋ قاۋپى بار. ءتىپتى، ۇزىنارال تۇسىنان بوگەت سالۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداۋى دا عاجاپ ەمەس. ال بۇل دەگەنىڭىز، ۇلكەن گەوساياسي جاعدايعا اكەلۋى مۇمكىن.
تاڭەرتەڭگىسىن تۇرا سالىسىمەن ۇلكەن ءبىر كاتەردى ءمىنىپ، ايگىلى ۇزىنارالعا باعىت تۇزەدىك. «مەن وسى جەردە بالا كەزىمنەن تۇرىپ كەلەمىن. مەملەكەت بالقاشقا كوڭىل بولسە جاقسى بولار ەدى، – دەيدى جەرگىلىكتى بالىقشى الەكسەي گرەبەننيكوۆ، – جىل وتكەن سايىن براكونەرلەر كوبەيىپ كەلەدى. جاپا-تارماعاي رۇقسات ەتىلمەگەن قۇرالدارمەن جابايى تۇردە بالىق اۋلاۋعا توسقاۋىل قويۋ كەرەك».
بالقاشتىڭ ەڭ ۇلكەن بەس پروبلەماسىنىڭ قاتارىنا كول تابانىن قارماپ جاتقان قىتايلىق تورلاردى جاتقىزۋعا بولادى. جەرگىلىكتى بالىقشىلار قاسكويلەردىڭ مۇنداي ارەكەتىنەن زارەزاپ بولعانىن ايتادى. تورعا تۇسكەن بالىق ودان قايتا شىعا الماي، اۋدى تومەن قاراي تارتا بەرەدى. وعان ءىرى بالىقتار بارىپ اراندايدى. ءسويتىپ، سول اۋدا جاتىپ بۇزىلىپ كەتەدى. ال اۋدىڭ ءوزى نە ۇزىلمەيدى، نە شىرىمەيدى. شامادان تىس كوبەيگەن ولەكسە، سۋ استى الەمىنىڭ بەرەكەسىن الىپ، جىلدان-جىلعا تىرشىلىگىن سايابىرلاتىپ بارا جاتىر.
– باقىلاۋدى كۇشەيتىپ، مىقتى تەحنيكا، دايىندىعى جوعارى قىزمەتكەرلەردى كوبەيتسە ەكەن دەگەن تىلەگىم بار. قانشا دەگەنمەن، بالقاش – قازاقستاننىڭ قايتالانباس بايلىعى ەمەس پە؟» – دەپ كۇيىنەدى الەكسەي.
– ەگەر بالىق اۋلاۋعا تىيىم سالساق، ءتۋريزمدى قالاي دامىتامىز؟ بالقاشقا كەلەتىن تۋريست – ول ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە بالىق اۋلاعىسى كەلەتىن تۋريست ەمەس پە، – دەدىم مەن.
– ول دۇرىس. بىراق مەن كول ۇستىندە زاڭسىز جۇرەتىندەر تۋرالى ايتىپ وتىرمىن. كەرىسىنشە قارماقپەن اۋلاۋعا شەك قويماۋ كەرەك. سوندا عانا تۋريزم داميدى. سونداي-اق، قورشاعان ورتا تازالىعى ءۇشىن قوقىس جاشىكتەرىن ورناتىپ، تۋريستەردىڭ مادەنيەتىن جوعارىلاتۋ كەرەك. مەنىڭ پىكىرىم وسىنداي، – دەدى بالىقشى.
سۋدىڭ اششى جانە تۇششى جەرى تۇيىسكەن شەكاراسىمەن بويلاپ ءجۇزىپ كەلەمىز. بىراق ءتۇر-تۇسىنەن ەش ايىرما بايقاي المادىق. مەن باسىندا اششى سۋ مەن تۇششى سۋ ءبىر ءتۇزۋ سىزىقتىڭ بويىمەن ءبولىنىپ تۇراتىن شىعار دەپ ەلەستەتكەن ەدىم. سويتسەم ولاي ەمەس، اعىستار ءىشىنارا كىرىگىپ، كەيدە 4-5 شاقىرىمعا دەيىن ارالاسىپ جاتادى ەكەن. بۇل دا ءبىر تابيعاتتىڭ تىلسىم كۇشى شىعار؟!.
ءبىراز جۇزگەندە ەلەۋسىزدەۋ ءبىر بالىقشىلار ايلاعىنا كەلىپ تىرەلدىك. «ەكى اپتادان بەرى جاتىرمىز»، – دەيدى ولار. اراسىندا شىعىس ەۋروپا، بالتىق ەلدەرىنەن كەلگەندەرى دە بار ەكەن.
«بيىل بالقاش بالىققا ساراڭ بولىپ تۇر. اۋعا ءجونى ءتۇزۋ بالىق ىلىنبەدى. جاڭا سىزدەر كەلەردىڭ الدىندا عانا اناۋ ءبىر جايىندى ۇستادىق»، – دەپ مۇڭىن شاقتى بىرەۋى. جايىنعا قاراسام، اشىلعان اۋزىنا مەنىڭ باسىم سيىپ كەتەردەي ءداۋ ەكەن. «دىم تۇسپەگەنى مىناۋ بولسا…» دەدىم ىشىمنەن. ويىمدى وقىپ قويعانداي، اۋزى-باسىن ءجۇن باسىپ كەتكەن تىرىق سارى كىسى انادايدان: «بۇل تۇك ەمەس، ادەتتە بۇدان دا ۇلكەندەرى بولادى»، – دەدى داۋىستاپ.
ايلاسى قۇرىپ، ارقاندالىپ تۇرعان جايىندى جەلبەزەگىنەن الىپ كوتەرۋگە شامام ارەڭ جەتتى. بويى تۋرا مەنىكىندەي، سالماعى شامامەن 50-60 كگ. بولادى. كۇن رايى بۇزىلا باستادى. داۋىلدا كول ۇستىندە قالۋ قاۋىپتى. بالىقشىلار ايلاعىندا ايالداپ، تۇستىك تاماعىمىزدى ءىشىپ الدىق تا، جاعالاۋعا قاراي تەزدەتىپ تارتىپ وتىردىق.
بالقاش وسىنداي جايىنىمەن دە ماقتانا الادى. بالىقشىلاردىڭ ايتۋىنشا، كولدە بۇدان الدەقايدا ىرىلەرى دە بار.
كەشقۇرىم جاعاعا جەتكەنىمىزدە الاي-دۇلەي داۋىل تۇرىپ، شاتىر-شۇتىر نايزاعاي وينادى. جاۋىن تۋرا ءتۇبى تۇسكەن شەلەكتەي قۇيىپ كەپ جىبەردى. ءتورت ساعاتتان استام ۋاقىت توقتاماي كۇن كۇركىرەپ، تۇنگى اسپاندا تىنىمسىز نايزاعاي وينادى. كوك كۇمبەزىنىڭ ءار جەرىنەن 4-5 سەكۋند سالىپ جاي وتى جارقىلداپ جاتتى. بۇل شىن مانىندە اسا ءبىر ۇرەيلى كورىنىس ەدى.
بيىل جاڭبىرلى بولعاندىكى مە، جەر جارىقتىق جاسىل كىلەمدەي جايناپ جاتىر. الىستان توراڭعى توعايىن (لات. Populus section Turanga) كوزىمىز شالدى. بىراق قاسىنا جاقىن بارا المادىق. بالقاشتىڭ تاعى ءبىر بايلىعى – تامىرى 25 مەتر تەرەڭدىككە كەتەتىن وسى ءبىر ءشول ەركەسى ەدى. قازاق حالقى ەرەكشە كيەلى ساناپ، قۇرمەتتەگەن اعاش بۇگىندە قازاقستانداعى جويىلىپ بارا جاتقان وسىمدىكتەر قاتارىنا ەنىپ وتىر.
بالقاش الابى – ءحانتاڭىرى مۇزدىقتارىنان بالقاش قۇمدارىنا دەيىنگى، سالىستىرمالى تۇردە قىسقا عانا، ارالىقتا 5 كليماتتىق بەلدەۋدى قامتىپ جاتقان تاڭعاجايىپ تابيعي كەشەن. جىلدان-جىلعا ۋشىعىپ بارا جاتقان ايماقتىڭ ەكولوگيالىق ماسەلەلەرى كوپ-اق. ول قازاقستان مەن قىتاي بيلىگىنىڭ بىرلەسە ارەكەت ەتۋىن كۇتىپ تۇرعان دا شىعار.
تاڭ اتا جاڭبىر باسىلا سالىسىمەن، استاناعا اتتانىپ كەتتىك. ارتىمىزدا تابيعات انانىڭ كوز جاسىنداي جانارى مولدىرەپ بالقاش كولى قالا بەردى.
بۇل جاريالانىم ەۋروپالىق وداقتىڭ قولداۋىمەن ازىرلەندى. ماقالا مازمۇنى «National Geographic قازاقستان» رەداكتسياسى جاۋاپكەرشىلىگىنە جاتادى جانە ەۋروپالىق وداق كوزقاراسىن بىلدىرمەيدى.
ورى: ماقسات ياسىلبايۇلى ، فوتو: ەربولات شادراحوۆ
“The Qazaq Times”
«ۋچاسكەدەن ارۋاققا كوك حات»: الماتىدا مارقۇمعا كەلگەن شاقىرتۋ
ء"ادىل قازاقستان، ەستيتىن مەملەكەت" ەندى ادۆوكاتتارعا قىسىم جاساي باستادى ما؟
"انتي-اەس" قوعامدىق قوزعالىسى: بيلىك اەس-كە قارسىلاردىڭ قۇقىقتارىن بۇزۋدا
رىسبەك سارسەنبايۇلى: اەس – جارىلىپ كەتۋگە شاق تۇرعان بومبانى قۇشاقتاپ وتىرعانمەن بىردەي
قاراعايعا قارسى بۇتاق. دۋماننىڭ سوت تەرگەۋى اياقتالدى. 29 شىلدە ءجارىسسوز.
پروكۋروردىڭ ەسكەرتۋى. دۋمانعا بوستاندىق! ادۆوكات ءابليازوۆتان العان جاۋابىن ىسكە تىركەتتى.