Balqaş jayınınıñ adamğa şabuıl jasağan kezderi bolğan. Negizgi qoregi: sudağı mayda balıqtar men qwstar. Keyde ölekselerdi de talğamay jwta beredi. Tipti, onıñ etin mwsılmandardıñ jeuine bolatın-bolmaytını turalı arnayı ükim de bar.

Osıdan birneşe ğasır bwrın İle özeni Balqaşqa qazirgidey oñtüstiginen emes, orta twsınan qwyğan eken. Qazir İle atırauın­da bolıp jatqan üderisterdiñ äserinen tarmaqtar auıp, sol eski arnasına qaray jıljıp bara jatır deuge negiz bar. Jerserikten tüsirilgen suretterden onı anıq bayqauğa boladı.

İle özeni atırauınıñ şığısında osıdan birneşe ğasır bwrın Balqaşqa qwyğan su arnasınıñ izi bar. Ol – Sarıesik-atırau dep ataladı. Oñtüstik batısında – ­qwmdauıt dala jatır. Topar tarmağındağı su sol qwmğa siñip ketedi. «Qazaqstan ğarış saparı» WK» AQ fotosı.

QR Bilim jäne ğılım ministrligi Geografiya institutınıñ ağa ğılımi qızmetkeri Aqan Mırzahmetovtıñ pikirinşe: «Özen arnasınıñ auısuı wzaq uaqıtqa sozılatın üderis. Ol tabiği sebepterden tuındaydı. Tabiğattıñ öz işindegi äreketterden arnanıñ forması, kölemi, mölşeri, tereñdigi, konfiguraciyası özgeriske wşırap otıradı. Ol İleniñ sulılığına täueldi. Jalpı, bwl üderisti basqaruğa boladı jäne onı basqaruda Qapşağay su qoyması bastı tetik bolıp tabıladı».

1980 jıldan beri jıldıñ är mezgilinde Geografiya institutı qızmetkerleri josparlı dalalıq jwmıstarın jüyeli türde jürgizip keledi. Su resurstarı zerthanasına qarastı «Arqar» stacionarında jıl boyı gidrometeorologiyalıq baqılaular men arnalıq üderisterge monitoring jasaladı.

Jospar boyınşa İle özeniniñ atırauın aralap ötip, arı qaray Balqaş köliniñ soltüstigindegi – Priozer qalasına jetuimiz kerek edi. Biraq kölde jel twrıp, aynala alay-düley bolıp twrıp aldı. Artınşa toqtausız jañbır sirkiredi. Endi aşıldı-au dey bergende qaytadan dauıl köterildi. Kölge şıqpaq twrmaq, qayıqqa minuden qaldıq. Aua rayı boljamın qarayıq desek ne internet, ne wyalı baylanıs joq. Osılayşa jergilikti balıqşı Zikanıñ (Zeynetulla) bayanda qwyqıljıtqan änderin tıñdap, tağı birneşe kün Şwbarqwnan mañında jatuğa tura keldi.

Jalpı, jurnalistik käsippen jürgen soñ talay adamdarmen aralasasıñ, el-jer köresiñ. Nebir jaysañ jandardı keziktiresiñ. Meniñ esimde qalğan sonday azamattardıñ biri – osı Zeynetulla boldı. Qayran, auıldıñ qarapayım, peyili süttey aq, nieti suday taza adamdarı-ay deseñizşi…

Qarap jatpay ekspediciya müşelerimen birge Wzınaralğa jetu josparın talqıladıq. Balqaş köliniñ aşı jäne twşı böligin ekige bölip twratın tübekti jergilikti halıq ejelden osılay atap ketken. Wzınaraldıñ soltüstik nüktesi köldiñ däl ortasına jetip jatsa, oñtüstigi jağalaudağı batpaqtı-qamıstı alqap­qa wlasadı. Biraq oğan qwrlıq arqılı jetu äste mümkin emes. Qamıs pen saz aralasqan nağız twmsa aymaqta jol twrmaq, äli künge deyin adam ayağı baspağan jerler de bar. Ol jer qalıñ qamıs pen jırtqış añdar mekeni sanaladı. Sol sebepti eñ oñtaylı jol – köl arqılı jetu dep şeştik. Ol üşin sözsiz Prio­zerge jetuimiz kerek. Biraq dauıl kezinde köl betine şığudıñ özi qauipti. Solay bolsa da, kesteden keşigip, äbden jüykemiz jün bolğan biz täuekelge bel baylap, Zikanıñ jüyrik japon katerimen arğı bettegi Priozer qalasına tartıp otırdıq. Bwdan basqa amalımız da joq bolatın.

Köl üstinde sağatına 90 şaqırımdıq jıldamdıqpen basıp kele jatqanbız. Kökjiek aspanmen aralasıp, naqtı qay jerde twrğanı körinbeydi. Kenet köldiñ däl orta twsına kelgenimizde katerimiz oqıstan şayqalaqtap ketti. Bir büyirden tauday tolqın kep soqqan eken. Bir Allağa sıyınıp, jaqtau temirlerge jabısıp aldıq. Abıroy bolğanda tolqın odan arı üdemedi. Arada bir sağat ötkende jağalau körindi.

Köldiñ eñ tereñ jeri – 23,5 m; ortaşa tereñdigi – 3 m; wzındığı – 614 şaq.; eni – 30 şaq.

Priozer – är türli wlt ökilderi twratın şağın qala. Bir kezderi reseylik äskeri baza ornalasqandıqtan, sırttan keletinderge jabıq sanalğan. Ol jerde qanşa ret äskeri sınaq jürgizilgeni de belgisiz. Jergilikti twrğındardıñ aytuınşa, qauipti sınaqtardan soñ ulı zattar suğa qosılıp, tabiğatqa orasan zor şığın keltirgen oqiğalar köp bolğan eken. Al onıñ bäri onsız da ahualı naşarlap twrğan Balqaş köliniñ jağdayın odan arı uşıqtırıp otır. Reseylik äskeri poligondardıñ qorşağan ortağa tigizgen zalalı äli de arnayı zertteudi qajet etedi.

«Qazaqstan ğarış saparı» WK» AQ fotosı

Bir apta boyı qayıqtan basqa kölik, sudan basqa jol körmegen biz endi avtomobil'men köldiñ soltüstigin aynalıp, jolay Balqaş qalasın basıp ötip, arı qaray qwmdı dalamen Wzınaral twsına jetpek oyımız bar. Bwl – Qarağandı oblısınıñ aumağı. Aynala közge türtse, köringisiz. Osılayşa tünniñ bir uağında Aqjaydaq auılınıñ mañındağı balıqşılar bazasına jetip jığıldıq.

Büginde Balqaş qalasında ken öndirumen aynalısatın Balqaş tau-ken kombinatı (BTKK) jwmıs isteydi. Ol qala halqınıñ edäuir böligin jwmıspen qamtamasız etip otırğanımen, ökinişke qaray, jergilikti twrğındardıñ aytuınşa, tabiğatqa da orasan zor qater töndirip twr. Bir kezdegi Keñes ükimetiniñ jer qoynauın közsiz igeru sayasatımen salıstırğanda jağday täuir. QR Qorşağan ortanı qorğau ministrligi 2001 jılı tiisti mekemelerge №68 «Balqaş köliniñ ekologiyasın jaqsartu» bağdarlamasın jüzege asırudı tapsırğan bolatın. Degenmen Balqaş köli alabınıñ ekologiyalıq jağdayı tolıq jaqsarıp ketti deu qiın. Bwl 3 milliondıq halqı bar aymaqtı twraqtı sumen qamtamasız etu mäselesin, öñirdiñ su sayasatın wlttıq qauipsizdik twrğısınan qayta qaraudı qajet etedi. İle özeniniñ transşekaralıq ekendigi men ğalamdıq jılınu faktorların eskersek, mäsele odan da kürdelene tüsedi. Kişigirim özen-sular resurstarınıñ jıldan-jılğa özgerip bara jatuı da qauipke qauip qosıp, atalmış aymaqtıñ äleumettik-ekonomikalıq damuı men ekologiyalıq ahualına teris ıqpal etip otır.

HH ğasırdıñ orta twsınan bastalğan Balqaş alabınıñ tabiği resurstarın jappay igeru jwmıstarı men qauipti äskeri sınaqtar şıñnan qwmğa deyin twtasqan tabiği balanıs­tı öreskel bwzdı. Nätijesinde, büginde İle jolbarısı, Balqaştıñ kökbas balığı sekildi erekşe tirşilik ieleri joyılıp ketti nemese soğan tayau.

Ayta keterligi, Balqaş kölinde kez kelgen balıq türi tirşilik etuge qabiletti. Negizinen sazan, taban, torta, aqmarqa men jayın jii kezdesedi. Soñğı jıldarı mwnda qaydan kelgeni belgisiz jırtqış jılanbalıq payda bolıp, biraz dürbeleñ tuğızdı. Bir kezde kökserke de däl osılay köldegi kökbas pen alabwğanı joyıp jibergen bolatın. Balqaş kökbasınıñ basqa twqımdastarına qarağanda özine tän köptegen erekşelikteri bar edi, biraq ol qazir Qızıl kitapqa endi.

«Jılanbalıq Qıtay jaqtan ağıp kelui äbden mümkin. Sebebi balıq türlerin introdukciya­lau (jersindiru) bizde de, Qıtayda da bolğan. Jılanbalıqtan özge qiır şığıstıq birneşe balıq türleri anıqtaldı», – deydi professor Jaqıpbay Dostay.

Qazaqstandıq mamandar Qıtay jağınıñ İle suın öndiristik, auılşaruaşılıq maqsattarğa paydalanudı jıldan-jılğa arttırıp kele jatqanın aytuda. Balqaş kölindegi balıqtardıñ azayuınıñ bir sebebi de sonda bolsa kerek. Eger şığıstağı körşi el İle özeniniñ suın bwrıp aludı toqtatpasa, köl deñgeyi tömendep, Wzınaral arqılı Balqaştıñ şığıs böligine qaray su ağıp öte almay qaladı. Ol birneşe bölikterge bölinip, Qaratal, Aqsu, Lepsi, Ayagöz özenderiniñ qwyı­lar twsındağı oyıstardan şağın kölder payda bolu qaupi bar. Tipti, Wzınaral twsınan böget salu qajettiligi tuındauı da ğajap emes. Al bwl degeniñiz, ülken geosayasi jağdayğa äkelui mümkin.

Tañerteñgisin twra salısımen ülken bir katerdi minip, äygili Wzınaralğa bağıt tüzedik. «Men osı jerde bala kezimnen twrıp kelemin. Memleket Balqaşqa köñil bölse jaqsı bolar edi, – deydi jergilikti balıqşı Aleksey Grebennikov, – jıl ötken sayın brakon'erler köbeyip keledi. Japa-tarmağay rwqsat etilmegen qwraldarmen jabayı türde balıq aulauğa tosqauıl qoyu kerek».

Balqaştıñ eñ ülken bes problemasınıñ qatarına köl tabanın qarmap jatqan qıtaylıq torlardı jatqızuğa boladı. Jergilikti balıqşılar qasköylerdiñ mwnday äreketinen zärezap bolğanın aytadı. Torğa tüsken balıq odan qayta şığa almay, audı tömen qaray tarta beredi. Oğan iri balıqtar barıp arandaydı. Söytip, sol auda jatıp bwzılıp ketedi. Al audıñ özi ne üzilmeydi, ne şirimeydi. Şamadan tıs köbeygen ölekse, su astı äleminiñ berekesin alıp, jıldan-jılğa tirşiligin sayabırlatıp bara jatır.

– Baqılaudı küşeytip, mıqtı tehnika, dayındığı joğarı qızmetkerlerdi köbeytse eken degen tilegim bar. Qanşa degenmen, Balqaş – Qazaqstannıñ qaytalanbas baylığı emes pe?» – dep küyinedi Aleksey.

– Eger balıq aulauğa tıyım salsaq, turizmdi qalay damıtamız? Balqaşqa keletin turist – ol eñ birinşi kezekte balıq aulağısı keletin turist emes pe, – dedim men.

– Ol dwrıs. Biraq men köl üstinde zañsız jüretinder turalı aytıp otırmın. Kerisinşe qarmaqpen aulauğa şek qoymau kerek. Sonda ğana turizm damidı. Sonday-aq, qorşağan orta tazalığı üşin qoqıs jäşikterin ornatıp, turisterdiñ mädenietin joğarılatu kerek. Meniñ pikirim osınday, – dedi balıqşı.

Sudıñ aşı jäne twşı jeri tüyisken şekarasımen boylap jüzip kelemiz. Biraq tür-tüsinen eş ayırma bayqay almadıq. Men basında aşı su men twşı su bir tüzu sızıqtıñ boyımen bölinip twratın şığar dep elestetken edim. Söytsem olay emes, ağıstar işinara kirigip, keyde 4-5 şaqırımğa deyin aralasıp jatadı eken. Bwl da bir tabiğattıñ tılsım küşi şığar?!.

Biraz jüzgende eleusizdeu bir balıqşılar aylağına kelip tireldik. «Eki aptadan beri jatırmız», – deydi olar. Arasında Şığıs Europa, Baltıq elderinen kelgenderi de bar eken.

«Biıl Balqaş balıqqa sarañ bolıp twr. Auğa jöni tüzu balıq ilinbedi. Jaña sizder kelerdiñ aldında ğana anau bir jayındı wstadıq», – dep mwñın şaqtı bireui. Jayınğa qarasam, aşılğan auzına meniñ basım siıp keterdey däu eken. «Dım tüspegeni mınau bolsa…» dedim işimnen. Oyımdı oqıp qoyğanday, auzı-basın jün basıp ketken tırıq sarı kisi anadaydan: «Bwl tük emes, ädette bwdan da ülkenderi boladı», – dedi dauıstap.

Aylası qwrıp, arqandalıp twrğan jayındı jelbezeginen alıp köteruge şamam äreñ jetti. Boyı tura menikindey, salmağı şamamen 50-60 kg. boladı. Kün rayı bwzıla bastadı. Dauılda köl üstinde qalu qauipti. Balıqşılar aylağında ayaldap, tüstik tamağımızdı işip aldıq ta, jağalauğa qaray tezdetip tartıp otırdıq.

Balqaş osınday jayınımen de maqtana aladı. Balıqşılardıñ aytuınşa, kölde bwdan äldeqayda irileri de bar.

Keşqwrım jağağa jetkenimizde alay-düley dauıl twrıp, şatır-şwtır nayzağay oynadı. Jauın tura tübi tüsken şelektey qwyıp kep jiberdi. Tört sağattan astam uaqıt toqtamay kün kürkirep, tüngi aspanda tınımsız nayzağay oynadı. Kök kümbeziniñ är jerinen 4-5 sekund salıp jay otı jarqıldap jattı. Bwl şın mäninde asa bir üreyli körinis edi.

Biıl jañbırlı bolğandiki me, jer jarıqtıq jasıl kilemdey jaynap jatır. Alıs­tan torañğı toğayın (lat. Populus section Turanga) közimiz şaldı. Biraq qasına jaqın bara almadıq. Balqaştıñ tağı bir baylığı – tamırı 25 metr tereñdikke ketetin osı bir şöl erkesi edi. Qazaq halqı erekşe kieli sanap, qwrmettegen ağaş büginde Qazaqstandağı joyılıp bara jatqan ösimdikter qatarına enip otır.

Balqaş alabı – Hantäñiri mwzdıqtarınan Balqaş qwmdarına deyingi, salıstırmalı türde qısqa ğana, aralıqta 5 klimattıq beldeudi qamtıp jatqan tañğajayıp tabiği keşen. Jıldan-jılğa uşığıp bara jatqan aymaqtıñ ekologiyalıq mäseleleri köp-aq. Ol Qazaqstan men Qıtay biliginiñ birlese äreket etuin kütip twrğan da şığar.

Tañ ata jañbır basıla salısımen, Astanağa attanıp kettik. Artımızda tabiğat ananıñ köz jasınday janarı möldirep Balqaş köli qala berdi.

Bwl jariyalanım Europalıq Odaqtıñ qoldauımen äzirlendi. Maqala mazmwnı «National Geographic Qazaqstan» redakciyası jauapkerşiligine jatadı jäne Europalıq Odaq közqarasın bildirmeydi.

http://nationalgeographic.kz

orı: Maqsat YAsılbaywlı , Foto: Erbolat Şadrahov

“The Qazaq Times”