مىڭجىلدىقتار جولاۋشىسى اباي كۇنى

ابايدىڭ دۇنيەگە كەلگەن كۇنىن ءاربىر جىل سايىن ەرەكشە ەسكە الىپ، كەمەڭگەر ۇلى اقىننىڭ قاسيەتتى ارۋاعىنا تاعزىم ەتىپ، قۇرمەت كورسەتۋ – رەداكتسيانىڭ قادىرلى ءداستۇرى. الايدا ابايدىڭ قاي ايدا، قاي كۇنى تۋعانى، قاي جەردە دۇنيەگە كەلگەنى تۋرالى ناقتى تاريحتىق دەرەك انىقتالىپ، وسى كۇنگە شەيىن بىرقالىپقا تۇسكەن جوق، تۇراقتى قورىتىندى پىكىر جازىلعان جوق. دەسە دە 10 جانە 23 تامىز كۇندەرى ابايتانۋشىلاردىڭ ورتاق شەشىمىمەن ناقتىلا قويعانعا دەيىن ەكى كۇندە قاتار ەسكە الۋ الاش جۇرتىنا قيىندىق ەتپەسى انىق.

ءوزىن قازاقتىڭ پەرزەنتى سانايتىن پەندەنىڭ ابايدى ماقتان تۇتۋى زاڭدى قۇبىلىس. «قازاقتىڭ باس اقىنى – اباي. ونان اسقان بۇرىنعى-سوڭعى زاماندا قازاق بالاسىندا ءبىز بىلەتىن اقىن بولعان جوق»، دەپ جيىرماسىنشى عاسىر تابالدىرىعىن اتتاي بەرە قاداپ ايتقان الاش ارداقتىسى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ عيبراتتى پىكىرى بارشامىزدىڭ جۇرەگىمىزدە جاتتاۋلى.

قادىرلى اباي ءداۋىر مەن ءداۋىردىڭ، زامان مەن زاماننىڭ، ءتىپتى تۇتاستاي ادامزات وي-تانىمىنىڭ جاڭعىرىپ جاڭارعان كەزەڭدە ءومىر ءسۇردى دە، سويى باسقا، بوگەنايى بولەك جاڭا ۋاقىت كەزەڭىندە ەلىنە جول سىلتەگەن شىراقشى بولدى. ءتىپتى، تۋعان حالقى عانا ەمەس، ادامزاتقا ورتاق جاۋاپ ىزدەگەن ول، ارعى-بەرگى ءداۋىردىڭ ۇلى تۇلعالارىمەن وي ارقىلى تىلدەستى. ۇلت پەن جەكەنى ادامزاتتىق ىزگى قۇبلاعا باستاۋ ءۇشىن دە ابايداي ۇلى تۇلعاسى جوق ۇلتتىڭ باسار جولى تارعالاڭ. سوندىقتان دا، قوعامدى قۇراعان ءاربىر كلەتكادان تارتىپ وي جۇگىرتكەن ابايدىڭ قادىر-قىمباتى، سىر مەن سىمباتى جىل وتكەن سايىن ارتا تۇسەدى. الاش پەن ادامزاتتىڭ ابايى ەسكى الەمنىڭ جاڭا كەيىپكەرى كوبەيگەن سايىن ساي-سالاسى كەڭەيىپ، اجارلانىپ، جاندانىپ، جاسارا بەرەرى ءسوزسىز. سەبەبى ابايدا ءار ۇرپاقتىڭ نەسىبەسى، الار جاۋابى بار.

بيىل قازاقستاندا ۇلى اعارتۋشىنىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا 10 تامىز رەسمي مەرەكە رەتىندە اباي كۇنى دەپ بەكىتىلدى. سونداي-اق مادەني-تانىمدىق باعىتتا «Abai TV» تەلەارناسى اشىلدى. اقپارات كەڭىستىگىنە «اقىل ويدىڭ ايناسى» دەگەن ۇرانمەن جول تارتقان ارنا ۇلتتىق جانە الەمدىك ونەر مەن مادەنيەتتىڭ ءىنجۋ-مارجانىن، ءتۇرلى ۇلتتاردىڭ ادەبي جانە تاريحي مۇرا جاۋھارلارىن، سپەكتاكل، بالەت سياقتى بەكزادا ونەر تۇرلەرىن قالىڭ بۇقاراعا ۇسىنادى.

قازىر ەلىمىزدە اۋدان مەن قالانى ايتپاعاندا اباي اتىنداعى 1500-گە جۋىق كوشە، 81 ساياباق، 21 مەكتەپ، 17 ەسكەرتكىش، 14 مادەنيەت ءۇيى، ءتىپتى ءبىر كوپىر مەن وزەن بار. بۇكىل اۋدارمالارىن قوسقاندا، ابايدان قالعان بار-جوعى 308 تۋىندى عانا. بىراق ماعىنالىق-پوشىمدىق جاعىنان قانشاما زەرتتەۋگە، ينتيتۋتتارعا جۇك بولىپ كەلە جاتقانى بەلگىلى.

ابايدان قالعان دانالىقتىڭ ءبىر پاراسىن ۇسىنامىز:

ادال ءجۇرىپ، ادال تۇر.

ادام اتا-انادان تۋعاندا ەستى بولمايدى: ەستىپ، كورىپ، ۇستاپ، تاتىپ ەسكەرسە، دۇنيەدەگى جاقسى، جاماندى تانيدى-داعى، سوندايدان بىلگەنى، كورگەنى كوپ بولعان ادام ءبىلىمدى بولادى.

ادام بالاسىنا ادام بالاسىنىڭ ءبارى – دوس.

ادام بالاسىنا جىرتىقسىز، كىرسىز، سىپايى كيىنىپ، ءھام ول كيىمىن بىلعاپ، بىلجىراتىپ كيمەي، تازا كيمەك – دۇرىس ءىس.
ادامزات – بۇگىن ادام، ەرتەڭ – توپىراق.

ادامشىلىقتىڭ الدى – ماحاببات، عادەلەت.

از با، كوپ پە، ادام بالاسى ءبىر ءتۇرلى ماقتاننان امان بولماعى – قيىن ءىس. سول ماقتان دەگەن نارسەنىڭ مەن ەكى ءتۇرلىسىن بايقادىم: بىرەۋىنىڭ اتىن ۇلكەندىك دەپ اتايمىن، بىرەۋىن ماقتانشاقتىق دەيمىن.

اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا.

اقىل وسسە، ول ءتۇپسىز تەرەڭ جاقسىلىق سۇيمەكتىك ءبىرلان وسەر.

اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باس.

اسىعىس ءتۇبى – وكىنىش.

ءاربىر جامانشىلىقتىڭ، جاعاسىندا تۇرىپ ادامنىڭ ادامدىعىن بۇزاتىن جامانشىلىقتان بويىن جيماقتىق، بۇل ادامعا نۇر بولادى.

ءاربىر قۇمار بولعان نارسەگە جەتكەندە، ياكي انە-مىنە جەتەر-جەتپەس بولىپ جۇرگەندە، ءبىر ءتۇرلى ماستىق پايدا بولادى ەكەن.

ءاربىر ماقتان بىرەۋدەن اسامىن دەگەن كۇنشىلىكتى بىتىرەدى، كۇنشىلىك كۇنشىلىكتى قوزعايدى.

ءاربىر ماستىق بويدان وعاتتى كوپ شىعارىپ، اقىلدىڭ كوزىن بايلاپ، توڭىرەكتەگى قاراۋشىلاردىڭ كوزىن اشىپ، «انانى، مىنانى» دەگىزىپ، بويدى سىناتاتۇعىن نارسە ەكەن.

ءاربىر جالقاۋ كىسى قورقاق، قايراتسىز تارتادى.

ءاربىر قايراتسىز قورقاق ماقتانعىش كەلەدى.

ءاربىر ماقتانشاق قورقاق اقىلسىز، نادان كەلەدى.

ءاربىر اقىلسىز نادان ارسىز كەلەدى.

ءاربىر ارسىز جالقاۋدان سۇرامساق، ءوزى تويىمسىز، تىيىمسىز، ونەرسىز، ەشكىمگە دوستىعى جوق جاندار شىعادى.

باقپەن اسقان پاتشادان ميمەن اسقان قارا ارتىق.

بالالاردى جاسىندا اتا-انالارى قياناتشىلىققا سالىندىرىپ الادى. ول قياناتشىل بالالارى تالاپقا دا، عىلىمعا دا، ۇستازعا دا، ءحاتتا يمان يعتيقاتقا[1] دا قياناتبىرلان بولادى. بۇل قياناتشىلار – جارىم ادام، جارىم موللا، جارىم مۇسىلمان.

بالاڭ بالا بولسىن دەسەڭ، وقىت، مال اياما!

بىلىمسىزدىك حايۋاندىق بولادى.

[بىرەۋ] جاتقا ماقتانارلىق ماقتاندى ىزدەيدى. ول – نادان، لاكين نادان دا بولسا ادام.

[بىرەۋ] ءوز ەلىنىڭ ىشىندە ماقتانارلىق ماقتاندى ىزدەيدى. ونىڭ ناداندىعى تولىق، ادامدىعى ابدەن تولىق ەمەس.

[بىرەۋ] ءوز ۇيىنە كەلىپ ايتپاسا، ياكي اۋلىنا عانا كەلىپ ايتپاسا، وزگە كىسى قوستامايتىن ماقتاندى ىزدەيدى. ول – ناداننىڭ نادانى لاكين ءوزى ادام ەمەس.

شىعار ەسىگىن تابا الماي، ۋايىم-قايعىنىڭ ىشىنە كىرىپ الىپ، قامالىپ قالماق – ول ءوزى دە ءبىر انتۇرعاندىق.

بىرەۋدى ىزالاندىرماق – شاريعاتتا حارام، شارۋاعا زالال، اقىلعا تەرىس.

عىلىمدى، اقىلدى ساقتايتۇعىن مىنەز دەگەن ساۋىتى بار. سول مىنەز بۇزىلماسىن!

عىلىمدى ۇيرەنگەندە، اقيقات ماقساتپەن بىلمەك ءۇشىن ۇيرەنبەك كەرەك.

عىلىم تاپپاي ماقتانبا.

عالىمنان نادان ارتپاس ۇققانمەنەن.

عىلىمسىز احيرەت تە جوق، دۇنيە دە جوق.

دوسىڭا دوستىق – قارىز ءىس.

دۇشپانىڭا ءادىل بول.

دۇنيەنىڭ كورىنگەن ءھام كورىنبەگەن سىرىن تۇگەلدەپ، ەڭ بولماسا دەنەلەپ بىلمەسە، ادامدىقتىڭ ورنى بولمايدى.

ەگەردە ەستى كىسىلەردىڭ قاتارىندا بولعىڭ كەلسە، كۇنىندە ءبىر مارتەبە، بولماسا جۇماسىندا ءبىر، ەڭ بولماسا، ايىندا ءبىر، وزىڭنەن ءوزىڭ ەسەپ ال.

ەڭبەك قىلماي تاپقان مال داۋلەت بولماس.

ەڭبەك قىلساڭ، قارا جەر دە بەرەدى.

ەڭبەكسىز مال دامەتپەك – قايىرشىلىق.

ەر ءىسى – اقىلعا ەرمەك، بويدى جەڭبەك.

ەرىنشەكتىك – كۇللى دۇنيەدەگى ونەردىڭ دۇشپانى. تالاپسىزدىق، جىگەرسىزدىك، ۇياتسىزدىق، كەدەيلىك – ءبارى وسىدان شىعادى.

ەسەر كىسى ورنىن تاپپاي، نە بولسا سول، ءبىر بايانسىز، باعاسىز نارسەگە قىزىعىپ، قۇمار بولىپ، ءومىرىنىڭ قىزىقتى، قىمباتتى شاعىن يتقورلىقپەن وتكىزىپ الادى ەكەن-داعى، كۇنىندە وكىنگەنى پايدا بولمايدى ەكەن.

ەستى ادام ورىندى ىسكە قىزىعىپ، قۇمارلانىپ ىزدەيدى ەكەن-داعى، كۇنىندە ايتسا قۇلاق، ويلانسا كوڭىل سۇيسىنگەندەي بولادى ەكەن.

ەستىلەردىڭ ايتقان سوزدەرىن ەسكەرىپ جۇرگەن كىسى ءوزى دە ەستى بولادى.

ەستىگەن نارسەنى ۇمىتپاستىققا ءتورت ءتۇرلى سەبەپ بار: ▫اۋەلى كوكىرەگى بايلاۋلى بەرىك بولماق كەرەك; ەكىنشى – سول نارسەنى ەستىگەندە يا كورگەندە عيبراتلانۋ كەرەك، كوڭىلدەنىپ، تۇشىنىپ، ىنتامەن ۇعۋ كەرەك; ءۇشىنشى – سول نارسەنى ىشىنەن بىرنەشە ۋاقىت قايتارىپ ويلانىپ، كوڭىلگە بەكىتۋ كەرەك; ءتورتىنشى – وي كەسەلدى نارسەلەردەن قاشىق بولۋ كەرەك. ەگەر كەز بولىپ قالسا، سالىنباۋ كەرەك.

جاقسىلىق ۇزاق تۇرمايدى.

جاماندىق ءار كەز توزبايدى

جامان دوس – كولەڭكە.

ءجۇز تۋرا جولداعىلاردى شاتاستىرۋشى كىسى ءبىر قيسىق جولداعى كىسىنى تۇزەتكەن كىسىدەن ساداعا كەتسىن

جۇرەكتە اينا جوق بولسا، ءسوز بولمايدى وڭگەسى.

زالىمدىق – ادام بالاسىنىڭ دۇشپانى.

زامانعا جامان كۇيلەمەك، زامانا ونى يلەمەك.

كورسەقىزارلىقپەن، جەڭىلدىكپەن، يا بىرەۋدىڭ ورىنسىز سوزىنە، يا ءبىر كەز كەلگەن قىزىققا شايقالىپ قالا بەرسەڭ، مىنەزدىڭ بەرىكتىگى بۇزىلادى.

كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە بار: ناداندىق; ەرىنشەكتىك; زالىمدىق.

قازاققا كۇزەتشى بولايىن دەپ ءبىز دە ەل بولىپ، جۇرت بىلگەندى ءبىلىپ، جۇرت قاتارىنا قوسىلۋدىڭ قامىن جەيىك دەپ نيەتتەنىپ ۇيرەنۋ كەرەك

قايعى كەلسە، قارسى تۇر، قۇلاي بەرمە.

قۇدايدان قورىق، پەندەدەن ۇيال.

قۇدايعا تەرىستىكتەن نە ار مەن ۇياتقا تەرىستىكتەن سىلكىنىپ، بويىن جيىپ الا الماعان كىسى، ۇنەمى جامانشىلىققا، ماقتانعا سالىنىپ، ءوز بويىن ءوزى ءبىر تەكسەرمەي كەتكەن كىسى، ءتاۋىر تۇگىل، اۋەلى ادام با ءوزى؟

قۋلىق ساۋماق، كوز ءسۇزىپ، تىلەنىپ، ادام ساۋماق – ونەرسىز ءيتتىڭ ءىسى.

قۋلىق، سۇمدىق، ۇرلىقپەن مال جيىلماس.

لاكين ءوز داۋلەتىنەن ارتىق كيىنبەك، نە كيىمى ارتىق بولماسا دا كوڭىلىنە قۋات تۇتىپ، تىم اينالدىرماق – كەربەزدىڭ ءىسى.

مالعا دوستىڭ مۇڭى جوق مالدان باسقا.

مال، ماقتان عيززات-حۇرمەت ادامدى ءوزى ىزدەپ تاپسا، ادامدىقتى بۇزبايدى ءھام كورىك بولادى.

ماقتان قۋما، كەرەك قۋ.

ماحاببات – اۋەل ادامنىڭ ادامدىعى، عاقىل، عىلىم دەگەن نارسەلەر ءبىرلان.

مىقتى بولساڭ، ءوزىڭنىڭ ءناپساڭدى جەڭ.

ناداندىق – ءبىلىم-عىلىمنىڭ جوقتىعى، دۇنيەدە ەشنارسەنى ولارسىز ءبىلىپ بولمايدى.

Hادان ەل قۋانباس نارسەگە قۋانادى.

وي كەسەلدەرى: ۋايىمسىز سالعىرتتىق; ويىنشى-كۇلكىشىلدىك; يا ءبىر قايعىعا سالىنۋ; يا ءبىر نارسەگە قۇمارلىق.

ويسىزدارعا قوسىلما.

ءوزىن ءوزى وزگەشەلىكپەن ارتىق كورسەتپەك ادامدىقتىڭ نۇرىن، گۇلىن بۇزادى.

ءوزى وزگەشە بولامىن دەمەكتىڭ ءتۇبى – ماقتان.

وزىڭدە بارمەن كوزگە ۇرىپ، ارتىلام دەمە وزگەدەن.

وزىڭە سەن، ءوزىڭدى الىپ شىعار ەڭبەگىڭ مەن اقىلىڭ ەكى جاقتاپ.

ءوزىڭ ءتىرى بولساڭ دا، كوكىرەگىڭ ءولى بولسا، اقىل تابۋعا ءسوز ۇعا المايسىڭ.

ءولىم باردا قورلىق جوق.

ءومىر جولى – تار سوقپاق، ءبىر يگەن جاق.

ءومىردىڭ الدى – ىستىق، ارتى – سۋىق.

ءومىر، دۇنيە دەگەنىڭ اعىپ جاقتان سۋ ەكەن.

وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق، ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق – بەس دۇشپانىڭ بىلسەڭىز.

پايدا ويلاما، ار ويلا.

راقىمدىلىق، مەيىرباندىلىق، ۋا ءاربىر ءتۇرلى ادام بالاسىن ءوز باۋىرىم دەپ، وزىنە ويلاعانداي ويدى ولارعا دا بولسا يگى ەدى دەمەك، بۇلار – جۇرەك ءىسى، اسىقتىق تا جۇرەك ءىسى.

ساقالىن ساتقان كارىدەن ەڭبەگىن ساتقان بالا ارتىق.

سوزىنە قاراي كىسىنى ال، كىسىگە قاراپ ءسوز الما.

سىي دامەتپە، بەرسە الما ەش ادامنان.

سۇيىكتى ەر بىلگەن سىرىن سىرتقا جايماس.

تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي، قاناعات، راقىم، ويلاپ قوي – بەس اسىل ءىس، كونسەڭىز.

تالاپ قىل ارتىق بىلۋگە.

تالاپ، ۇعىم ماحابباتتان شىعادى.

تەگىندە ادام بالاسى ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزباق.

ءتىل جۇرەكتىڭ ايتقانىنا كونسە، جالعان شىقپايدى. امالدىڭ ءتىلىن السا، جۇرەك ۇمىت قالادى.

ءتىرى ادامنىڭ جۇرەكتەن اياۋلى جەرى بولا ما؟

ۋايىمسىز سالعىرتتىق دەگەن ءبىر نارسە بار زينھار جانىم، سوعان بەك ساق بول، اسىرەسە، اۋەل قۇدانىڭ، ەكىنشى – حالىقتىڭ، ءۇشىنشى – داۋلەتتىڭ، ءتورتىنشى – عيبراتتىڭ، بەسىنشى – اقىلدىڭ، اردىڭ ءبارىنىڭ دۇشپانى.

ءۇش-اق نارسە – ادامنىڭ قاسيەتى: ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك.

حايۋان بىلمەيدى، بىلەمىن دەپ تالاسپايدى. ءبىز تۇك بىلمەيمىز، ءبىز دە بىلەمىز دەپ ناداندىعىمىزدى بىلىمدىلىككە بەرمەي تالاسقاندا، ولەر-تىرىلەرىمىزدى بىلمەي، كۇرە تامىرىمىزدى ادىرايتىپ كەتەمىز.

ۇيات دەگەن – ادامنىڭ ءوز بويىنداعى ادامشىلىعى يتتىگىڭدى ىشىڭنەن ءوز موينىڭا سالىپ، سوگىپ قىلعان قىسىمنىڭ اتى.

ىنساپ، ۇيات بۇل عادالاتتان شىعادى.