بالتاش تۇرسىمباەۆ: جەمقورلاردىڭ از بولىگى عانا ۇستالىپ جاتىر

بالتاشتۇرسىمباەۆ تانىمال ساياساتكەر، قوعام قايراتكەرى. ول كىسى وبلىس اكىمى، قازاقستاننىڭ تۇركياداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى، اۋىلشارۋاشىلىعى ءمينيسترى، قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ حاتشىسى قىزمەتتەرىن اتقارعان. زەينەتتە بولعانىنا قاراماستان، قوعام ومىرىنە بەلسەندى ارالاسىپ كەلەدى.

ەلدەگى قازىرگى ساياسي احۋال كوپتەگەن ساۋالداردى تۋدىرىپ وتىر، ەندى سولاردىڭ ءمان-جايىن تولىق ءبىلۋ ءۇشىن، وسى سالادا قىزمەت ەتىپ، ساياسي-قوعامدىق ومىرگە بەيجاي قارامايتىن بالتاش تۇرسۋمباەۆتان مۇرات تەلىبەكوۆ rezonans.kz سايتىنا سۇحبات العان ەكەن.  

– ەلدىڭ بۇگىنگى جاعدايىن قالاي سيپاتتايسىز؟ بىرەۋلەر قارقىندى دامىپ كەلەمىز دەيدى، ال باسقالارى كەرى كەتىپ بارا جاتقانىمىزدى ايتۋدا.

– مەنىڭشە، ءبىز ءبىر ورىندا تۇرمىز. بىراق، ۇلكەن جوبالاردى جۇزەگە اسىرىپ، قارقىندى دامىپ كەلە جاتقانىمىز جايلى حالىق اراسىندا جالعان ناسيحات بار. 25 جىلدىڭ ىشىندە ءبىز دەربەس بولىپ، دەموكراتيانى دامىتۋعا بەت الدىق. كەزىندە، باتىستىڭ دامىعان ەلدەرى دارەجەسىنە جەتۋدى ماقسات ەتىپ، سينگاپۋر، وڭتۇستىك كورەيا، كۋۆەيت سەكىلدى ەلدەردىڭ قاتارىنان تابىلۋعا ءتيىس بولعانبىز. اقىرىندا، ەشتەڭەگە دە جەتە المادىق دەۋگە بولادى. ەگەر، سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندەگى ەكونوميكالىق احۋالمەن سالىستىراتىن بولساق، ءبىز كوپ دۇنيەنى جوعالتىپ الدىق. ءوزىمىزدىڭ ءوندىرىسىمىز جوقتىڭ قاسى، قايتا وڭدەۋ ونەركاسىبى مۇلدە توقىرادى. «كازاحسەلماش»، «پاۆلودار تراكتور زاۋىتى» ت.ب. ءبارى قيرادى.

– بىراق استانانى سالىپ الدىق ەمەس پە؟ جەرىمىزدە جاس ءارى زاماناۋي قالا پايدا بولدى. مۇنىڭ نەسى جامان؟

– استانا ەشقانداي ەكونوميكالىق پايدا اكەلىپ جاتقان جوق.

– بۇل ساتسىزدىكتەردىڭ سەبەبى نەدە؟

– تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى 10 جىلىندا ساياساتتا مۇنداي كەرى كەتۋشىلىك بولماعان. بىراق، كەيىننەن شەنەۋنىكتەردى ەشكىم باقىلاپ، تەكسەرىپ، رەتتەپ وتىرماعان سوڭ، وزدەرىمەن-وزدەرى بولىپ كەتتى. سودان جەمقورلىق «قارقىندى دامىپ» جاتىر. ونى ءالى كۇنگە دەيىن توقتاتا الماي كەلەمىز.

– دەمەك، بار ماسەلە جەمقورلىقتا بولىپ تۇر ما؟

– بۇل نەگىزگى سەبەپتەردىڭ ءبىرى. كەزىندە ءبىز اۋىل شارۋاشىلىعىندا  الەۋەتتى ەكەندىگىمىزدى ايتقان ەدىك. سودان بىزگە كولەمدى نەسيەلەردى بەرە باستادى. قازىرگى تاڭدا بەرەشەگىمىز 160 ميلليارد دوللاردان اسىپ وتىر. ءبىز جىل سايىن 30 ميلليارد دوللار تولەپ وتىرۋىمىز قاجەت.

– بىراق، قازىر جەمقورلىقپەن كۇرەس قارقىندى ءجۇرىپ جاتقانىن بايقاپ وتىرمىز. شەنەۋنىكتەردى تەكسەرىپ، تۇرمەگە وتىرعىزىپ جاتقان جاعدايلار كوبەيىپ كەتتى.

– كەلىسەمىن. بەدەلدى شەنەۋنىكتەردى  دە ۇستاپ جاتىر. الايدا، بۇل جەمقورلاردىڭ تىم از بولىگى عانا. ەلدە ادىلەتتى قوعامدى قالىپتاستىرۋعا ءتيىسپىز. بۇل ءۇشىن بىزگە كوزبوياۋشى ەمەس، ناعىز دەموكراتيا قاجەت. جاقىندا گەرمانياعا بارىپ قايتقان ەدىم. ءبىر جەرگىلىكتى تۇرعىنمەن اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ، وعان: «ءسىزدىڭ كولىگىڭىز نەگە ەسكى؟» - دەپ، سۇراق قويدىم. بىراق، ونىڭ جاۋابى مەنى تاڭقالدىردى: «مەنىڭ دەڭگەيىم  وندايعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. ءتىپتى اقشام بولا تۇرعانىمەن، مەن وزىمە قىمبات كولىك ساتىپ الىپ مىنە المايمىن. ەگەر اقشام بولا تۇرىپ، سوعان سايكەس  ءومىر سۇرسەم، اينالامداعى ادامدار مەنىمەن ارالاسپايدى، ءتىپتى كورشىلەرىم امانداسۋدان قالادى»، - دەگەن بولاتىن.

– اينالامىزعا قاراساق، بارلىعى كولىك ءمىنىپ، ءتىپتى قالاعا سىيماي جاتىر. بۇل حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى جاقسارعاندىعىنىڭ دالەلى بولا الا ما؟

– تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 25 جىلدىعىندا بىزدە ۇلكەن پيراميدا قالىپتاستى دەۋگە بولادى. ونىڭ توبەسىندە 30 000 ادام، ولارعا 20 000 ادام قىزمەت ەتەدى. مىنە وسى  50 000 ادامدا كولىك تە، ءۇي دە، سارايلارى دا بار. ولار مۇنىڭ ءبارىن حالىقتىڭ اقشاسىنا الىپ جاتقانى بەلگىلى.

– سوندا بيلىكتىڭ جەمقورلىقپەن كۇرەسۋگە قاۋقارى جەتپەيدى دەگەندى ايتقىڭىز كەلىپ وتىرعان سەكىلدى. مەملەكەت ونىڭ تۇتقىنىندا قالىپ قويعان. وندا نەگە قىتايداعىداي ءولىم جازاسىن ەنگىزبەسكە؟

– مەن ءولىم جازاسىنا قارسىمىن. ءبىز بارلىق جۇرتتى جۇمىلدىرماي، بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمىن تابا المايمىز.

– نەلىكتەن حالىقتى ارالاستىرمايدى؟

– ول كەزدە ەلدى باسقارۋ قيىنداپ كەتەدى. كەرەك بولسا بارلىق جەمقورلاردى حالىقتىڭ سوتىنا سالۋ كەرەك.

– ال، بيلىك مۇنى قالاي ما؟

– ارينە جوق!

– نەلىكتەن؟

– ويتكەنى، ولار ءوز ىسىنە بەرىلگەن ادامدار. كۇنى-ءتۇنى بيلىكتى ماقتاپ، ونىڭ شەتەلدەگى بەدەلىنىڭ قالىپتاسۋىنا كىشكەنە بولسىن ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى.

– بالكىم ەلدە بەلگىلى ءبىر ساياسي وزگەرىستەر ورىن العالى جاتقان شىعار. مىسالى، اتا زاڭعا وزگەرتۋلەر ەنگىزىلدى، حالىق جاقىندا بولاتىن پارلامەنت سايلاۋى جايلى ايتا باستادى.

– ەشقانداي دا وزگەرىس بولمايدى.

– وندا مۇنىڭ ءبارى نە ءۇشىن جاسالىپ جاتىر؟

– بۇل ادامداردا ءۇمىت پايدا بولۋى ءۇشىن ۇيىمداستىرىلىپ وتىر. حالىقتىڭ ءتوزىمىن نىعايتۋ ءۇشىن. بارلىعى دا باياعىداي قالماق. بيلىك تەك ءبىر قولعا عانا قاراپ قالعان، ال بۇل قولدىڭ بارلىعىن باقىلاۋعا مۇمكىندىگى جوق. سودان پرەزيدەنتتىڭ اينالاسىنداعىلداردىڭ وزدەرى دە ءتۇرلى قۋلىققا بارىپ جاتادى.

– قازىر بيلىكتىڭ كىمگە بەرىلەتىندىگى، مۇراگەر جايلى كوپ ايتىلىپ ءجۇر.

– ەشكىمگە بەرىلمەيدى دە، مۇراگەر دە جوق. ەگەر دەنساۋلىعى بولسا، ەلدى پرەزيدەنتتىڭ ءوزى-اق باسقارا بەرەتىن بولادى.

– ءبىز ەلىمىزدىڭ سىرتقى ساياساتقا بەلسەندى ارالاسىپ كەلە جاتقانىن بايقاپ وتىرمىز. بۇۇ-نىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى ەمەس مۇشەسى بولىپ، سۇرياداعى قاقتىعىستاردى شەشۋگە دە ءوزىنىڭ ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى. بۇل ەلدىڭ بەدەلىنىڭ ارتىپ كەلە جاتقاندىعىن كورسەتە الا ما؟

– ءبىز كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ ءۇشىن ساياسي الاڭ ۇسىنعان ەدىك. بىراق، بۇدان ەشقانداي دا ناتيجە شىعىپ جاتقان جوق. ال، بۇۇ-نىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى جايلى ايتاتىن بولساق، بۇل ۇيىم گەوساياسي جاعداي، ەلدەگى تىنىشتىق جانە قوعامنىڭ تولەرانتتىلىعىن ەسكەرەدى. بۇل جاقسى. الايدا، بۇدان ەل ەكونوميكاسىنا كەلەر ەشقانداي دا پايدا كورىپ تۇرعان جوقپىن.

– قازاقستانعا ءدىني ەكسترەميزمنىڭ قاۋپى ءتونىپ تۇر ما؟

– مەنىڭشە، الداعى ۋاقىتتا بۇنداي قاۋىپ ءتونىپ تۇرعان جوق.

– ال ەلدىڭ باتىس وڭىرىندەگى ءدىني قاقتىعىستاردىڭ سەبەبى نەدە؟

– ولاردىڭ باستى سەبەبى – جالاقىنىڭ ازدىعى.

– ال وڭتۇستىك وڭىردەگى تۇرعىنداردىڭ دا جالاقىلارى ماردىمسىز ەمەس پە؟

– باتىستاعى تۇرعىنداردىڭ ءال-اۋقاتى تىكەلەي مۇنايمەن بايلانىستى. باررەلگە 100 دوللار تولەپ تۇرعاندا ءبارى جاقسى بولعان. سودان مۇناي باعاسى تومەندەگەن سايىن جالاقى دا ازايا بەردى. سودان بۇل اۋىلشارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن اۋدان بولماعاندىقتان، بارلىق ازىق-تۇلىكتى ساتىپ الۋعا تۋرا كەلەدى. حالىق اراسىندا دۇربەلەڭ وسىدان تۋىندايدى. مىسال رەتىندە جاڭاوزەندەگى وقيعانى ايتۋعا بولادى. وسىنداي حالىقتىڭ نارازىلىعىنان بيلىك باسىنداعىلار دا دۇرىس شەشىم قابىلداماي، بارلىعىن كۇشكە سالىپ جاتاتىنى دا بار.

– بيلىكتەگى ىشكى ەليتالىق قاقتىعىس ۋشىعىپ كەتتى دەۋگە بولا ما؟

– جوق، ولاردىڭ اراسىندا ەشقانداي شايقاس تا، قاقتىعىس تا جوق. بيلىكتەگىلەر تەك تەندەرلەر ءۇشىن باسەكەگە تۇسەدى.

– بىراق بەلگىلى ءبىر توپتار، بىرلەستىكتەر بار ەمەس پە؟

– ونداي ەشتەڭە جوق، تەك تەندەرلار عانا.

– ال جۋرناليستەردى نەلىكتەن تۇرمەگە وتىرعىزا باستادى؟

– مەن بۇل ءادىستى قۇپتامايمىن. تەك كۇشكە سالىپ، تۇرمەگە توعىتقانشا، ادامداردى ءوزىڭنىڭ ادالدىعىڭا سەندىرە ءبىلۋ كەرەك. ال ولاي بولماسا، بيلىك وكىلدەرى حالىقتىڭ نارازىلىعىنا ۇشىراپ، ەلدىڭ الەمدىك ارەناداعى بەدەلىنە نۇقسان كەلۋى مۇمكىن.

اۋد. گاۋھار جاقىپباي

“The Qazaq Times”