Baltaş Twrsımbaev: Jemqorlardıñ az böligi ğana wstalıp jatır

BaltaşTwrsımbaev tanımal sayasatker, qoğam qayratkeri. Ol kisi oblıs äkimi, Qazaqstannıñ Türkiyadağı Tötenşe jäne Ökiletti Elşisi, auılşaruaşılığı ministri, Qauipsizdik Keñesiniñ hatşısı qızmetterin atqarğan. Zeynette bolğanına qaramastan, qoğam ömirine belsendi aralasıp keledi.

Eldegi qazirgi sayasi ahual köptegen saualdardı tudırıp otır, endi solardıñ män-jayın tolıq bilu üşin, osı salada qızmet etip, sayasi-qoğamdıq ömirge beyjay qaramaytın Baltaş Twrsumbaevtan Mwrat Telibekov rezonans.kz saytına swhbat alğan eken.  

– Eldiñ bügingi jağdayın qalay sipattaysız? Bireuler qarqındı damıp kelemiz deydi, al basqaları keri ketip bara jatqanımızdı aytuda.

– Meniñşe, biz bir orında twrmız. Biraq, ülken jobalardı jüzege asırıp, qarqındı damıp kele jatqanımız jaylı halıq arasında jalğan nasihat bar. 25 jıldıñ işinde biz derbes bolıp, demokratiyanı damıtuğa bet aldıq. Kezinde, Batıstıñ damığan elderi därejesine jetudi maqsat etip, Singapur, Oñtüstik Koreya, Kuveyt sekildi elderdiñ qatarınan tabıluğa tiis bolğanbız. Aqırında, eşteñege de jete almadıq deuge boladı. Eger, Sovet ükimeti kezindegi ekonomikalıq ahualmen salıstıratın bolsaq, biz köp dünieni joğaltıp aldıq. Özimizdiñ öndirisimiz joqtıñ qası, qayta öñdeu önerkäsibi mülde toqıradı. «Kazahselmaş», «Pavlodar traktor zauıtı» t.b. bäri qiradı.

– Biraq Astananı salıp aldıq emes pe? Jerimizde jas äri zamanaui qala payda boldı. Mwnıñ nesi jaman?

– Astana eşqanday ekonomikalıq payda äkelip jatqan joq.

– Bwl sätsizdikterdiñ sebebi nede?

– Täuelsizdigimizdiñ alğaşqı 10 jılında sayasatta mwnday keri ketuşilik bolmağan. Biraq, keyinnen şeneunikterdi eşkim baqılap, tekserip, rettep otırmağan soñ, özderimen-özderi bolıp ketti. Sodan jemqorlıq «qarqındı damıp» jatır. Onı äli künge deyin toqtata almay kelemiz.

– Demek, bar mäsele jemqorlıqta bolıp twr ma?

– Bwl negizgi sebepterdiñ biri. Kezinde biz auıl şaruaşılığında  äleuetti ekendigimizdi aytqan edik. Sodan bizge kölemdi nesielerdi bere bastadı. Qazirgi tañda bereşegimiz 160 milliard dollardan asıp otır. Biz jıl sayın 30 milliard dollar tölep otıruımız qajet.

– Biraq, qazir jemqorlıqpen küres qarqındı jürip jatqanın bayqap otırmız. Şeneunikterdi tekserip, türmege otırğızıp jatqan jağdaylar köbeyip ketti.

– Kelisemin. Bedeldi şeneunikterdi  de wstap jatır. Alayda, bwl jemqorlardıñ tım az böligi ğana. Elde ädiletti qoğamdı qalıptastıruğa tiispiz. Bwl üşin bizge közboyauşı emes, nağız demokratiya qajet. Jaqında Germaniyağa barıp qaytqan edim. Bir jergilikti twrğınmen äñgimelesip otırıp, oğan: «Sizdiñ köligiñiz nege eski?» - dep, swraq qoydım. Biraq, onıñ jauabı meni tañqaldırdı: «Meniñ deñgeyim  ondayğa mümkindik bermeydi. Tipti aqşam bola twrğanımen, men özime qımbat kölik satıp alıp mine almaymın. Eger aqşam bola twrıp, soğan säykes  ömir sürsem, aynalamdağı adamdar menimen aralaspaydı, tipti körşilerim amandasudan qaladı», - degen bolatın.

– Aynalamızğa qarasaq, barlığı kölik minip, tipti qalağa sıymay jatır. Bwl halıqtıñ äleumettik jağdayı jaqsarğandığınıñ däleli bola ala ma?

– Täuelsizdigimizdiñ 25 jıldığında bizde ülken piramida qalıptastı deuge boladı. Onıñ töbesinde 30 000 adam, olarğa 20 000 adam qızmet etedi. Mine osı  50 000 adamda kölik te, üy de, sarayları da bar. Olar mwnıñ bärin halıqtıñ aqşasına alıp jatqanı belgili.

– Sonda biliktiñ jemqorlıqpen küresuge qauqarı jetpeydi degendi aytqıñız kelip otırğan sekildi. Memleket onıñ twtqınında qalıp qoyğan. Onda nege Qıtaydağıday ölim jazasın engizbeske?

– Men ölim jazasına qarsımın. Biz barlıq jwrttı jwmıldırmay, bwl mäseleniñ şeşimin taba almaymız.

– Nelikten halıqtı aralastırmaydı?

– Ol kezde eldi basqaru qiındap ketedi. Kerek bolsa barlıq jemqorlardı halıqtıñ sotına salu kerek.

– Al, bilik mwnı qalay ma?

– Ärine joq!

– Nelikten?

– Öytkeni, olar öz isine berilgen adamdar. Küni-tüni bilikti maqtap, onıñ şeteldegi bedeliniñ qalıptasuına kişkene bolsın ülesin qosıp keledi.

– Bälkim elde belgili bir sayasi özgerister orın alğalı jatqan şığar. Mısalı, Ata zañğa özgertuler engizildi, halıq jaqında bolatın Parlament saylauı jaylı ayta bastadı.

– Eşqanday da özgeris bolmaydı.

– Onda mwnıñ bäri ne üşin jasalıp jatır?

– Bwl adamdarda ümit payda boluı üşin wyımdastırılıp otır. Halıqtıñ tözimin nığaytu üşin. Barlığı da bayağıday qalmaq. Bilik tek bir qolğa ğana qarap qalğan, al bwl qoldıñ barlığın baqılauğa mümkindigi joq. Sodan Prezidenttiñ aynalasındağıldardıñ özderi de türli qulıqqa barıp jatadı.

– Qazir biliktiñ kimge beriletindigi, mwrager jaylı köp aytılıp jür.

– Eşkimge berilmeydi de, mwrager de joq. Eger densaulığı bolsa, eldi Prezidenttiñ özi-aq basqara beretin boladı.

– Biz elimizdiñ sırtqı sayasatqa belsendi aralasıp kele jatqanın bayqap otırmız. BWW-nıñ Qauipsizdik Keñesiniñ twraqtı emes müşesi bolıp, Süriyadağı qaqtığıstardı şeşuge de öziniñ ülesin qosıp keledi. Bwl eldiñ bedeliniñ artıp kele jatqandığın körsete ala ma?

– Biz kelissözder jürgizu üşin sayasi alañ wsınğan edik. Biraq, bwdan eşqanday da nätije şığıp jatqan joq. Al, BWW-nıñ Qauipsizdik Keñesi jaylı aytatın bolsaq, bwl wyım geosayasi jağday, eldegi tınıştıq jäne qoğamnıñ toleranttılığın eskeredi. Bwl jaqsı. Alayda, bwdan el ekonomikasına keler eşqanday da payda körip twrğan joqpın.

– Qazaqstanğa dini ekstremizmniñ qaupi tönip twr ma?

– Meniñşe, aldağı uaqıtta bwnday qauip tönip twrğan joq.

– Al eldiñ batıs öñirindegi dini qaqtığıstardıñ sebebi nede?

– Olardıñ bastı sebebi – jalaqınıñ azdığı.

– Al oñtüstik öñirdegi twrğındardıñ da jalaqıları mardımsız emes pe?

– Batıstağı twrğındardıñ äl-auqatı tikeley mwnaymen baylanıstı. Barrel'ge 100 dollar tölep twrğanda bäri jaqsı bolğan. Sodan mwnay bağası tömendegen sayın jalaqı da azaya berdi. Sodan bwl auılşaruaşılığımen aynalısatın audan bolmağandıqtan, barlıq azıq-tülikti satıp aluğa tura keledi. Halıq arasında dürbeleñ osıdan tuındaydı. Mısal retinde Jañaözendegi oqiğanı aytuğa boladı. Osınday halıqtıñ narazılığınan bilik basındağılar da dwrıs şeşim qabıldamay, barlığın küşke salıp jatatını da bar.

– Biliktegi işki elitalıq qaqtığıs uşığıp ketti deuge bola ma?

– Joq, olardıñ arasında eşqanday şayqas ta, qaqtığıs ta joq. Biliktegiler tek tenderler üşin bäsekege tüsedi.

– Biraq belgili bir toptar, birlestikter bar emes pe?

– Onday eşteñe joq, tek tenderlar ğana.

– Al jurnalisterdi nelikten türmege otırğıza bastadı?

– Men bwl ädisti qwptamaymın. Tek küşke salıp, türmege toğıtqanşa, adamdardı öziñniñ adaldığıña sendire bilu kerek. Al olay bolmasa, bilik ökilderi halıqtıñ narazılığına wşırap, eldiñ älemdik arenadağı bedeline nwqsan kelui mümkin.

Aud. Gauhar Jaqıpbay

“The Qazaq Times”