2 قاڭتارداعى بەيبىت شەرۋدەن باستالىپ سوڭى لاڭعا، قانتوگىسكە اينالىپ كەتكەن كۇردەلى جاعداي تۋرالى بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، اۋىل شارۋاشىلىق ءمينيسترى، قوستاناي وبلىسىنىڭ اكىمى، قر قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ حاتشىسى، قازاقستاننىڭ تۇركياداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى، قر ۇكىمەتى پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت ىستەگەن بالتاش تۇرسىمباەۆ اعامىزبەن 7 قاڭتاردا سۇقباتتاسقانبىز. اۋەلگى سۇراق سول كەزدە تاراعان بەيرەسمي اقپاراتتان باستالعان بۇگىن ينتەرنەت قوسىلعان سوڭ ساياساتكەرگە قايتا قايىرىلىپ، قايتالاپ ەكس پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ قاشىپ كەتتى دەگەنى جالعان اقپارات ەكەن. قايتالاپ سۇحبات بەرەسىز بە دەپ ەدىك، تۇرسىمباەۆ: نازارباەۆ قاشپاسا ەندى قاشادى. ول سۇحبات سول قالپىندا تۇرا بەرسىن. بۇگىنگى بولىپ جاتقان احۋالدارعا تولىقتىرۋ ەنگىزەمىن. -دەدى. 

 – بالتاش اعا، نازارباەۆ شىنىمەن كەتتى مە؟ ول قاشىپ كەتتى دەگەن بەيرەسمي سوزدەر ايتىلىپ جاتىر...

– كەتكەندە – وزدىگىنەن كەتكەن جوق ول. ءيا، قاشىپ كەتتى! ەلدى ءبىر ءوزى 30 جىل ەزىپ كەلگەن بيلىگىنىڭ ابىرويسىز اقىرى وسى بولدى. ماسقارا! ەندى ول سوراقى تاريحقا تاپ بولدى. 200 ميلليارد دوللار بايلىعى بار ادام نە ىستەيدى بۇل جەردە؟ ول 2 قاڭتار كۇنى قاشىپ كەتتى. قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولىپ، ەل پرەزيدەنتىنەن جوعارى وتىردى. اقىرى ماسقارا بولىپ، قىزمەتتەن تۇسكەن كۇنى قاشتى.

ەندى ول وزىمەن كەتسىن! مەن ءبىزدىڭ حالىقتىڭ قايعىسىن بولىسەمىن. ارتى قايىرلى، تىنىش بولسىن! كوپتەگەن ادامدار ءجايدان-ءجاي، كىناسى جوق، ناقاتتان شەيىت بولىپ كەتتى. ەندى وعان كىنالى بۇگىنگى بيلىك، وعان كىنالى قوعام، وعان كىنالى بۇگىنگى بولىپ جاتقان جاعداي.

– ءسىز ءۇشىن نازارباەۆ كىم ەدى؟

– كىم بولۋشى ەدى؟! ۋزۋرپاتور! ەلدىڭ بيلىگىن باسىپ العان وزبىر. مەن بۇل جونىندە كوپتەن بەرى ايتىپ كەلەمىن. ول 1995 جىلى حالىقتى الداپ، وزىنە قولايلى جاڭا كونستيتۋتسيا قابىلداپ الدى. رەفەرەندۋممەن. ەگەر ول ادال، حالىققا تازا نيەتىمەن قىزمەت ەتەتىن بولسا، اتا زاڭ ەلدىڭ مۇددەسىن كوزدەۋى كەرەك ەدى. بىراق ولاي بولمادى. اقىرى ول حالىقتى توبىرعا اينالدىردى، ەل بيلىگىن ۇرلاۋ مەن توناۋعا جول اشتى. ماقساتقا تەز جەتتى. ماڭايىندا جۇرگەن كوپتەگەن وڭباعان شولاق بەلسەندىلەردى، حالىقتىڭ ساتقىندارىن قىزمەتكە تاعايىندادى، حالىقشىل ازاماتتىق بەلسەندىلەر مەن ونەر قايراتكەرلەرىن ساتىپ الدى. پرەمەر-ءمينيستردى ءوزى تاعايىندادى. ول – ۇرى! ونىڭ ورىنباسارلارى – ۇرى. مينيسترلەرى – ۇرى. «مۆد» – ۇرى. «كنب» – ۇرى.

ەلدەگى زاۆود-فابريكالاردىڭ ءبارىن قۇرتتى، اۋىل شارۋاشىلىعىن تۇگەل قيراتتى. سودان كەيىن شەتەلدىڭ ەڭ وڭدى جەرلەرىن، ءزاۋلىم سارايلاردى ءوزىنىڭ سەمياسىنا، جانىندا جۇرگەن كومەكشىلەرىنە ساتىپ الىڭدار دەپ رۇقسات ەتتى. ول سارايلاردىڭ باعاسى كەمىندە 50–100 ميلليون دوللار تۇرادى. فرانتسيادان، لوندوننان، شۆەيتساريادان جالعىز ءوزىنىڭ باسىنا بەس-التى ۇلكەن وسوبنياكتاردى ساتىپ الدى. يسپانيادان جەرىمەن بىرگە ساتىپ الدى. يسپانيانىڭ كورولىن كوررۋپتسيونەر قىلىپ الدى.

سوندىقتان نازارباەۆتى ەشقانداي حالىق كەشىرمەيدى. ول ويلاماسىن، تۋىستارى مەن بۇگىنگى بيلىكتە وتىرعاندار ونى حالىق كەشىرەدى دەپ ويلاماسىن. ەگەر حالىق كەشىرەتىن بولسا، وندا بۇل ەلدىڭ زەردەسى جويىلعانى ما؟!

– نازارباەۆتىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى توراعالىعىنان كەتكەنى جونىندە رەسمي اقپارات بەرىلگەن جوق قوي...

– ونداي رەسمي اقپاراتتى بەرۋدىڭ كەرەگى جوق. توقاەۆ ايتتى عوي: مەن ەندى پرەزيدەنت رەتىندە قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن بىرگە باسقارامىن دەپ. ودان ارتىق نە اقپارات كەرەك؟

– پرەزيدەنت توقاەۆ ەلدەگى جاعداي جايلى مالىمدەمە جاسادى. بىراق ەكس-پرەزيدەنت تۋرالى ەشتەڭە ايتقان جوق. ەل تىنىشتالعاننان كەيىن نازارباەۆ قايتا اينالىپ كەلۋى مۇمكىن بە؟

– ەشقاشان قايتا اينالىپ كەلمەيدى. ءبىز نازارباەۆتىڭ ىستەگەن قىلمىسىن جيىرما جىل بويى ايتىپ كەلەمىز، سونى حالىققا جاريالاۋعا قاسىم-جومارت توقاەۆتى ماجبۇرلەۋ كەرەك. وسىدان كەيىن شىندىقتى ايتسىن. ءىس قوزعاسىن، مۇنىمەن تەرگەۋشىلەر شۇعىلدانۋى كەرەك. كوررۋپتسيونەر رەتىندە، ۇرلىقشى رەتىندە ول جازاعا تارتىلادى.

– بۇعانعا دەيىن دە ءبىزدىڭ بيلىك نەشەتۇرلى قيتۇرقىلىققا بارعان، ونى ءبارىمىز بىلەمىز. ەل تىنىشتالىپ، قالپىنا ورالعاندا، نازارباەۆ كەلىپ قالسا، نە ىستەۋ كەرەك؟

– حالىق سول ساعاتتا-اق الاڭدارعا شىعۋى كەرەك. ەلدىڭ پرەزيدەنتىن ماجبۇرلەۋ كەرەك، حالىقتىڭ الدىنا شىقسىن دا ايتسىن: مەن نازارباەۆقا ءىس قوزعايمىن، ونى جازالايمىن، ۇرلاعان اقشاسىنىڭ ءبارىن قايتارامىن، حالىقتىڭ يگىلىگىنە جۇمسايمىن دەپ. ودان باسقا جول جوق.

– نازارباەۆتىڭ جاقىندارىنىڭ، وتباسىنىڭ بايلىقتارى تۋرالى كوپ ايتىلادى. سول بايلىقتى ەلگە قايتارۋدىڭ مۇمكىندىگى بار ما؟

– شەتەلگە شىعارعان بايلىقتاردىڭ بارلىعى اشىق، ونى تاۋىپ الۋ وپ-وڭاي. شەتەلدەردەگى اكتيۆ اشىق بولادى، ونى جاسىرىپ قالا المايسىڭ. سوندىقتان ۋاقىتى كەلگەندە حالىقتىڭ ىرىسىنان جىرىپ العان بارلىق بايلىقتارىن قايتارۋعا كۇش سالاتىن بولامىز. بۇل ىسپەن اكەجان قاجىگەلدين مەن قازاقستان وپپوزيتسياسىنىڭ شەتەلدىك بيۋروسى قازىردىڭ وزىندە اينالىسىپ جاتىر.

بۇل وتباسى ەلدەگى «نال» دەپ اتالاتىن «ءتىرى» اقشانىڭ بارلىق كوزىن باسىپ العان. ماسەلەن، ەلدەگى بانكتەردى ايتپاعاندا، بولات نازارباەۆ پەن داريعا نازارباەۆا ەكەۋى اراق شىعاراتىن ءوندىرىستى ءبولىپ العان. باسقا بيزنەسمەن بۇل سالاعا كىرە المايدى. مەن جاي عانا ءبىر بيزنەستىڭ سالاسىن ايتىپ وتىرمىن. الماتىنىڭ بارلىق بازارلارى مەن باراحولكاسى نازارباەۆتاردىڭ مەنشىگىندە. حالىق جىلاپ-ەڭىرەپ سولاردان بەس تيىنىن تاۋىپ ءجۇر. مىنە، بۇلاردىڭ حالىققا ىستەگەن «جاقسىلىعى». بۇل حالىققا جاساعان قاستاندىق. وسى قاستاندىقتىڭ بارىنە نازارباەۆتىڭ سەمياسى تۇگەل جاۋاپ بەرۋى كەرەك.

– پرەزيدەنت توقاەۆ رەفورما جاسايمىن دەدى. ونىڭ قانداي رەفورما جاساۋى مۇمكىن؟ بۇگىنگى شۋ شىعارىپ جاتقان سايلاۋ تۋرالى، ميتينگ تۋرالى زاڭعا رەفورما جاساي الا ما؟

– ول جاساۋعا ءماجبۇر بولادى. نەگە دەسەڭىز، قازىر بارلىق ماسەلەنىڭ بەتى اشىلدى. ەگەر قازىر قاسىم-جومارت توقاەۆ پرەزيدەنت رەتىندە رەفورما جاسامايتىن بولسا، ونى ەشكىم كەشىرمەيدى. ول ەڭ ءبىرىنشى ساياسي رەفورما جاساۋى كەرەك. حالىقتىڭ بەتىن ادالدىققا، شىندىققا بۇرۋى كەرەك. ال ول ءۇشىن ءادىل سايلاۋ وتكىزۋ كەرەك. ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ باسىندا بەرىك يماشوۆ دەگەن وڭباعان وتىر، ونى قۋ كەرەك.

سوندىقتان ەلدەگى جاعدايدىڭ ءبارىن ورنىنا كەلتىرۋ ءۇشىن، كوپ جۇمىس ىستەۋ كەرەك. ساياسي رەفورما كەرەك. ەكونوميكالىق رەفورمانى قايتادان قاراپ، ونى توقتاتپاۋ كەرەك. قازاقتىڭ باي مەملەكەتىن قايتادان ورنىنا قالىپتاستىرۋ كەرەك.

ەگەر نازارباەۆتىڭ ۇرلىق جاساعان جولىمەن، ونىڭ كوررۋپتسيالىق، ساياسي ۇرلىق باعىتىمەن توقاەۆ تا جۇرەتىن بولسا، ونىڭ پرەزيدەنتتىك قىزمەتى كوپكە سوزىلمايدى. حالىق ونى ساياسي تەز شەشەدى. حالىق قازىر اشىندى، ونىڭ بەتى اشىلدى. حالىقپەن اقىلداسىپ، ەلدە جەدەل تۇردە ساياسي وزگەرىس جاسامايتىن بولسا، توقاەۆ وسى پرەزيدەنتتىك مەرزىمىنىڭ اياعىنا دەيىن جەتپەي قالادى.

– ەلدىڭ كوپ تالقىلاپ جاتقان تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى سامات ءابىش تۋرالى. ەكىنشى تاقىرىپ – ەلدىڭ بەيبىت شەرۋىن بيلىكتىڭ ءوز پايداسىنا پايدالانىپ كەتۋى. ەلدەگى قانتوگىستى سودىرلارعا، تەررورشىلارعا جاۋىپ جاتىر. سول سىرتقى كۇشتەردى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ورگاندارى ءبىلۋى كەرەك ەدى عوي...

– مۇنداي قاتەردىڭ بولارىن ءبىز بايقاپ، الدىن الا تاۋەلسىز ءباسپاسوز ارقىلى ايتىپ وتىردىق. بىراق وعان ەشكىم قۇلاق اسپادى. راس، قاۋىپسىزدىك كوميتەتى بۇگىندە نەمەن شۇعىلدانىپ وتىر؟ ەلدە ۋاحابيتتىك-سالافيتتىك اعىم كۇشەيىپ بارا جاتقانىن كوميتەت بىلمەدى مە؟ وسى ەكسترەميستىك كۇشتەردىڭ ورنىعىپ، ەشقانداي شەكتەۋسىز دامۋىنا كارىم ماسيموۆ پەن سامات ءابىش «كرىشا» بولدى. ال ول ەكەۋىنىڭ ۇستىندە تۇرعان – نازارباەۆ. ۋاحابيتتەر مەن سالافيتتەردى نازارباەۆتىڭ ايتۋىمەن وسىرگەن – سول ەكەۋى. جالعان قوعامدىق بىرلەستىكتەر قۇرىپ العان قايرات ساتىبالدى سىرتتان ارەكەت ەتتى. بۇلاردى سوڭعى جيىرما جىل بويى دايىندادى. سول كەزدەگى جيىرماداعى جاس جىگىتتەر ءوسىپ، بۇگىندە ساقالدارى ساپسيعان تەررورشى بولىپ شىعا كەلدى!

– نازارباەۆتىڭ وتباسى ەلدەن قاشىپ كەتتى دەپ جاتىر. ال ماسيموۆ ەلدە مە؟

– ماسيموۆتى قاماۋعا الدى. نازارباەۆتىڭ جاساعان قىلمىسىن وسى ماسيموۆ سياقتى قولشوقپار ورىنداۋشىلارعا جابۋ باستالادى. ەگەر بۇل وپەراتسيالاردىڭ ارتىندا كرەمل مەن ءپۋتيننىڭ تۇرعانى ناق بولسا، توقاەۆقا نازارباەۆتى قورعاشتاۋدىڭ بارلىق قىسىمى جاسالادى.

– وسىنداي قىسىلتاياڭ جاعدايدا قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندە توقاەۆقا قانداي كەڭەس ايتار ەدىڭىز؟ ەڭ الدىمەن حالىققا نە دەيسىز؟

– حالىققا، ەلگە ايتارىم – تەررورشىلاردىڭ دا اكە-شەشەسى بار. اكە-شەشەسىن تىڭداماسا، ولار ادام ەمەس – ايۋان. سوندىقتان ولاردى اكە-شەشەسى، تۋعان-تۋىسى قويعىزسىن! ول – ءبىر.

ەكىنشىدەن، مىناۋ تەرروريزمدى، بۇزاقىلىقتى توقتاتۋ ءۇشىن، بيلىك قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ ءبارىن وسى جۇمىسقا تارتۋى كەرەك. ۇلت جاناشىرلارى ۇسىنىستارىن ەنگىزسىن. ال بيلىك سونى ەسكەرىپ، جوسپارلى باعدارلاما قابىلداۋى كەرەك. بۇدان باسقا جول جوق.

مىسالى، دامىعان مەملەكەتتە نە بار؟ پارلامەنت بار – باقىلايدى. تاۋەلسىز مەديا بار – باقىلايدى. پارتيالار بار – باقىلايدى. ال بىزدە نە بار؟ ەشتەڭە جوق قوي! نازارباەۆ جات دەگەنىن – جاتقىزادى، تۇر دەگەنىن – تۇرعىزادى، ءولتىر دەگەنىن – ولتىرەدى. ءبىز وسىلاي 30 جىلدى جوعالتتىق. 30 جىلىمىز ەشقانداي ناتيجەسىز، جەلگە ۇشىپ كەتتى. نازارباەۆتىڭ 30 جىلعى بيلىگى ماسقارا سوراقىلىقپەن اياقتالدى!

ال ەگەر توقاەۆ مىرزا وسىنداي تاۋەلسىز ينستيتۋتتاردى قالىپتاستىرمايتىن بولسا، تاريحتا وتە جامان اتىمەن قالادى. بىزدە توقاەۆ كوررۋپتسيونەر ەمەس دەگەن سەنىم بار. بولىپ جاتقان جاعدايدى تۇزەيدى دەپ ويلايمىن. ەڭ اۋەلى نازارباەۆ پەن ونىڭ اۋلەتىنىڭ قارجىسىن مەملەكەتكە قايتارۋ كەرەك. ايتپەسە ولار سول اقشاعا قايتادان تەررورشىلار دايىندايدى. ولار قازىر دە مەملەكەتتى قالاي ءسۇرىندىرۋدى ويلاستىرىپ وتىر.

– كەشە تاعايىندالعان قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ جاڭا پرەمەر-ءمينيسترى تۋرالى قانداي پىكىر ايتار ەدىڭىز؟ جالپى، ءاليحان سمايىلوۆ دەگەن كىم؟

– ءاليحان مىرزانىڭ كىم ەكەنى ماعان قىزىقتى ەمەس. ەرەكشەلىگى سول – نازارباەۆقا جاعا ءبىلدى. ۇكىمەتتەگى كوپ مەنەدجەرلەردىڭ بىرەۋى عانا. ماسەلەن، كەزىندەگى اكەجان قاجىگەلديننىڭ ءبىر ورامىنا تۇرمايتىن پرەمەر بولارىنا سەنىمدىمىن.

وسى تاعايىنداۋعا قاراپ، مىناداي تۇجىرىمعا كەلدىم: كەزىندە نازارباەۆتىڭ ىقپالىمەن وسكەن، بۇرىنعى ۇكىمەتتىڭ قۇرامىندا ەشقانداي ەرەكشەلىگىمەن تانىلماعان تۇلعانىڭ پرەمەر بولۋى پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ وزىندىك ەكونوميكالىق كومانداسى جوق پا دەگەن ويعا نەگىز بولاتىن سياقتى.

– ال قوعام مەن بيلىكتىڭ اراسىندا تەكە-تىرەس تۋعان وسىناۋ شاقتى ءسىز ۇكىمەتتىڭ قۇرامىندا كىمدەر بولۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟

– ەگەر ءدال وسى جولى ۇكىمەت باسىنا وراز جاندوسوۆ نەمەسە مۇحتار جاكىشەۆ سياقتى تانىمال جانە پروفەسسيونال تۇلعا تاعايىندالعاندا، پرەزيدەنت توقاەۆ ۇسىنعان ەكونوميكالىق بلوكتىڭ ناتيجەسىنە قوعام مەن حالىقتىڭ سەنىمى نىعايا تۇسەر ەدى. سول سياقتى جاڭا ۇكىمەتتىڭ قۇرامىندا ارمان شوراەۆ پەن بارلىق مەڭدىعازيەۆ سياقتى ءارى پاتريوت، ءارى بىلىكتى ازاماتتار بولعاندا، پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ جاڭا باستامالارى باياندى بولار ەدى. ەندى بولار ءىس – بولدى. كۇتەيىك! ءۇمىتىمىز ۇزىلمەگەن حالىقپىز عوي...

– بالتاش اعا، ەلدەگى سوڭعى جاعدايلاردى ەسكەرەر بولساق، مەرزىمىنەن بۇرىن پارلامەنتتىك سايلاۋ ءوتۋى مۇمكىن بە؟

– مۇمكىن عانا ەمەس، سايلاۋ مىندەتتى تۇردە ءوتۋى ءتيىس! ەلگە ەش پايداسى تيمەگەن نازارباەۆتىق پارلامەنتتى قۋ كەرەك. جاڭا پارلامەنت ءادىل سايلاۋدىڭ نەگىزىندە قوعام وكىلدەرىنىڭ تولىق قاتىسۋمەن ءوتۋى ءتيىس. ول ءۇشىن سايلاۋ تۋرالى زاڭنامالارعا ءتيىستى وزگەرىستەر ەنگىزىلۋى كەرەك. تىركەۋ پروتسەسىنەن وتە الماي جۇرگەن پارتيالار تىركەۋگە الىنۋى قاجەت. جاڭا پارلامەنتتە ازاماتتىق قوعامنىڭ تولىق سپەكتورى قامتىلۋى ءتيىس!

– ال سوندا «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ بۇدان بىلايعى تاعدىرى نە بولادى دەپ ويلايسىز؟

– بۇل پارتيانى كۇرەسىنگە لاقتىراتىن ۋاقىت تۋدى! مەنىڭ ويىمشا، پرەزيدەنت توقاەۆتى توراعالىققا سايلايتىن الداعى سەزدە «نۇر وتان» پارتياسى تارقاپ، بيلىك پارتياسى جاڭاشا اتاۋمەن جاڭارۋعا تىرىسادى. بىراق بۇل وزگەرىس تاعى دا كوزبوياۋشىلىقپەن وتەدى دەپ ويلايمىن. سەبەبى ەلدە ۇزاق جىلدار بويى قالىپتاسقان قاساڭ بيۋروكراتيا مەن نازارباەۆتىق رەجيم بۇل پارتيانى بۇرىلا المايتىن وگىزگە اينالدىرىپ جىبەردى. ال «وك» دەگەننەن باسقانى تۇسىنبەيتىن وگىزدەن نە كۇتۋگە بولادى؟

– ەندەشە مۇنداي جاعدايدا ءسىز جەتەكشىلىك ەتەتىن «ەل مەن جەر» قوزعالىسى پارتياعا اينالۋدى ويلاستىرىپ وتىرعان جوق پا؟

– جاقسى سۇراق. ءبىز قوزعالىستى پارتياعا اينالدىرۋ ترانسفورماتسياسىن ويلاستىرۋدى قولعا الدىق. «ەل مەن جەردىڭ» وسى دۇيسەنبى كۇنى وتكەن تورالقا وتىرىسىندا بۇل ماسەلە ءسوز بولدى. بىراق قالاي بولعاندا دا، ەڭ الدىمەن ەلدەگى ساياسي پارتيالار تۋرالى زاڭنامالارعا وزگەرىس ەنگىزىلمەي، پارتيا قۇرۋ ماسەلەسى وڭاي بولمايدى. سوندىقتان بۇگىنگى پارلامەنت حالىق الدىندا اقتالۋى ءۇشىن، دەموكراتيالىق قاتىناستاردى قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتەتىن ءتيىستى زاڭنامالىق قۇجاتتارعا شۇعىل وزگەرىستەر ەنگىزلۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن.

– سۇحباتىڭىزعا راقمەت، بالتاش اعا! ىستەرىڭىز ىلگەرى بولسىن!