مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى: جەر قالاي ورىستاندىرىلدى؟ ء(ى)

(جالعاسى، باسى وتكەن شىعارىلىمدا)

«ءمان بەرمەپپىن جەر اتىنا بۇرىن مەن، كەزدەرىم كوپ ءمان بەرمەۋدەن سۇرىنگەن»

(ج. ناجىمەدەنوۆ.)

بۇكىل تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ تۇراق مەكەنى بولعان جۇمىر جەردىڭ توسىندە قايناعان تىرشىلىك بازارى سان ءجۇز مىڭداعان عاسىرلار جەلىسىندە ءوسىپ وركەندەۋمەن، دامىپ، وزگەرىپ تولىسۋ جولىمەن تاريح كەرۋەنى توقتاۋسىز جىلجۋدا. ادامزات ءناسىلى شىر ەتىپ جەرگە ءتۇسىپ، كىندىك قانى تامعان قاستەرلى اتامەكەنىندە ءتىلى شىعىپ، ءومىر ءۇشىن كۇرەس جولىندا ساناسى ويانىپ، سان سالالى ءبىلىم، تاجىريبە جيناقتاۋ ۇستىندە دۇنيەتانىمىنىڭ كوكجيەگى كەڭەيە قورلانۋىمەن قاتار، ونىڭ تاريحي ەسى (جادى) دە بيىكتەپ كەلەدى. ءارى بۇل – توقتاۋسىز، تولاسسىز وسە بەرەتىن ەۆوليۋتسيالىق دامۋ ۇستىندەگى جاندى قۇبىلىس.

قازىرگى كەزەڭدە قوعامدىق پىكىردە تاريحي ەس ماسەلەسىنە ايرىقشا ءمان بەرىلىپ، ءجىتى نازار اۋدارىلۋدا. تاريحي زەردەنىڭ ەلەۋلى ءبىر سالاسى رەتىندە تانىلعان ادامزات بالاسىنىڭ تەربەلىپ وسكەن تال بەسىگى – جەر-انانىڭ گەوگرافيالىق ەلدى مەكەن اتاۋلارىنا دەيىن – ءبارى دە قوعامدىق پىكىردە قايتا ەكشەلىپ، سىن كوزىمەن قارالىپ، جاڭاشا ءمان-ماعىنا بەرىلۋدە.

وسى تۇرعىدان قوزعاۋ سالىپ پىكىر تاراتار تولعاعى جەتكەن ماسەلەنىڭ ءبىرى – حالقىمىزدىڭ كىندىك قانى تامعان اتامەكەن، جەر اتاۋلارى جايىندا بولماق. سەبەبى گەوگرافيالىق جەر اتاۋلارى عاسىرلار بويى ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋىسىپ جالعاسا تۇراقتانعان توپونيمدەردىڭ «جەر تاريحى – ەل تاريحى» دەپ تانىلعان تاريحي ەسىنىڭ ءبىر كورىنىسىنە جاتادى. حالقىنىڭ وسى دانالىق وي-تولعانىسىن تەرەڭنەن ۇعىنعان ايتۋلى ۇلى شوقان ءۋاليحانوۆ: «كونە تۇركى سالت-سانا، ادەت-عۇرپىنىڭ قايماعى بۇزىلماعان قازاقتاردا ءومىردىڭ ءبىر سالاسىن قامتيتىن تاريحي وقيعالارمەن بايلانىستى ادام اتتارى، جەر-سۋ اتاۋلارى، تاعى باسقالارى ەستە ساقتالىپ، اتادان بالاعا جالعاسىپ جاتادى»[1], – دەپ، ءمان بەرە جازۋىندا ايتارلىقتاي تەرەڭ ماعىنالى عىلىمي وي تامىرى جاتىر. ياعني تاريحي ەستەگى جالعاستىق ءداستۇرى ۇزىلگەن جەردە رۋحاني تىرشىلىگى ءۇزىلىس تابادى دەگەن ءسوز. ك. گ. پاۋستوۆسكيدىڭ ايتۋىنشا «جەر اتاۋلارى دەگەنىمىز – حالىقتىڭ ءوز ەلىن اقىندىق تىلمەن بەدەرلەۋى. بۇلار – حالىقتىڭ مىنەز-قۇلقى تاريحى، وي اڭسارى مەن تۇرمىس-سالت ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى شەرتەدى».

ءتىل قانداي كونە قوعامدىق ساناعا جاتسا، اتامەكەن، جەر-سۋ اتاۋلارى دا سونداي ەستە جوق ەسكى زاماندار قاتپارىندا جاتقان ماڭگىلىككە ساقتالعان تاريحي ەسىمىزدىڭ ايتۋلى ءبىر سالاسى بولعاندىقتان بىلىكتى اقىن زيابەك رۇستەموۆتىڭ:

بولسام دا ءوزىم جاستاۋ ەلىم كءارى،

ارينە، ەلىمنەن دە جەرىم كارى.

كارى ەل، كارى جەر مەن كارى سالتتىڭ،

ۇيرەتكەن كارىلىككە مەنى ءبارى، –

دەپ تەبىرەنە سىر توگۋىندە تەرەڭ ماعىنالى وي جاتىر.

وتە كونە زاماندار تۇپكىرىنەن ءدال بۇگىنگە دەيىن اتامەكەن، جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ سانامىزدا بەكىپ قالىپتاسۋ جولى مەن ارقيلى سان الۋان تاريحى ساپىرىلىستاردىڭ، الابوتەن ساياسي-الەۋمەتتىك ءىرى وقيعالاردىڭ، جاڭاشا دۇنيەتانىمداردىڭ اسەرىمەن الماسىپ، وزگەرىستەرگە ءتۇسىپ جاتۋى دا زاڭدى قۇبىلىس. بىراق وسىلاردىڭ اراسىنان جەر-سۋ، ەلدى مەكەندەر اتاۋلارىنىڭ تەز الماسىپ وزگەرىسكە تۇسۋىنە اكەلەتىن ەلەۋلى سەبەپتەر، كوبىنەسە، جاۋگەرشىلىك، وتارشىلدىق، جاۋلاپ الۋشىلىق، ارەكەتتەرىمەن تىكەلەي بايلانىستا جاتاتىنى دا تاريحي شىندىق. ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى كەزەڭنەن بۇگىنگە دەيىنگى قازاق دالاسىنداعى گەوگرافيالىق جەر اتاۋلارىنىڭ تاريحي قاباتىندا جاتقان جەتى ءتۇرلى قاتپارلى تاريح كوشىنىڭ ءىزىن كورەمىز. ەگەر بۇل قاندى قول ىزدەر تاريحىن عىلىمي تۇرعىدان تاني الساق، «جەر تاريحى – ەل تاريحى» دەگەن حالىق دانالىعىنا ىشتەي ءمان بەرەرلىك تەرەڭ شىندىق كورىنە باستايدى.

اتامەكەن جەرىمىزدەگى توپونيميكالىق اتاۋلاردىڭ شىعار كوزى عاسىرلار بويى فولكلور مەن ەپوستىق، تاريحي جىر داستاڭدار ارقىلى تاريح كوشىندە ءجيى الماسقان ۇرپاقتار ساناسىڭدا ساقتالىپ، جالعاستىق ءداستۇر نەگىزىندە تۇراقتانىپ قورلاناتىن تاريحي ەستىڭ جيىنتىعى ىسپەتتەس نارسە. تۇركى حالقىنىڭ تاريح ساحناسىنا شىعىپ، مەملەكەت قۇرعان كەزەڭى تۇرىك قاعاناتى داۋىرىندەگى ەلدى مەكەن، جەر-سۋ اتاۋلارى تىكەلەي سول حالىقتىڭ انا تىلىندە جاسالىپ، ساف التىنداي قوسپاسىز تازا ساقتالعان ءتۇرىن تاسقا ماڭگىلىككە قاشالىپ جازىلعان ورحون-ەنيسەي جازبا ەسكەرتكىشتەرى تالاسسىز ايعاقتاپ وتىر ەمەس پە؟ وسى جازبا ەسكەرتكىشتە كورىنىس بەرگەن توپونيميكالىق اتاۋلاردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – ولاردىڭ جەكە كىسى اتىنا قويىلماي، جەر رەلەفىنىڭ تابيعي عاجاپ كورىنىستەرىن كوركەم دە وبرازدى ۇعىمدارمەن اجارلاپ بەرۋ جاعىنىڭ باسىم جاتۋىندا. مىسالى، ءىنجۋ وزەن (سىرداريا), ءتۇن جازىعى، تەمىر قاقپا، جاسىل وزەن، كوگمان، قاراقۇم، ت. ب. اقىندىق سەزىم كورىگىندە سومدالىپ بەدەرلەنگەن اتاۋلاردىڭ ءبارى دە جەر رەلەفىنىڭ شىرايلى كورىنىسىن كوز الدىنا كەستەلەپ تارتاتىنى بار. بۇل عاجايىپ وزىندىك تابيعي ءداستۇر قازاق توپونيميكاسىندا جالعاستىق تاۋىپ، جەر اتىن بەينەلى كوركەم وبراز، شىندىق ۇعىممەن بەرۋ سالتى اتاپ ايتۋعا تۇرارلىقتاي ەرەن قۇبىلىس. ويتكەنى حالىق عاسىرلار بويى كوشىپ قونىپ جاز جايلاپ، قىس قىستاپ كەلگەن اتامەكەن اتاۋلارىن كوبىنەسە جەر رەلەفى مەن پەيزاجدىق بولمىسىنا ساي ەرەكشەلىكتەرىنە وراي وتە ءدال، سىندارلى كوركەم ۇعىمدارمەن بەدەرلەۋگە ەرەكشە ءمان بەرە قاراعان شىعارماشىلىق ارەكەتتى تانىتادى.

ال كەيبىر حالىقتاردا گيدرونيم، ورونيم، ويكونيم، ەتنونيم سالاسىنداعى اتاۋلاردى قويۋ پراكتيكاسىندا جەكە كىسى اتىنا سايكەس قويۋ جاعى باسىم جاتاتىن ەرەكشەلىكتى دە اڭعارتادى. جەكە كىسى اتى (انتروپونيمدەر) دەمەكشى، ءبىر حالىقتىڭ قۇرامىنداعى ادام ەسىمدەرى مەن فاميلياسىنا قاراپ وتىرىپ، ولاردىڭ ماعىناسى مەن بەرەتىن مانىنە قاراي جىكتەپ-جۇيەلەگەندە، ول انتروپونيمدىك اتاۋلاردىڭ سان قىرلى قاتپارلارىڭدا سول حالىقتىڭ باسىنان وتكەن ءارتۇرلى تاريحي جانە ساياسي-الەۋمەتتىك وزگەرىستەردىڭ سەبەپتەرىن تانىپ بىلۋگە سەپتىگىن تيگىزەتىن تاريحي ىزدەر تابى ۇشىراسادى. بۇل ىسپەتتەس قۇبىلىستىڭ ءوزىمىزدىڭ تۋعان جەر، اتامەكەن اتتارىنا قويىلعان توپونوميكالىق اتاۋلار مەن انتروپونيمدەر تابيعاتىنا وي جىبەرىپ، سەبەپتەرىن بىلۋگە ۇمتىلعان ءاربىر سانالى ويلى جاس – ونىڭ كونە قاباتتارىندا قاتپارلانىپ سىر بۇگىپ جاتقان استارلى ۇعىمداردىڭ قۇپياسىن اشىپ، جابۋلى سىرىن ۇعىنىپ، سەبەپ-سالدارىن بىلۋگە كوز جەتكىزە الادى

قازاقستان كارتاسىنداعى اپايتەس الىپ دالانىڭ بويىندا سان مىڭداعان توپونيميكالىق اتاۋلاردىڭ XIX عاسىر اياعىنا دەيىنگى قۇرامدارى مەن تاريحي قاباتتارىن اشىپ زەرتتەي قاراساق، گەوگرافيالىق جەر اتاۋلارىنىڭ باسىم جاعى بايىرعى قازاق ءتىلى نەگىزىندە جاتقانى انىق.

قازاق جەرىندەگى توپونيميكالىق اتاۋلاردىڭ سىرەسىپ جاتقان تاريحي قاباتتارىن اشىپ، ولاردىڭ قاتپارشاقتارىن جازعاندا ۇشىراساتىن: قىتاي، گرەك، پارسى، اراب، موڭعول، قالماق، ورىس تىلدەرىندە قويىلعان جەر اتاۋلارى كەيدە بىرەن-ساران، ىلۋدە ءبىر كەزدەسىپ وتىرسا، كەيدە ولاردىڭ قاراسى قويۋلانىپ تۇيدەكتەلە تۇسەتىن تۇستارى دا بارشىلىق. ارينە، بۇلاردىڭ ارعى توركىنىندە قازاق دالاسىندا بولىپ، وتكەن ايتۋلى وقيعالار مەن تاريحي جاعدايلاردان كەلىپ تۋىنداعان گەوگرافيالىق جەر اتاۋلارىنىڭ قويىلۋ، وزگەرىلۋ، الماسۋ سەبەپتەرى جاتىر.

ۇلى دالا توسىندە كوشىپ-قونىپ تىرشىلىك ەتكەن قازاق حالقىنىڭ اتامەكەن، جەر اتاۋلارىنىڭ ەڭ كونە قاباتتارىندا جاتقان بوگدە ەل، بوتەن تىلدەن بەلگى بولىپ قالعان ءبىرلى-جارىمدى، سيرەك ۇشىراساتىنى قىتاي تىلىڭدەگى توپونيميكالىق اتاۋلار دەر ەدىم. قىتاي تىلىندەگى جەر اتاۋلارىنىڭ مۇلدە نەكەن-ساياق تۇردە ساقتالۋىنىڭ دا بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرى بولسا كەرەك-ءتى. ويتكەنى ب. ە. د. ىلە مەن سىر ارالىعىندا جاساپ كەلگەن كونە داۋىردەگى ءۇيسىن، قاڭلى نەمەسە ۇلى قىتاي قورعانىنا دەيىنگى جەردەگى كوشپەندى عۇن مەملەكەتىنىڭ، نە V-VIII عاسىرلاردا تاريح ساحناسىنا شىققان تۇرىك قاعاناتىنىڭ بولسىن قىتاي يمپەرياسىمەن قارىم-قاتىناس، ديپلوماتيالىق بايلانىسى ارقيلى تاريحي جاعدايعا وراي بىردە بەيبىت، بىردە قاقتىعىستا بولىپ كەلگەن. بىراق قىتاي يمپەرياسىنىڭ يدەولوگيالىق ىقپالىن بويلارىنا دارىتپاي ەكى ارانى الشاق ۇستاعان. نەشەمە عاسىرلار بويى تۇركى حالىقتارى قىتاي يمپەرياسىمەن اراقاتىسىندا بىردە باسىم ءتۇسىپ، بىردە شەگىنە جۇرسە دە، قىتاي ديپلوماتياسى وزىندىك قايتالانباس ەرەكشەلىگى بار كوشپەڭدى وركەنيەتتى تۋدىرعان بۇل حالىقتارعا ءوز دۇنيەتانىمىن، يدەولوگياسىن، سالت-ساناسىن كۇشتەپ تاڭا الماعان. وسى سەبەپتى دە قىتاي حاكىمدەرى: كوشپەندىلەردى جاۋلاپ الىپ بودان ەتسە بولادى، بىراق ولاردىڭ تۇرمىس سالتىن، اتا ءداستۇرىن وزگەرتۋ مۇمكىن ەمەس دەپ قاراعان.

قىتاي يمپەرياسى و باستان-اق وتارلاۋدىڭ باستى ءادىس-ايلاسىن، تەوريالىق نەگىزىن سالعان وتە كونە اككى ساياسات ۇستانعان مەملەكەت بولۋىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. ولاردىڭ «ي چجي ي» – ياعني، تاعىلاردى تاعىلاردىڭ قولىمەن جۋساتۋ دەيتىن ءادىسىن كەلە-كەلە ەۋروپالىقتار قاتتى دامىتىپ جەتىلدىرۋ ارقىلى بۇگىنگە دەيىن قولدانۋ ۇستىندە. نەمەسە ولاردىڭ «يۋان تسزياو تسزين گۋن» دەيتىن ءادىسى، ياعني جاقىن تۇرعاندارعا جاقسى سىي تارت، تيىسپە، الىستاعىلارىنا جامان سىي بەرىپ، جاقىندات دەيتىن ماعىناداعى ايلا تاسىلدەرى دە، ءتىپتى ورحون جازبا ەسكەرتكىشتەرىنە ءوز تابىن قالدىرعان. بۇل ىسپەتتەس تۇزاقتى ادىستەن كەلەر ۇرپاعىن ساقتاۋ جولىندا وسيەت ەتكەن تۇرىك قاعانى جازىپ كالدىرعان:

جىراق تۇرعاندارعا جامان سىيلىق،

جاقىن تۇرعانعا جاقسى سىيلىق، –

دەيتىن اتالار ءسوزى – اقىلدىڭ كوزى ۋاعىز ەتكەن استارلى ءسوزدىڭ ماعىناسىندا تەرەڭ ءمان-ماعىنا جاتسا كەرەك-ءتى. نەمەسە يمپەريا ءوز مۇددەسى ءۇشىن كوشپەندى حالىقتاردى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ، بىرەۋدىڭ قولىمەن وت كوسەمەك بولعان ساياساتىن سەزىنگەن بابالار:

تابعاش حالقىنىڭ الداۋىنا سەنگەندىكتەن،

ارباۋىنا كونگەندىكتەن،

ءىنىلى-اعالىنىڭ داۋلاسقاندىعىنان،

بەكتى حالقىنىڭ جاۋلاسقاندىعىنان،

تۇركى حالقى ەلدىگىن جويدى...

تۇرىك بەكتەرى تۇرىك اتىن جوعالتىپ،

تابعاش بەكتەردىڭ تابعاش اتىن تۇتىنىپ...

دەۋىندە كونە تۇركىلەردىڭ بەلدەن شالدىرعان قايعىلى تاعدىرى ايتىلعان. ءتىپتى تۇرىك بەكتەرى وزدەرىنىڭ تۇرىك اتىن جوعالتىپ، تابعاش اتىن الىپ رۋحاني جاعىنان ءسىڭىسىپ جۇتىلۋدىڭ از-اق الدىندا قالدى.

حۋڭداردىڭ (عۇن) عاسىرلار بويى ارپالىسىپ تايتالاسقان ەلى قىتاي يمپەرياسى بولاتىندى، ويتكەنى ولار كوشپەندى حالىقتى تاعى، جابايى دەپ، ناسىلشىلدىك يدەولوگياعا سۇيەنۋدەن حۋنداردى «كەكتى، ىزالى قۇل» دەگەن ماعىنادا اتاعان. ال وسى حۋنداردىڭ ءبىر تارماعى بولعان مۇقىلى ەلىن قىتايلار كەمسىتىپ «جۋان-جۋان» اتاندىرعانىن پروفەسسور ءا. مارعۇلان ءوز ەڭبەكتەرىڭدە اتاپ وتەدى.

وتارشىلدىق توپونيميكاداعى ءبىر ۇرىمتال ءتاسىل – جەرگىلىكتى حالىق تىلىندە گەوگرافيالىق جەر اتاۋلارىن ءوز تىلدەرىنە اۋدارىپ بەرۋ ارقىلى دا تۇپنۇسقا ءسوزدىڭ حالىق ساناسىنان شايىلىپ ءوشىپ كەتۋىنە كۇش سالۋىندا جاتىر. مۇنى عىلىم تىلىندە كالكا (كوشىرمە) دەپ اتايدى. مىسالى، كونە تۇركى تىلىندە تانگريتاع (ەرەن-قابىرعا) اتالعان تاۋدى تيان-شان دەپ قىتايشا قالىپتاستىرىپ جىبەرۋدە وتارشىلدارعا ءتان ورتاق ءادىس جاتىر. ەرتەدە كونە تۇركىلەر كوك تاڭىرگە سىيىنعان. كونە تۇرىك قاعاندارىنىڭ قۇلان يەك تاڭ اتىپ، ءتاڭىرتاۋدىڭ ۇشار باسىن كۇن نۇرى شالعان قالپىن ەلدەن بۇرىن بيىككە شىعىپ تابىناتىن ءداستۇرى بولعان.

وتە كونە داۋىردەن بەرى قىتاي تىلىنەن قالعان جەر اتاۋلارىنىڭ ءبىرى – قىرعىزستانداعى ماسي قويناۋى. «ماسي» ءسوزىنىڭ قىتايشا ماعىناسى – «جىلقى قىرىلعان جەر» دەگەندى اڭعارتادى. مىنە، وسى ەلەۋسىز ماسي اتاۋىنىڭ تاريحي توركىنىنە كوز جىبەرەر بولساق، حالىق باسىنان وتكەن دۇربەلەڭ ءداۋىردىڭ تاڭباسىن كورگەندەي بولامىز. ويتكەنى بۇل جەر اتاۋى قىتاي يمپەرياسى مەن تۇران ەلى اراسىندا بولىپ وتكەن قاندى جورىقتاردىڭ ءبىر ەلەسىن بەرەدى. ەكى ەل اراسىنداعى كەلىسىمشارت بويىنشا، قىتايلارعا «ەر قاناتى – ات» دەپ دارىپتەلگەن سايگۇلىكتەر بەرىلمەك بولىپ شەشىلگەندە، ەلدىڭ اپتال ازاماتتارى ەرتەڭ وزدەرىنە قارسى شابار قىتاي اسكەرىنىڭ استىندا وينايتىنى سەبەپتى، ولاردى ءتۇن جامىلىپ بارىپ قىرىپ سالادى. مۇنى كورگەن قىتايلار «ماسي-ماسي»، ياعني «جىلقى قىرىلعان جەر» دەپ شۋىلداسقانى سەبەپتى، بۇل ارا ماسي اتانىپ، بىزگە دەيىن وزگەرمەي جەتىپ وتىر. بۇل ىسپەتتەس وتكەننەن بەلگى بولىپ قالعان جەر اتىنىڭ ەل تاريحىن جاڭعىرتۋ سەبەپتى ۇزاق ۋاقىت ساقتالا بەرۋى زاڭدى دا.

1758 جىلى تسين يمپەرياسى شىعىس تۇركىستاندى جاۋلاپ الىپ، وتارلانعان ەلدىڭ ەجەلگى اتىن حالىق ساناسىنان ءوشىرۋ ماقساتىمەن ونى قىتاي تىلىندە سينتسزيان (جاڭا شەكارا) اتاندىرىپ جىبەردى، ول وسى كۇنگە دەيىن وزگەرمەي كەلەدى. قازاقستان جەرىندەگى «ءشۇرشىت قىرىلعان» دەپ اتالاتىن ەلدى مەكەن دە ولجاباي باتىر باستاعان قازاق قولى مەن تسين اسكەرى اراسىندا بولعان قاندى قاقتىعىستان بەلگى بولىپ قالعان ميكروتوپونيمدەردىڭ ءبىرى. بۇل اتاۋ دا حالىق ساناسىندا ۇمىت قالماي ساقتالىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا وتسە دە، سول تاريحي وقيعانىڭ ءىزىن ساقتاپ وتىر.

قازاق دالاسىنداعى سان عاسىرلارعا سوزىلعان تالاي-تالاي قاتىگەز قاندى ساپىرىلىستارعا تۇسكەن تاريحي قايعىلى وقيعالار تىزبەگىنىڭ جاندى بەلگىسىندەي بولىپ ءىز قالدىرعان كوپتەگەن گەوگرافيالىق جەر اتاۋلارىنىڭ تەرەڭ قاباتتارىنداعى سىر بۇگىپ جاتقان قاتپارلارىن قيال قاناتىمەن اشىپ، ونداعى قاندى جورىق – تاريح كوشىن كوز الدىنا ەلەستەتكەن اقىن:

وڭ جاقتان – ءۇندى، پارسى، اراب كەلگەن،

سول جاقتان – ءشۇرشىت، موڭعول، قالماق كەلگەن،

باتىستان – بالقاش ەلى قاتىناسسا،

شىعىستان – قىتاي، قاشقار شاي اكەلگەن، –

دەپ قازاق تاريحىنىڭ شوعىرلانعان وزەكتى ءۇش بۇرىشىن باعدارلاي جىرلاۋىڭدا زەردەلى جانعا اسا كۇردەلى كوپ سىردىڭ وزەكتى جەلىسىن ۇستاتقانداي تارام-تارام تامىرلى ويلار جەلىسىن الدىنا جايادى. ال وسى وي توركىندەرىنىڭ استارىنداعى جەر تاريحى، وڭداعى باياندالار ەل تاريحىنا ءتىل ءبىتىرىپ، توپونيميكالىق اتاۋلاردى سويلەتە الساق، وتكەن تاريحىمىزدىڭ قانشاما «اقتاڭداقتارى» سىر شەرتكەن بولار ەدى.

رەسپۋبليكامىزدىڭ وڭتۇستىك ولكەسىندە بۇگىنگە دەيىن ەل اۋزىندا ايتىلىپ كەلە جاتقان:

ەرگەنگە تاستى ۇنتاپ كەل،

ەسكى ءانىڭدى شىرقاپ كەل.

«ەسكەندىر قايتقان توبەدەن»

ەسەتىن جەل بوپ بۇرقاپ كەل، –

دەيتىن بۇراڭ بەل ارۋدىڭ نازىندا سانالى جىگىت ۇعىنا بىلسە، قانشالىقتى تەرەڭ شەجىرە سىر جاتىر؟ وسى ولەڭدەگى سوزگە تۇسىنە، ۇعىنا بىلگەن كىسىگە الابوتەن ءمان بەرە ايتىلاتىن، ال وي كوزىمەن شولماي سالعىرت قاراسا جاي ايتىلا سالعان ماعىناسىز سوزدەي كورىنەتىن «ەسكەندىر قايتقان توبەنىڭ» استارىندا كونە تاريح كوشىنىڭ نەلەر عاجاپ شەجىرە سىرلارى جاتقانداي. وسىنداعى وي سىلەمىنىڭ ءىزى ءتىپتى حالىقتىڭ تاريحي ەسىنىڭ ءبىر ەلەسى:

باتىستا بالقان دەگەن جەر بار ەكەن،

بالقاندا يۋنان دەگەن ەل بار ەكەن.

يۋناندار كەلەسكە ءبىر باسىپ كىرىپ،

قازاقتار قايتا قۋىپ بارعان ەكەن، –

دەپ جىرلايتىن زيابەكتەي شەجىرە اقىن سوزىندە يۋنان (گرەك) جۇرتىنىڭ كەلەسكە دەيىن باسقىنشىلىق جورىقپەن كەلىپ، «ەسكەندىر قايتقان توبەدەن» اسا الماي كەرى قايتقانىن جانە دە بابالارىمىزدىڭ: «بارار جەرىڭ بالقان تاۋ، و دا ءبىزدىڭ كورگەن تاۋ» دەگەن سوزدەرىنە قاراپ، كونە زاماندا باستان كەشكەن سان ءتۇرلى تاريحي وقيعالار بەلگى بەرىپ، ءىزىن قالدىرعانداي شىندىق ەلەسىن سەزىنەمىز. گرەكتەردى جورىققا باستاعان الەكساندر ماكەدونسكي پاتشانىڭ تاۋى شاعىلىپ، ات باسىن كەرى بۇرعان جەرىن «ەسكەندىر قايتقان توبە» دەگەن ميكروتوپونيمدى ولەڭ جىرىنا قوسىپ، انمەن تەربەپ ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزىپ، بۇگىنگە دەيىن ساقتاپ اكەلۋدە تاريحي ەستىڭ قايتالانباس تاعىلىمى جاتىر ەمەس پە؟ اسىرەسە بۇل ولەڭدەگى تاريحي ەسكە اينالعان ۇعىمنىڭ سان عاسىرلار اسۋىندا مىزعىماعان بەرىكتىگى تاڭداندىرادى.

مىنە، كونە قىتاي، يۋنان جۇرتتارى قالدىرعان قازاق دالاسىنداعى جەر اتاۋلارىنىڭ كومەسكى ىزدەرى – اتامەكەنىمىزدەگى گەوگرافيالىق جەر اتاۋلارىنىڭ وتە كونە قاباتتارىندا جاتقان تاريحي ەستىڭ ءبىر ەلەسى بولسا دا، سونىڭ ءوزىن زەرلەي قاراپ، تەتىگىن باسىپ سەيىلتە بىلسەك، كومەسكى تاريح كومبەسى قۇپيا سىرىن اشىپ، رۋحاني قازىنامىزدى مولىقتىرا بەرمەك.

اتامەكەن جەرىمىزدىڭ توپونيميكالىق تەرەڭ قات-قاباتتارىندا جاتقان ايتۋلى ءبىر كەزەڭ – تۇران ەلى مەن يران، ياعني پارسى جۇرتى اراسىندا وتكەن قارىم-قاتىناستاردىڭ تاريحي شەجىرە سىرىن شەرتەر گەوگرافيالىق جەر اتاۋلارىنىڭ مولدىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. اسىرەسە بۇل ەلەۋلى ەرەكشەلىك رەسپۋبليكامىزدىڭ وڭتۇستىك وبلىستارىنا ءتان بولىپ كەلەدى. ءتىپتى تاريح قويناۋىنىڭ قاتپارلارىندا جاتسا دا بەلگى بەرىپ جاتقان تاريح جادىنىڭ ەلەسىن ناقتىلى كوز الدىڭا كەلتىرەتىن دەرەك ماعلۇماتتار ءىزىن حالىقتىڭ ولەڭدەرى مەن اندەرىنەن دە ۇشىراتامىز:

«رۇستەم توبە»، «زال ارىق-اي»،

جولعا شىعىپ قارادىم-اي.

قايسى كولگە قوندىڭ ەكەن

الپاق قۋداي قاراعىم-اي، –

دەگەن ولەڭ جولىڭداعى اپپاق قۋداي بۇراڭ بەلىن ارمانداعان جىگىت اڭسارىمەن ايتىلعان ساعىنىشتى نازدى سوزدە ەسكە الىناتىن وتە كونە ميكروتوپونيميكالىق اتاۋلار – اتالارىمىزدىڭ باستان كەشكەن كونە زامان شىندىعىندا جاتقان تاريحي ەستىڭ تاعى ءبىر جاڭعىرىپ وتكەن قۋاتتى كورىنىستەرى. مۇنىڭ ارعى ءتۇپ توركىنى ءفيرداۋسيدىڭ «شاھناماسىنا» بارىپ تىرەلەدى.

گەوگرافيالىق جەر اتاۋلارىنىڭ شىعۋ تاريحى مەن اتالۋ سەبەپتەرىنە توتەنشە ءمان بەرىپ جىرلايتىن سەرگەك سانانىڭ شەجىرە اقىنى زيابەك:

ەرتەدە ءال ءامۋ، سىردى – تۇران دەيتىن،

«تۇركىستان كەلىپ شىققان بۇدان» دەيتىن.

ول جەردىڭ قازىرگى اتى – ورتا ازيا

بەس ۇلت سىيىپ وتىر بۇعان ەركىن، –

دەپ بايانداۋىندا تۇركى حالىقتارىنىڭ مەكەنى تۇران، تۇركىستان، ورتا ازيا بولىپ ءۇش رەت الماسىپ وزگەرۋىنىڭ وزىندە قازىرگى ۇرپاق بىلە بەرمەيتىن جەر تاريحى مەن ەل تاريحىنىڭ بۇرالاڭ بۇلىڭعىر سىرلارى جاتىر.

كونە زاماڭداعى تۇران مەن يران، ياعني تۇركى حالىقتارى مەن پارسى جۇرتى اراسىنداعى تاريحي قارىم-قاتىناستار ءىزىن تاعى دا حالىق ساناسىڭدا عاسىرلار بويى ساقتالىپ جەتكەن گەوگرافيالىق جەر اتاۋلار: رۇستەم توبە، زال ارىق، شۋست (زالدىڭ قىزى شۋسبانۋ), تالبەرزين، سالار سۋى – ءبارى دە پارسى پاتشاسى كەيقاۋس زامانىنا وراي ايتىلاتىن اڭىز-وقيعالاردىڭ تاريحي ءىزىن الدىڭا كولدەنەڭ تارتقانداي. وسى اڭىز-اڭگىمەلەر سارىنىنا وراي ءسوز بولاتىن كونە تۇران جەرىندەگى كوپتەگەن قالا، ەلدى مەكەن، جەر اتاۋلارى اقىن جىرىنا ارقاۋ بولىپ:

سايرامنىڭ سۇلتانى ەكەن – باتىر سياب،

سياپتىڭ اتاسى ەكەن افراسياب.

اتاسى – تۇران ەكەن، كۇيەۋى ونىڭ –

ەر ساۋران بالاسى ونىڭ – باتىر سىعاناق، –

دەپ بولە-جارا اتالىپ وتىرعان تۇران (كەيىن تۇركىستان، ورتا ازيا اتانعان) ولكەسىندەگى تاريحي قالالار: سايرام (يسپيدجاف), افراسياب (افراسياب – پارسى-تاجىكشە اتى; ونىڭ كونە تۇركى تىلىندەگى ەسىمى – الىپ ەر توڭا ەكەندىگى «قۇتادعۋ بىلىك» داستانىندا ايتىلعان), ساۋران (افراسيابتىڭ اعاسى تۇراننىڭ بالاسى), سىعاناق (ساۋراننىڭ بالاسى) – ءبارى دە سىر مەن ءامۋ اعىسىنداعى ەرتەدەگى وركەنيەتتىڭ تەربەلىپ وسكەن تال بەسىگى بولعان. ءبىز بۇل ارادا يران مەن تۇران ەلىنىڭ ەستە جوق ەسكى زاماندارداعى بايلانىسىنىڭ تەك قانا توپونيميكالىق اتاۋلارداعى ساقتالعان ءىزىنىڭ ەلەۋسىز عانا وزەكتى جەلىسىنىڭ ءبىر ارناسىن الىپ وتىرمىز. ولاردى تولىعىمەن زەرتتەيتىن بولساق، ونىڭ ءوزى اۋقىمدى عىلىمي جۇمىستىڭ نىساناسى بولارلىقتاي اسا كۇردەلى سۇبەلى ەڭبەكتىڭ سىباعاسى.

اتاقتى شاش قالاسىنىڭ (قازىرگى تاشكەنت) وتە كونە زامانداعى ون ەكى داربازاسىنىڭ ءبىر ۇشى قازىرگى سارىاعاش اۋدانىنا قاراستى داربازا تەمىر جول ستانتسياسىنا كەلىپ ۇشتاسقانى سەبەپتى:

داربازا – قاقپا دەگەن پارسى ءسوزى،

ون ەكى قاقپا بولعان شاشتىڭ ءوزى.

بىرەۋى – ون ەكىنىڭ بۇل داربازا،

ەسكەرتكىش بىزگە قالعان شاشتىڭ كوزى، –

دەپ اقىن قازىرگى داربازانىڭ ءتۇپ توركىنىن سىر ەتىپ اعىتسا، ءارى قازىرگى بالاڭ ۇرپاق ءۇشىن ەسكىدەن قالعان كونەنىڭ كوزى دەپ ەسكەرتەدى دە. ياعني حالىق جادىندا ساقتالىپ قالعان داربازا ءتوپونيمى تەگىن بىلەر تەكتىگە كونەنىڭ كوزىندەي اسا قاستەرلى شەجىرەلى دۇنيە ەكەن.

داربازا! وسى ءبىر عانا ميكروتوپونيمنىڭ ءتۇپ توركىنىنە وي كوزىمەن قاراساق، تۇنىپ تۇرعان كونە تاريحتىڭ شەرتىلمەگەن شەجىرەلى سىرى جاتىر. ال جاي عانا سالعىرت كوزبەن قاراساق، قاراپايىم كوپ اتاۋلاردىڭ ءبىرى سياقتى سىرداڭ تارتادى. ەگەردە كونە تاريح قاتپارلارىن جازىپ سىرىن اعىتساق، ونىڭ توركىنىندە اعىل-تەگىل توگىلمەگەن كۇيدىڭ سازى، اقىندىق ونەرى سۇيەگىنە بىتكەن وت جۇرەكتى دارىندى اقىننىڭ جىرلانباعان جالىن قۇشقان جىرى جاتقاڭداي اڭسارىڭ اۋادى. وسى ىسپەتتەس شەجىرە سىرعا تولى اتامەكەن جەر اتاۋلارىنىڭ قۇپيا سىرلى قويمالارىن اقتارعىڭ كەلگەندە، ۇلى م. اۋەزوۆتىڭ بىزدەرگە ارناپ كەتكەن: «جەر – اناسى، ەل – بالاسى دەۋگە بولادى. ەل ايتقان اڭگىمەنى، ەر بەسىگى جەر دە ايتادى. كوز جىبەرسەڭ، كوڭىل توقتاتساڭ، تىڭداپ كورسەڭ كوپتى ايتادى»، – دەپ تەبىرەنە ويلانىپ ەسكەرتكەن زەرەك ءسوزى سانالى سەرگەك جاندارعا ايتىلعانداي الىستان قول بۇلعايدى.