Mekemtas Mırzahmetwlı: Jer qalay orıstandırıldı? (İ)

(jalğası, bası ötken şığarılımda)

«Män bermeppin jer atına bwrın men, Kezderim köp män bermeuden süringen»

(J. Näjimedenov.)

Bükil tirşilik ataulınıñ twraq mekeni bolğan jwmır jerdiñ tösinde qaynağan tirşilik bazarı san jüz mıñdağan ğasırlar jelisinde ösip örkendeumen, damıp, özgerip tolısu jolımen tarih kerueni toqtausız jıljuda. Adamzat näsili şır etip jerge tüsip, kindik qanı tamğan qasterli atamekeninde tili şığıp, ömir üşin küres jolında sanası oyanıp, san salalı bilim, täjiribe jinaqtau üstinde dünietanımınıñ kökjiegi keñeye qorlanuımen qatar, onıñ tarihi esi (jadı) de biiktep keledi. Äri bwl – toqtausız, tolassız öse beretin evolyuciyalıq damu üstindegi jandı qwbılıs.

Qazirgi kezeñde qoğamdıq pikirde tarihi es mäselesine ayrıqşa män berilip, jiti nazar audarıluda. Tarihi zerdeniñ eleuli bir salası retinde tanılğan adamzat balasınıñ terbelip ösken tal besigi – Jer-ananıñ geografiyalıq eldi meken ataularına deyin – bäri de qoğamdıq pikirde qayta ekşelip, sın közimen qaralıp, jañaşa män-mağına berilude.

Osı twrğıdan qozğau salıp pikir taratar tolğağı jetken mäseleniñ biri – halqımızdıñ kindik qanı tamğan atameken, jer atauları jayında bolmaq. Sebebi geografiyalıq jer atauları ğasırlar boyı wrpaqtan-wrpaqqa auısıp jalğasa twraqtanğan toponimderdiñ «jer tarihı – el tarihı» dep tanılğan tarihi esiniñ bir körinisine jatadı. Halqınıñ osı danalıq oy-tolğanısın tereñnen wğınğan aytulı wlı Şoqan Uälihanov: «Köne türki salt-sana, ädet-ğwrpınıñ qaymağı bwzılmağan qazaqtarda ömirdiñ bir salasın qamtitın tarihi oqiğalarmen baylanıstı adam attarı, jer-su atauları, tağı basqaları este saqtalıp, atadan balağa jalğasıp jatadı»[1], – dep, män bere jazuında aytarlıqtay tereñ mağınalı ğılımi oy tamırı jatır. YAğni tarihi estegi jalğastıq dästüri üzilgen jerde ruhani tirşiligi üzilis tabadı degen söz. K. G. Paustovskiydiñ aytuınşa «Jer atauları degenimiz – halıqtıñ öz elin aqındıq tilmen bederleui. Bwlar – halıqtıñ minez-qwlqı tarihı, oy añsarı men twrmıs-salt erekşelikteri turalı şertedi».

Til qanday köne qoğamdıq sanağa jatsa, atameken, jer-su atauları da sonday este joq eski zamandar qatparında jatqan mäñgilikke saqtalğan tarihi esimizdiñ aytulı bir salası bolğandıqtan bilikti aqın Ziyabek Rüstemovtiñ:

Bolsam da özim jastau elim käri,

Ärine, elimnen de jerim käri.

Käri el, käri jer men käri salttıñ,

Üyretken kärilikke meni bäri, –

dep tebirene sır töguinde tereñ mağınalı oy jatır.

Öte köne zamandar tüpkirinen däl büginge deyin atameken, jer-su ataularınıñ sanamızda bekip qalıptasu jolı men ärqilı san aluan tarihı sapırılıstardıñ, alaböten sayasi-äleumettik iri oqiğalardıñ, jañaşa dünietanımdardıñ äserimen almasıp, özgeristerge tüsip jatuı da zañdı qwbılıs. Biraq osılardıñ arasınan jer-su, eldi mekender ataularınıñ tez almasıp özgeriske tüsuine äkeletin eleuli sebepter, köbinese, jaugerşilik, otarşıldıq, jaulap aluşılıq, äreketterimen tikeley baylanısta jatatını da tarihi şındıq. Bizdiñ jıl sanauımızğa deyingi kezeñnen büginge deyingi qazaq dalasındağı geografiyalıq jer ataularınıñ tarihi qabatında jatqan jeti türli qatparlı tarih köşiniñ izin köremiz. Eger bwl qandı qol izder tarihın ğılımi twrğıdan tani alsaq, «jer tarihı – el tarihı» degen halıq danalığına iştey män bererlik tereñ şındıq körine bastaydı.

Atameken jerimizdegi toponimikalıq ataulardıñ şığar közi ğasırlar boyı fol'klor men epostıq, tarihi jır dastañdar arqılı tarih köşinde jii almasqan wrpaqtar sanasıñda saqtalıp, jalğastıq dästür negizinde twraqtanıp qorlanatın tarihi estiñ jiıntığı ispettes närse. Türki halqınıñ tarih sahnasına şığıp, memleket qwrğan kezeñi Türik qağanatı däuirindegi eldi meken, jer-su atauları tikeley sol halıqtıñ ana tilinde jasalıp, saf altınday qospasız taza saqtalğan türin tasqa mäñgilikke qaşalıp jazılğan Orhon-Enisey jazba eskertkişteri talassız ayğaqtap otır emes pe? Osı jazba eskertkişte körinis bergen toponimikalıq ataulardıñ bir erekşeligi – olardıñ jeke kisi atına qoyılmay, jer rel'efiniñ tabiği ğajap körinisterin körkem de obrazdı wğımdarmen ajarlap beru jağınıñ basım jatuında. Mısalı, İnju özen (Sırdariya), Tün jazığı, Temir qaqpa, Jasıl özen, Kögman, Qaraqwm, t. b. aqındıq sezim köriginde somdalıp bederlengen ataulardıñ bäri de jer rel'efiniñ şıraylı körinisin köz aldına kestelep tartatını bar. Bwl ğajayıp özindik tabiği dästür qazaq toponimikasında jalğastıq tauıp, jer atın beyneli körkem obraz, şındıq wğımmen beru saltı atap aytuğa twrarlıqtay eren qwbılıs. Öytkeni halıq ğasırlar boyı köşip qonıp jaz jaylap, qıs qıstap kelgen atameken atauların köbinese jer rel'efi men peyzajdıq bolmısına say erekşelikterine oray öte däl, sındarlı körkem wğımdarmen bederleuge erekşe män bere qarağan şığarmaşılıq äreketti tanıtadı.

Al keybir halıqtarda gidronim, oronim, oykonim, etnonim salasındağı ataulardı qoyu praktikasında jeke kisi atına säykes qoyu jağı basım jatatın erekşelikti de añğartadı. Jeke kisi atı (antroponimder) demekşi, bir halıqtıñ qwramındağı adam esimderi men familiyasına qarap otırıp, olardıñ mağınası men beretin mänine qaray jiktep-jüyelegende, ol antroponimdik ataulardıñ san qırlı qatparlarıñda sol halıqtıñ basınan ötken ärtürli tarihi jäne sayasi-äleumettik özgeristerdiñ sebepterin tanıp biluge septigin tigizetin tarihi izder tabı wşırasadı. Bwl ispettes qwbılıstıñ özimizdiñ tuğan jer, atameken attarına qoyılğan toponomikalıq ataular men antroponimder tabiğatına oy jiberip, sebepterin biluge wmtılğan ärbir sanalı oylı jas – onıñ köne qabattarında qatparlanıp sır bügip jatqan astarlı wğımdardıñ qwpiyasın aşıp, jabulı sırın wğınıp, sebep-saldarın biluge köz jetkize aladı

Qazaqstan kartasındağı apaytes alıp dalanıñ boyında san mıñdağan toponimikalıq ataulardıñ XIX ğasır ayağına deyingi qwramdarı men tarihi qabattarın aşıp zerttey qarasaq, geografiyalıq jer ataularınıñ basım jağı bayırğı qazaq tili negizinde jatqanı anıq.

Qazaq jerindegi toponimikalıq ataulardıñ siresip jatqan tarihi qabattarın aşıp, olardıñ qatparşaqtarın jazğanda wşırasatın: qıtay, grek, parsı, arab, moñğol, qalmaq, orıs tilderinde qoyılğan jer atauları keyde biren-saran, ilude bir kezdesip otırsa, keyde olardıñ qarası qoyulanıp tüydektele tüsetin twstarı da barşılıq. Ärine, bwlardıñ arğı törkininde qazaq dalasında bolıp, ötken aytulı oqiğalar men tarihi jağdaylardan kelip tuındağan geografiyalıq jer ataularınıñ qoyılu, özgerilu, almasu sebepteri jatır.

Wlı dala tösinde köşip-qonıp tirşilik etken qazaq halqınıñ atameken, jer ataularınıñ eñ köne qabattarında jatqan bögde el, böten tilden belgi bolıp qalğan birli-jarımdı, sirek wşırasatını qıtay tiliñdegi toponimikalıq ataular der edim. Qıtay tilindegi jer ataularınıñ mülde neken-sayaq türde saqtaluınıñ da belgili bir sebepteri bolsa kerek-ti. Öytkeni b. e. d. İle men Sır aralığında jasap kelgen köne däuirdegi Üysin, Qañlı nemese Wlı Qıtay qorğanına deyingi jerdegi köşpendi Ğwn memleketiniñ, ne V-VIII ğasırlarda tarih sahnasına şıqqan Türik qağanatınıñ bolsın Qıtay imperiyasımen qarım-qatınas, diplomatiyalıq baylanısı ärqilı tarihi jağdayğa oray birde beybit, birde qaqtığısta bolıp kelgen. Biraq Qıtay imperiyasınıñ ideologiyalıq ıqpalın boylarına darıtpay eki aranı alşaq wstağan. Neşeme ğasırlar boyı türki halıqtarı Qıtay imperiyasımen araqatısında birde basım tüsip, birde şegine jürse de, qıtay diplomatiyası özindik qaytalanbas erekşeligi bar köşpeñdi örkenietti tudırğan bwl halıqtarğa öz dünietanımın, ideologiyasın, salt-sanasın küştep taña almağan. Osı sebepti de qıtay hakimderi: köşpendilerdi jaulap alıp bodan etse boladı, biraq olardıñ twrmıs saltın, ata dästürin özgertu mümkin emes dep qarağan.

Qıtay imperiyası o bastan-aq otarlaudıñ bastı ädis-aylasın, teoriyalıq negizin salğan öte köne äkki sayasat wstanğan memleket boluımen de erekşelenedi. Olardıñ «i çji i» – yağni, tağılardı tağılardıñ qolımen jusatu deytin ädisin kele-kele europalıqtar qattı damıtıp jetildiru arqılı büginge deyin qoldanu üstinde. Nemese olardıñ «yuan' czyao czin' gun» deytin ädisi, yağni jaqın twrğandarğa jaqsı sıy tart, tiispe, alıstağılarına jaman sıy berip, jaqındat deytin mağınadağı ayla täsilderi de, tipti Orhon jazba eskertkişterine öz tabın qaldırğan. Bwl ispettes twzaqtı ädisten keler wrpağın saqtau jolında ösiet etken Türik qağanı jazıp kaldırğan:

Jıraq twrğandarğa jaman sıylıq,

Jaqın twrğanğa jaqsı sıylıq, –

deytin atalar sözi – aqıldıñ közi uağız etken astarlı sözdiñ mağınasında tereñ män-mağına jatsa kerek-ti. Nemese imperiya öz müddesi üşin köşpendi halıqtardı bir-birine aydap salıp, bireudiñ qolımen ot kösemek bolğan sayasatın sezingen babalar:

Tabğaş halqınıñ aldauına sengendikten,

Arbauına köngendikten,

İnili-ağalınıñ daulasqandığınan,

Bekti halqınıñ jaulasqandığınan,

Türki halqı eldigin joydı...

Türik bekteri türik atın joğaltıp,

Tabğaş bekterdiñ tabğaş atın twtınıp...

deuinde köne türkilerdiñ belden şaldırğan qayğılı tağdırı aytılğan. Tipti türik bekteri özderiniñ türik atın joğaltıp, tabğaş atın alıp ruhani jağınan siñisip jwtıludıñ az-aq aldında qaldı.

Huñdardıñ (ğwn) ğasırlar boyı arpalısıp taytalasqan eli qıtay imperiyası bolatındı, öytkeni olar köşpendi halıqtı tağı, jabayı dep, näsilşildik ideologiyağa süyenuden hundardı «kekti, ızalı qwl» degen mağınada atağan. Al osı hundardıñ bir tarmağı bolğan Mwqılı elin qıtaylar kemsitip «juan-juan» atandırğanın professor Ä. Marğwlan öz eñbekteriñde atap ötedi.

Otarşıldıq toponimikadağı bir wrımtal täsil – jergilikti halıq tilinde geografiyalıq jer atauların öz tilderine audarıp beru arqılı da tüpnwsqa sözdiñ halıq sanasınan şayılıp öşip ketuine küş saluında jatır. Mwnı ğılım tilinde kal'ka (köşirme) dep ataydı. Mısalı, köne türki tilinde Tangritağ (Eren-qabırğa) atalğan taudı Tyan'-Şan' dep qıtayşa qalıptastırıp jiberude otarşıldarğa tän ortaq ädis jatır. Ertede köne türkiler Kök täñirge sıyınğan. Köne türik qağandarınıñ qwlan iek tañ atıp, Täñirtaudıñ wşar basın kün nwrı şalğan qalpın elden bwrın biikke şığıp tabınatın dästüri bolğan.

Öte köne däuirden beri qıtay tilinen qalğan jer ataularınıñ biri – Qırğızstandağı Masi qoynauı. «Masi» söziniñ qıtayşa mağınası – «jılqı qırılğan jer» degendi añğartadı. Mine, osı eleusiz Masi atauınıñ tarihi törkinine köz jiberer bolsaq, halıq basınan ötken dürbeleñ däuirdiñ tañbasın körgendey bolamız. Öytkeni bwl jer atauı Qıtay imperiyası men Twran eli arasında bolıp ötken qandı jorıqtardıñ bir elesin beredi. Eki el arasındağı kelisimşart boyınşa, qıtaylarğa «er qanatı – at» dep däriptelgen säygülikter berilmek bolıp şeşilgende, eldiñ aptal azamattarı erteñ özderine qarsı şabar qıtay äskeriniñ astında oynaytını sebepti, olardı tün jamılıp barıp qırıp saladı. Mwnı körgen qıtaylar «masi-masi», yağni «jılqı qırılğan jer» dep şuıldasqanı sebepti, bwl ara Masi atanıp, bizge deyin özgermey jetip otır. Bwl ispettes ötkennen belgi bolıp qalğan jer atınıñ el tarihın jañğırtu sebepti wzaq uaqıt saqtala berui zañdı da.

1758 jılı Cin imperiyası Şığıs Türkistandı jaulap alıp, otarlanğan eldiñ ejelgi atın halıq sanasınan öşiru maqsatımen onı qıtay tilinde Sin'czyan (Jaña şekara) atandırıp jiberdi, ol osı künge deyin özgermey keledi. Qazaqstan jerindegi «Şürşit qırılğan» dep atalatın eldi meken de Oljabay batır bastağan qazaq qolı men Cin äskeri arasında bolğan qandı qaqtığıstan belgi bolıp qalğan mikrotoponimderdiñ biri. Bwl atau da halıq sanasında wmıt qalmay saqtalıp, wrpaqtan wrpaqqa ötse de, sol tarihi oqiğanıñ izin saqtap otır.

Qazaq dalasındağı san ğasırlarğa sozılğan talay-talay qatıgez qandı sapırılıstarğa tüsken tarihi qayğılı oqiğalar tizbeginiñ jandı belgisindey bolıp iz qaldırğan köptegen geografiyalıq jer ataularınıñ tereñ qabattarındağı sır bügip jatqan qatparların qiyal qanatımen aşıp, ondağı qandı jorıq – tarih köşin köz aldına elestetken aqın:

Oñ jaqtan – ündi, parsı, arab kelgen,

Sol jaqtan – şürşit, moñğol, qalmaq kelgen,

Batıstan – Balqaş eli qatınassa,

Şığıstan – qıtay, qaşqar şay äkelgen, –

dep qazaq tarihınıñ şoğırlanğan özekti üş bwrışın bağdarlay jırlauıñda zerdeli janğa asa kürdeli köp sırdıñ özekti jelisin wstatqanday taram-taram tamırlı oylar jelisin aldına jayadı. Al osı oy törkinderiniñ astarındağı jer tarihı, oñdağı bayandalar el tarihına til bitirip, toponimikalıq ataulardı söylete alsaq, ötken tarihımızdıñ qanşama «aqtañdaqtarı» sır şertken bolar edi.

Respublikamızdıñ oñtüstik ölkesinde büginge deyin el auzında aytılıp kele jatqan:

Ergenge tastı wntap kel,

Eski äniñdi şırqap kel.

«Eskendir qaytqan töbeden»

Esetin jel bop bwrqap kel, –

deytin bwrañ bel arudıñ nazında sanalı jigit wğına bilse, qanşalıqtı tereñ şejire sır jatır? Osı öleñdegi sözge tüsine, wğına bilgen kisige alaböten män bere aytılatın, al oy közimen şolmay salğırt qarasa jay aytıla salğan mağınasız sözdey körinetin «Eskendir qaytqan töbeniñ» astarında köne tarih köşiniñ neler ğajap şejire sırları jatqanday. Osındağı oy sileminiñ izi tipti halıqtıñ tarihi esiniñ bir elesi:

Batısta Balqan degen jer bar eken,

Balqanda yunan degen el bar eken.

YUnandar Keleske bir basıp kirip,

Qazaqtar qayta quıp barğan eken, –

dep jırlaytın Ziyabektey şejire aqın sözinde yunan (grek) jwrtınıñ Keleske deyin basqınşılıq jorıqpen kelip, «Eskendir qaytqan töbeden» asa almay keri qaytqanın jäne de babalarımızdıñ: «Barar jeriñ Balqan tau, O da bizdiñ körgen tau» degen sözderine qarap, köne zamanda bastan keşken san türli tarihi oqiğalar belgi berip, izin qaldırğanday şındıq elesin sezinemiz. Grekterdi jorıqqa bastağan Aleksandr Makedonskiy patşanıñ tauı şağılıp, at basın keri bwrğan jerin «Eskendir qaytqan töbe» degen mikrotoponimdi öleñ jırına qosıp, änmen terbep wrpaqtan wrpaqqa jetkizip, büginge deyin saqtap äkelude tarihi estiñ qaytalanbas tağılımı jatır emes pe? Äsirese bwl öleñdegi tarihi eske aynalğan wğımnıñ san ğasırlar asuında mızğımağan beriktigi tañdandıradı.

Mine, köne qıtay, yunan jwrttarı qaldırğan qazaq dalasındağı jer ataularınıñ kömeski izderi – atamekenimizdegi geografiyalıq jer ataularınıñ öte köne qabattarında jatqan tarihi estiñ bir elesi bolsa da, sonıñ özin zerley qarap, tetigin basıp seyilte bilsek, kömeski tarih kömbesi qwpiya sırın aşıp, ruhani qazınamızdı molıqtıra bermek.

Atameken jerimizdiñ toponimikalıq tereñ qat-qabattarında jatqan aytulı bir kezeñ – Twran eli men Iran, yağni parsı jwrtı arasında ötken qarım-qatınastardıñ tarihi şejire sırın şerter geografiyalıq jer ataularınıñ moldığımen erekşelenedi. Äsirese bwl eleuli erekşelik respublikamızdıñ oñtüstik oblıstarına tän bolıp keledi. Tipti tarih qoynauınıñ qatparlarında jatsa da belgi berip jatqan tarih jadınıñ elesin naqtılı köz aldıña keltiretin derek mağlwmattar izin halıqtıñ öleñderi men änderinen de wşıratamız:

«Rüstem töbe», «Zal arıq-ay»,

Jolğa şığıp qaradım-ay.

Qaysı kölge qondıñ eken

Alpaq quday qarağım-ay, –

degen öleñ jolıñdağı appaq quday bwrañ belin armandağan jigit añsarımen aytılğan sağınıştı nazdı sözde eske alınatın öte köne mikrotoponimikalıq ataular – atalarımızdıñ bastan keşken köne zaman şındığında jatqan tarihi estiñ tağı bir jañğırıp ötken quattı körinisteri. Mwnıñ arğı tüp törkini Firdausidiñ «Şahnamasına» barıp tireledi.

Geografiyalıq jer ataularınıñ şığu tarihı men atalu sebepterine tötenşe män berip jırlaytın sergek sananıñ şejire aqını Ziyabek:

Ertede äl Ämu, Sırdı – Twran deytin,

«Türkistan kelip şıqqan bwdan» deytin.

Ol jerdiñ qazirgi atı – Orta Aziya

Bes wlt sıyıp otır bwğan erkin, –

dep bayandauında türki halıqtarınıñ mekeni Twran, Türkistan, Orta Aziya bolıp üş ret almasıp özgeruiniñ özinde qazirgi wrpaq bile bermeytin jer tarihı men el tarihınıñ bwralañ bwlıñğır sırları jatır.

Köne zamañdağı Twran men Iran, yağni türki halıqtarı men parsı jwrtı arasındağı tarihi qarım-qatınastar izin tağı da halıq sanasıñda ğasırlar boyı saqtalıp jetken geografiyalıq jer ataular: Rüstem töbe, Zal arıq, Şust (Zaldıñ qızı Şusbanu), Talberzin, Salar suı – bäri de parsı patşası Keyqaus zamanına oray aytılatın añız-oqiğalardıñ tarihi izin aldıña köldeneñ tartqanday. Osı añız-äñgimeler sarınına oray söz bolatın köne Twran jerindegi köptegen qala, eldi meken, jer atauları aqın jırına arqau bolıp:

Sayramnıñ swltanı eken – batır Siyab,

Siyaptıñ atası eken Afrasiab.

Atası – Twran eken, küyeui onıñ –

Er Sauran balası onıñ – batır Sığanaq, –

dep böle-jara atalıp otırğan Twran (keyin Türkistan, Orta Aziya atanğan) ölkesindegi tarihi qalalar: Sayram (Ispidjaf), Afrasiab (Afrasiab – parsı-täjikşe atı; onıñ köne türki tilindegi esimi – Alıp Er Toña ekendigi «Qwtadğu bilik» dastanında aytılğan), Sauran (Afrasiabtıñ ağası Twrannıñ balası), Sığanaq (Saurannıñ balası) – bäri de Sır men Ämu ağısındağı ertedegi örkeniettiñ terbelip ösken tal besigi bolğan. Biz bwl arada Iran men Twran eliniñ este joq eski zamandardağı baylanısınıñ tek qana toponimikalıq ataulardağı saqtalğan iziniñ eleusiz ğana özekti jelisiniñ bir arnasın alıp otırmız. Olardı tolığımen zertteytin bolsaq, onıñ özi auqımdı ğılımi jwmıstıñ nısanası bolarlıqtay asa kürdeli sübeli eñbektiñ sıbağası.

Ataqtı Şaş qalasınıñ (qazirgi Taşkent) öte köne zamandağı on eki darbazasınıñ bir wşı qazirgi Sarıağaş audanına qarastı Darbaza temir jol stanciyasına kelip wştasqanı sebepti:

Darbaza – qaqpa degen parsı sözi,

On eki qaqpa bolğan Şaştıñ özi.

Bireui – on ekiniñ bwl Darbaza,

Eskertkiş bizge qalğan Şaştıñ közi, –

dep aqın qazirgi Darbazanıñ tüp törkinin sır etip ağıtsa, äri qazirgi balañ wrpaq üşin eskiden qalğan köneniñ közi dep eskertedi de. YAğni halıq jadında saqtalıp qalğan Darbaza toponimi tegin biler tektige köneniñ közindey asa qasterli şejireli dünie eken.

Darbaza! Osı bir ğana mikrotoponimniñ tüp törkinine oy közimen qarasaq, twnıp twrğan köne tarihtıñ şertilmegen şejireli sırı jatır. Al jay ğana salğırt közben qarasaq, qarapayım köp ataulardıñ biri siyaqtı sırdañ tartadı. Egerde köne tarih qatparların jazıp sırın ağıtsaq, onıñ törkininde ağıl-tegil tögilmegen küydiñ sazı, aqındıq öneri süyegine bitken ot jürekti darındı aqınnıñ jırlanbağan jalın qwşqan jırı jatqañday añsarıñ auadı. Osı ispettes şejire sırğa tolı atameken jer ataularınıñ qwpiya sırlı qoymaların aqtarğıñ kelgende, wlı M. Äuezovtiñ bizderge arnap ketken: «Jer – anası, el – balası deuge boladı. El aytqan äñgimeni, er besigi jer de aytadı. Köz jiberseñ, köñil toqtatsañ, tıñdap körseñ köpti aytadı», – dep tebirene oylanıp eskertken zerek sözi sanalı sergek jandarğa aytılğanday alıstan qol bwlğaydı.