فوتو: https://img.tsargrad.tv

اقش پەن يران اراسىنداعى داۋلى جاعداي الەم نازارىن وزىنە اۋداردى. ەندىگى كەزەكتە ەكى ەل بايلانىسىنا ۇزاق مەرزىمگە سىزات تۇسىرگەن ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى قانداي؟ بۇل جاعدايعا دەگەن جاھاندىق اسەر قاي دەڭگەيدە؟ ساياسي كونفليكت كۋلميناتسياسى جانە ىقتيمالدىق دەڭگەيى جوعارى بولعان ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۋرالى گيپوتەزاعا زەر سالساق.

اتالعان جاعداي كومپيۋتەرلىك ويىن ديزاينەرى برايان فارگونىڭ «گەيم-ستسەناريىنە» ۇقساس. بۇل رەتتە ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تاقىرىبىنىڭ تەك وسى قايشىلىقتان ەمەس، بۇعان دەيىن دە «جۇمساق كۇش» (soft power) ەسەبىندە باستالىپ قويعانىن ايتا كەتكەن ءجون. تاياۋ شىعىستا ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسقان قاقتىعىستار، ۆەنەسۋەلا داعدارىسى، ۇلىبريتانيا مەن رەسەي جانجالى، اقش-تاعى سايلاۋعا سىرتقى كۇشتەردىڭ ارالاسۋى سىندى وزگە دە وقيعالاردى سوعىستىڭ بىردەن-ءبىر باستاۋى دەگەن ءجون. الايدا، اقش پەن يران جانجالىنىڭ «ساياساتتاعى اگرەسسيانىڭ» ماكسيمالدى دەڭگەيىنە جەتۋى – ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ىقتيمالدىعىن تۋعىزعانى راس.

وقيعا حرونيكاسى

27 جەلتوقسان. كيركۋك قالاسىنداعى اقش-تىڭ «ك-1» اسكەري بازاسىنا زىمىرانمەن شابۋىل جاسالىپ، امەريكالىق ازامات قازا تاپتى. رەسمي ۋاشينگتون بۇل ءىستىڭ ارتىندا يران قارجىلاندىراتىن كاتايب حەزبوللا ۇيىمى تۇر دەگەن مالىمدەمە جاسادى;

29 جەلتوقسان. اقش ااك كۇشتەرى ءسۇريا مەن يراكتاعى كاتايب حەزبوللا نىساندارىنا سوققىلار سەرياسىن باستادى. پەنتاگون وكىلى دجوناتان حوففمان شابۋىلدىڭ اسكەري قويمالار مەن كوماندالىق پۋنكتتەر بويىنشا جۇرگىزىلگەنىن ايتتى. سالدارىنان 25 ادام قازا تاپقان;

30 جەلتوقسان. يران ءسىم اقش-تىڭ «اسكەري اگرەسسياسىن» ايىپتاپ، ەلدىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسپاۋدى تالاپ ەتتى. يران «يسلام رەۆوليۋتسياسىنىڭ كۇزەت كورپۋسى» امەريكاعا قارىمتا جاۋاپ بەرەتىنىن ايتتى;

29 جەلتوقسان. باعداد كوشەلەرىنە شىققان نارازىلىق بىلدىرۋشىلەر اقش ەلشىلىگىنە شابۋىل جاسادى. ەلشى جانە قىزمەتكەرلەر قالادان قاشۋعا ءماجبۇر بولعان;

1 قاڭتار. ترامپ يراكتاعى اقش ەلشىلىگىنە جاسالعان شابۋىلعا قاتىسى بار دەپ يراندى ايىپتادى. پەنتاگون باسشىسى مارك ەسپەر وڭىرگە 82-ءشى اۋە-دەسانتتىق ديۆيزيانىڭ 750 اسكەريلەرىن جىبەرەتىنىن حابارلادى. سول كۇنى اقش-تىڭ تەڭىز جاياۋ اسكەرى ەلشىلىكتىڭ اۋماعىنا كەلىپ، نارازى توپقا قارسى كوز جاساۋراتاتىن گاز قولداندى;

3 قاڭتار. اقش باعدادتاعى حالىقارالىق اۋەجايعا زىمىرانمەن سوققى بەردى. سالدارىنان يسلام رەۆوليۋتسياسى ساقشىلار كورپۋسىنىڭ «قۇدس كۇشتەرى» ارنايى جاساعىنىڭ قولباسشىسى كاسەم سۇلەيماني قازا تاپتى. نارازىلىق ءورشي ءتۇستى.

8 قاڭتار. اقش-تان «كەك الاتىنىن» مالىمدەگەن يران امەريكانىڭ يراكتاعى بىرقاتار نىساندارىن زىمىرانمەن اتقىلادى.

جاھاندىق اسەر

حالىقارالىق ساياساتتا يادرولىق كەلىسىم ايتارلىقتاي رولگە يە. 2015 جىلى يران يادرولىق كەلىسىمىنە يراننان تىس 6 ءىرى ەل: اقش، ۇلىبريتانيا، رەسەي، قىتاي، فرانتسيا جانە گەرمانيا قول قويدى. كەلىسىمدە يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسىنا شەكتەۋلەر قويىپ، ونىڭ قارىمتاسى رەتىندە يرانعا قاراتىلعان حالىقارالىق سانكتسيا الىنىپ تاستالعان ەدى. بۇل 2006 جىلدان بەرى جۇزەگە اسپاي كەلە جاتقان سويلەسۋلەرگە ۇلكەن بۇرىلىس اكەلگەن-ءدى.

كەيىننەن اقش اتالعان كەلىسىمنەن شىعاتىنىن مالىمدەپ، پرەزيدەنت ترامپ: «يران تەرروريزمدى دەمەۋشى مەملەكەت. بۇل ءۇشىن ءوز حالقىنىڭ الەۋەتىن پايدالانىپ وتىر. يران رەجيمى «حيزبۋللا»، «حامماس»، «تاليبان»، «ءال-كايدا» ۇيىمدارىنىڭ قولداۋشىسى»، – دەدى. ال يران يادرولىق كەلىسىمى تۋرالى سوزىندە: «بۇل كەلىسىم ادامدى ۇيالتاتىن بىرجاقتى كەلىسىم. ەگەر مەن بۇل يادرولىق كەلىسىمگە رۇقسات بەرسەم، تاياۋ شىعىس قارۋلانادى. بۇل كەلىسىم يراننىڭ وڭىردەگى امبيتسياسىن توقتاتا المايدى، يراننىڭ يادرولىق قارۋىن بۇل شىرىگەن كەلىسىممەن جوعالتا المايمىز»، – دەگەن جاۋاپ قاتتى. وسى اپتانىڭ باسىندا يران يادرولىق كەلىسىمنەن شىعىپ كەتتى.

جىلدىڭ باسىندا ۋشىعا تۇسكەن قاقتىعىسقا الەم ەلدەرى مەن شەتەل ءباسپاسوزى ءارتۇرلى رەاكتسيا ءبىلدىرىپ وتىر. رەسەي ءسىم گەنەرال ءولىمى اۋماقتاعى احۋالدى ودان ءارى ۋشىقتىرادى دەسە، يزرايل پرەمەر-ءمينيسترى گرەكياعا جوسپارلاعان ساپارىن شەگەرگەن جانە رەسمي تۇلعالاردىڭ سۇلەيماني ولىمىنە بايلانىستى پىكىر بىلدىرۋىنە تىيىم سالعان. ال قىتاي ەكى تاراپتى سابىرعا شاقىرعان. ەۋروپانىڭ بىرقاتار ەلدەرى «ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قاۋپى تۋدى» دەپ، يراندى كەلىسسوزگە شاقىرىپ وتىر. گەرمانيا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ باسشىسى حايكو مااس ەۋروپالىق وداق شەڭبەرىندە تاراپتاردى تاتۋلاستىرۋ ءۇشىن بارلىق شارالاردىڭ قابىلداناتىنىن ايتتى. بۇۇ، ناتو اسكەري قاقتىعىس ەلگە ەشقانداي پايدا اكەلمەيتىنىن، ودان تەك لاڭكەستىك توپتار ۇتاتىنىن ەسكەرتىپ وتىر.

گيپوتەزا جانە ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس

نەگىزىنەن گيپوتەتيكالىق كونفليكت سانالاتىن ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۋرالى تەرمين 1941 جىلى العاش رەت قولدانىلعان بولاتىن. باستاپقىدا ساياساتكەرلەر بۇل سوزگە «سۋىق سوعىس، بيولوگيالىق سوعىس جانە تەرروريزمگە قارسى ءىس-قيمىل» دەگەن تۇسىنىك بەرگەن. بۇعان دەيىن جاپونيانىڭ پەرل-حاربورعا جاساعان شابۋىلى، قوس كورەيا كونفليكتىسى، جاپونيا مەن رەسەي اراسىنداعى «ارال داۋى»، ۋكرايناداعى قاقتىعىستار «ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس» رەتىندە تاريحتا قالادى دەگەن بولجامدار دا ايتىلدى.

شىنداپ كەلگەندە، سوعىستىڭ باستالۋ ىقتيمالدىلىعى جونىندە ساراپشىلاردىڭ باسىم بولىگى تاياۋ شىعىستى نۇسقاعان. بىلتىر اقش-تاعى قۇرلىق اسكەرلەرىن دايىندايتىن اسكەري كوللەدجدىڭ پروفەسسورى روبەرت فارلي دەرجاۆالار اراسىنداعى قاقتىعىس تۋرالى كولەمدى ماقالاسىندا سوعىس ءورتى يراندا تۇتانۋى مۇمكىن دەپ جازعان بولاتىن. سونىمەن قاتار، اسكەري عىلىمدار دوكتورى، رەسەي زىمىران جانە ارتيللەريا عىلىمدارى اكادەمياسى پرەزيدەنتىنىڭ ورىنباسارى كونستانتين سيۆكوۆ اقش، يزرايل، ناتو ەلدەرى مەن ولاردىڭ پارسى شىعاناعى مونارحيالارىنداعى وداقتاستارى يرانعا قارسى باسقىنشىلىق جاساۋى ابدەن مۇمكىن لەپ بولجاعان. اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، سوعىس ورىن العان جاعدايدا، يران زىمىران-يادرولىق باعدارلاماسىن قايتا قولعا الۋى مۇمكىن نەمەسە ول پارسى شىعاناعى جەتەكشى ەلدەرىنىڭ بىرىمەن، بىرىنشىدەن، ساۋد ارابياسىمەن قاقتىعىسادى.

راسىمەن، كوپ جىلداردان بەرى اقش پەن ءيزرايلدىڭ يرانعا ءتىس قايراپ وتىرعانى بەلگىلى. تەھران قانداي دا ءبىر جاعداي ورىن السا، قارىمتا جاۋاپ بەرۋگە دايىن بولاتىن. ولار تاياۋ شىعىستان كەلەتىن مۇناي تاۋارىنا شەكتەۋ قويىپ، شىعاناقتى بۇعاتتاپ تاستاۋعا دا دايىن ەكەنىن اشىق ايتتى. مۇنىمەن قاتار، شىعاناقتا امەريكالىق اۋە كەمەسىنىڭ تاسىمالداۋشىسى كورىنگەندە، يراندىقتار ءدال سونىڭ جانىندا راكەتالارىن اتقىلاپ، وزدەرىنىڭ قارۋ-جاراقتارى دايىن ەكەندىگىن كورسەتكەن. يادرولىق كەلىسىم ماڭايىنداعى كەلىسپەۋشىلىكتەر دە تاراپتار اراسىنداعى داۋدىڭ كۋلميناتسياسى جاقسى اياقتالمايتىنىن بىلدىرگەن.

P.S.

ءدال قازىرگى ۋاقىتتا دۇنيەجۇزى ءۇشىن سوعىس ەمەس، تاراپتاردىڭ ماسەلەنى بەيبىت جولمەن شەشۋى ماڭىزدى. ءۇشىنشى دۇيەجۇزىلىك سوعىس تاقىرىبىن ءسوز ەتكەندە، نەگىزگى كوزىرلەرگە زەر سالعان ءجون.

ءبىرىنشى كەزەكتە، اقش-تا رەسپۋبليكالىقتار مەن دەموكراتتاردىڭ ءبىر-بىرىمەن قىرعي-قاباق ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇل جانجالدا ناقتى ءبىر كەلىسىمگە كەلۋ قيىندىق تۋعىزار ەدى.

ەكىنشى كەزەكتە، تەكەتىرەستەن سوعىس ءورتى تۇتانعان جاعدايدا، يران مەن وزگە دە اراب ەلدەرى يزرايلگە كۇن كورسەتپەسى انىق. ال امەريكا اراب جەرىندەگى جالعىز «سەنىمدى سەرىكتەسى» سانالاتىن ءيزرايلدى قۇردىمعا جىبەرە قويماس.

ۇشىنشىدەن، الەمنىڭ وزگە ەلدەرى ءۇشىن قۋاتتى دا ماڭىزدى ارىپتەس سانالاتىن يراننىڭ اينالاسىندا قولداۋشى ۇيىمدار مەن باعىنىشتى ساياسي توپتاردىڭ شوعىرلانۋى، پرەزيدەنتتىڭ يمپيچمەنت ماسەلەسى – اسكەري الەۋەتى جوعارى اقش-تى سوعىس باستاۋعا يتەرمەلەگەن جوق. سەبەبى امەريكا يراندى تەررورلىق توپتارعا قارسى كۇش بىرىكتىرىپ، «بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋعا» تىرىساتىنىن ايتىپ كەلەدى. بۇل تاقىرىپقا دونالد ترامپ حالىققا ۇندەۋىندە دە توقتالىپ ءوتتى.

"The Qazaq Times"