اعا بۋىن كوزىمەن جىلجابار: الداعى جاڭا جىلدا قۇتتىقتاۋ ءسوزىن كىم ايتادى؟

ساراپشىلار 2000 جىلدار باسىنداعى ازاماتتىق قوعامنىڭ وزگەرىسكە تالپىنىسىنان كەيىن ۇزاق ۋاقىتقا (ادام ومىرىمەن ايتقاندا) سايابىرسىپ قالعان ساياسي سەڭ بيىل ءبىرشاما قوزعالعانىن ايتادى. كوپشىلىكتىڭ پىكىرىنشە، بۇل ەكس-پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ دە-يۋرە تۇرعىسىندا ورنىنان كەتۋىمەن بايلانىستى.

استانالىق وتباسىنىڭ بەس بىردەي بالاسى وپات بولعان كۇنى ەرتەڭىندە 5 اقپان سايلاۋ تۋرالى قاۋەسەتكە قاتىستى «جۇرتتى دۇرلىكتىرۋدىڭ قاجەتى جوق، ونداي جاعداي بولا قويماس» دەگەن نازارباەۆ ارادا قىرىق كۇن وتكەن بويدا وكىلەتتىگىن توقتاتىنىن مالىمدەگەن  ەدى. ال ءساۋىردىڭ 23-ءى بيلىكتىك «Nur Otan» پارتياسىنىڭ كەزەكتەن تىس XIX سەزىندە ەكس-پرەزيدەنت بۇعان «ءۇش جىلدان استام دايىندالعانىن»، «سەرىكتەستەرىنە، ءوزى تاربيەلەگەن كادرلارعا مۇقيات زەر سالعانىن» ايتىپ اعىنان جارىلدى. وسىلايشا ورنىنا توقاەۆ تاعايىندالدى. كىتاپحاناداعى قاۋىپسىزدىك كەڭەسى توراعاسى مەن اقوردا يەسى پرەزيدەنت رولىنە قاتىستى ەل اراسىندا قوسبيلىكتىك تۋرالى تالاس تۋدى. ەسكى كادرلاردان تۇراتىن جاڭا بيلىكتىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي تالابى كۇشەيگەن نارازى قوعاممەن قارىم-قاتىناسى جانە بيىلعى ماڭىزدى وقيعالار جونىندە ورتا-ۇلكەن بۋىن ساراپشىلارىنىڭ وي-پىكىرىن ءبىلىپ ەدىك. ەسكىشە قاراكيىك جىلى دەيتىن 2019 جىلدىڭ قورىتىندىسى تۋرالى بەلسەندى جاستاردىڭ كوزقاراسىمەن الدىڭعى شىعارىلىمنان تانىسۋعا بولادى.

ساۋالدار:

1. بيىلعى رەسمي تۇردە باستالعان "بيلىك ءترانزيتى" جانە توقاەۆ پەن اقوردا ماڭىنداعىلار ءجيى ايتاتىن "ليبەرالدانۋ" بارىسىندا قانداي وقيعالار كۇتپەگەن جاعدايدا نەمەسە ءدال جوسپار بويىنشا جۇزەگە استى دەپ ويلايسىز؟
2. بيىلعى «جاستار جىلىنداعى» جاستاردىڭ مەملەكەت ىسىنە، اسىرەسە ساياسي-قوعامدىق ومىرىنە بەلسەنە ارالاسۋىن قالاي باعالايسىز؟ جاستارعا جىل نە بەردى، نە الدى؟ ءوزىڭىز كۋا بولعان زامانا كوشىندە بۇرناعى بۋىن مەن بۇگىنگى وسكىننىڭ اراسىندا قانداي ايىرماشىلىق، نە ەرەكشەلىك بايقادىڭىز؟
3. توقاەۆتىڭ پرەزيدەنت قىزمەتىنە تاعايىندالعانىنا 9 اي ءوتتى. قاندايدا ءبىر بايلام جاساۋعا ەرتە بولار. دەسە دە مەملەكەت باسشىسىنىڭ №184 جارلىقتان كەيىنگى اياق الىسىن قالاي باعالايسىز؟
4. ەندىگى جىلى، جاڭا ونجىلدىقتىڭ باسىندا توقاەۆتان نە كۇتەسىز؟ قالىڭ بۇقارا تىلەپ، ازاماتتىق قوعام تالاپ ەتىپ وتىرعانداي ول دەموكراتيالىق ساياسي رەفورمالار جۇرگىزۋگە باتىلى بارا قويا ما؟
5. قازاقستاندا ادام قۇقىقتارى قاي ۋاقىتتا شىنايى كەپىلدەندىرىلگەن، قولدانبالى قۇندىلىققا اينالادى؟ بۇل تەك جوعارىدان تومەن قاراي جۇرەتىن ۇدەرىس پە؟ الدە...
6. جاڭادان قۇرىلىپ جاتقان ساياسي قۇرىلىمدار، پارتيالار مەن قوزعالىس-ۇيىمدار، الداعى ۋاقىتتا قانداي دۇنيەگە ساق بولىپ، نەنى قاپەرگە تۇتقانى دۇرىس؟ مامان رەتىندە كەڭەس بەرسەڭىز.
7. ەلدىڭ بۇيىرىنەن قىسقان قىمباتشىلىق، باسپانا تاپشىلىعى، عىلىمدى كوپشىلىككە بەيىمدەۋ، ءىلىمدى الەۋمەتتىك ليفت ءارى كۋلتكە اينالدىرۋ، جۇمىسسىزدىق، ايماقتاعى ينفروقۇرىلىمدى دامىتۋ ماسەلەلەرى كەلەر جىلى قالاي جالعاسۋى مۇمكىن؟
8. ۇلتتىڭ ۇلكەنى بولمايدى. بىراق جاس مەملەكەت رەتىندە قازاقستان حالقى ساناسىنىڭ زاماناۋي وركەنيەتتى قۇندىلىقتارعا ىلەسۋى ءسىزدىڭ كوز الدىڭىزدا كەشە، بۇگىن جانە ەرتەڭ قانداي قارقىنمەن جۇرمەك؟
9. شىنايى مەملەكەتشىلدىگىمەن ءوز ازاماتتارىنىڭ الدىندا العىسقا بولەنىپ، ابىروي ارقالاۋى ءۇشىن بيلىك، ناقتىراق ايتقاندا، شيرەكعاسىرلىق جۇيە، ءسىزدىڭ جەكە كوزقاراسىڭىز بويىنشا، قانداي 5 كەمشىلىگىن قاي 5 قاسيەتكە الماستىرۋى كەرەك؟
10. اۋەسقوي ساۋەگەيلىك سۇراق. سىزدىڭشە، 31 جەلتوقساننان 1 قاڭتارعا قاراعان ءتۇنى جاڭا جىلدىق تىلەكتى كىم ايتادى؟ ەكس نە بۇگىنگى پرەزيدەنت، قايسىسى؟

جاسارال قۋانىشالين، وپپوزيتسيالىق ساياساتكەر

1. ءيا، كوپتەن بەرى ءسوز بولىپ كەلە جاتقان «بيلىك ءترانزيتى» بيىل فورمالدى تۇردە جۇزەگە اسقان سياقتى بولىپ كورىنگەنىمەن، دالىرەك ايتسا، نازارباەۆ رەجيمى سولاي ەتىپ كورسەتكىسى كەلگەنىمەن، ءىس جۇزىندە ەشقانداي دا «ترانزيت» بولماعانىن تەك ساياساتشىلار، ساياساتتانۋشىلار، رەسمي ساراپشىلار عانا ەمەس، قاراپايىم حالىقتىڭ دا باسىم كوپشىلىگى كورىپ-ءبىلىپ وتىرعانىنا ەشقانداي كۇمان جوق. قاراوردا ۇيالماي-قىزارماي ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ جانە الەم جۇرتشىلىعىنىڭ كوز الدىندا نۇرسۇلتاننىڭ «پرەزيدەنت قىزمەتىنەن كەتۋى» تۇرىندە باستاپ، ونىڭ بايىرعى قولبالاسى قاسىم-جومارتتىڭ «پرەزيدەنتتىككە سايلانۋى» تۇرىندە جالعاستىرىپ، سودان بەرى «ترانزيت» اتاۋىمەن اقىماقتار ءۇشىن جۇرگىزىپ جاتىر. وسى ءبىر ۇزاق-سونار ماسقارا سپەكتاكل بارىسىندا، ارينە، بۇرىنعى قالپىندا بيلەپ-توستەپ وتىرعان «كوكەسىنىڭ» رۇقساتىنىسىز ەشتەڭە ىستەمەيتىن، ىستەي المايتىن قاسىم-جومارتتىڭ اتىنان الدەبىر «وزگەرىستەر» جاساعانداي ءتۇر كورسەتكەنى بولماسا، شىن مانىندە ەشقانداي وزگەرىس بولعان جوق. جانە «كىتاپحانا»، باسقاشا ايتقاندا – ديكتاتور نازارباەۆ بيلىك تىزگىنىنە تاس كەنەدەي جابىسىپ وتىرعان كەزدە ەل، حالىق كۇتكەن وزگەرىستەر بولۋى دا مۇمكىن ەمەس!
2. بۇرىنعى جانە قازىرگى جاستار اراسىنداعى باستى ايىرماشىلىق – ەگەر كسرو كەزىندە قازاقستان جاستارى جاپپاي كرەملدىڭ پارتيالىق-كەڭەستىك يدەولوگياسى قۇرساۋىندا وقىتىلىپ-تاربيەلەنسە، قازىر بالاباقشالاردان باستاپ، جوعارى وقۋ ورىندارىنا دەيىن جاپپاي رەجيمنىڭ قۇلاقكەستى قاراشۇناق قۇلدارىنا اينالعان سورلى مۇعالىمدەر مەن وقىتۋشىلار ارقىلى نازارباەۆتىڭ جەكە باسىنا تابىندىرۋ يدەولوگياسىنىڭ قۇرساۋىندا وقىپ-تاربيلەنۋىندە. مۇنىڭ «جارقىن» كورىنىستەرىنىڭ ءبىرى – ستۋدەنتتەردىڭ ءتۇرلى جيىنداردا حورمەن «نۇرسۇلتان-قازاقستان!» دەپ ءبىر جەرلەرىن جىرتا قىشقىرۋى! ناتيجەسىندە سوڭعى يدەولوگيا كەڭەس زامانىنداعىدان، ءتىپتى، ءستاليننىڭ جەكە باسىنا تابىنۋ كەزىندەگىدەن دە اسىپ ءتۇسىپ، مۇلدە شەكتەن شىققان جيىركەنىشتى، قۇبىجىق سيپاتقا يە بولدى. سالىستىرۋ ءۇشىن: «مۇرتتى كوسەمنىڭ» جەكە باسىنا تابىنۋ قانشالىقتى كەڭ قانات جايسا دا، ماسەلەن، ونىڭ ەسىمى قاتارداعى قالاعا نەمەسە كوشەلەرگە بەرىلگەنىمەن، ەل استاناسى، اۋەجاي، جەكەمەنشىك ۋنيۆەرسيتەت جانە باسقا وبەكتىلەرگە بەرىلمەپ ەدى.

بىراق مەنى وسىنداي كۇيىنىشتى جاعدايدىڭ وزىندە ادامگەرشىلىك، ازاماتتىق قاسيەتتەرىن ساقتاپ قالعان قازاق جاستارىنىڭ قاراسى ۋاقىت وتكەن سايىن كوبەيىپ كەلە جاتقانى قۋانتادى. مۇنىڭ ايقىن دالەلى – سوڭعى جىلدارى، ەڭ الدىمەن – بيلىك ەسىل اۋداندىق سوتىنىڭ زاڭسىز شەشىمىمەن «ەكسترەميستىك ۇيىم» دەپ، تىيىم سالعان، ال راسىندا تازا وپپوزيتسيالىق قدت قوزعالىسىنىڭ (جەتەكشىسى – م.ءابىلازوۆ) تىكەلەي ىقپالىمەن ءجيى ءوتىپ جاتقان نارازىلىق اكتسيالارىنا قاتىسۋشىلار قاتارىندا جاستاردىڭ بارعان سايىن كوبەيىپ، نەگىزگى كۇشكە اينالۋى. سوندىقتان، مۇستافا شوقاي بابامىزدىڭ سوزىمەن ايتقاندا، مەن جاستارعا سەنەمىن.

ال اتى عانا «پرەزيدەنت»، زاتى سول باياعى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى نازارباەۆ تاپتاۋرىن بولعان كەڭەستىك داستۇرگە ساي جاريالاعان «جاستار جىلى» سياقتى ۇرانداتقان ناۋقانداردىڭ وسكەلەڭ ۇرپاققا بەرەرى شامالى، ارينە.

3. توقاەۆتىڭ وتكەن ۋاقىت ىشىندەگى اياق الىسى، قايتالاپ ايتام، ونىڭ تەك نازارباەۆ تاعايىنداعان، دەمەك – حالىق سايلاماعان جالعان پرەزيدەنت ەكەنىن تولىق دالەلدەدى. مۇنىڭ ناقتى مىسالىنىڭ ءبىرى رەتىندە، اڭگىمەنى كوبەيتپەي، مەنىڭ ءوز باسىما تىكەلەي بايلانىسى ءبىر فاكتىنى كەلتىرەيىن. بيىل 7-ءشى ساۋىردە مەن 70-كە تولدىم. سول مەرەيتويىما ءوزىم جاساعان سىيىم رەتىندە تۇڭعىش كىتابىمدى شىعارماق بولىپ، ونى الماتىداعى باسپاحاناعا بەرگەن جەرىمنەن وعان ۇقك «باتىرلارى» باسىپ كىرىپ، تەرىلگەن، باسۋعا دايىن تۇرعان كىتاپتى تاركىلەپ الىپ كەتتى. سودان سوڭ، امال جوق، بىشكەكتەگى ءبىر باسپاحاناعا باستىراتىن بولىپ كەلىستىم. الايدا مەنىڭ ءوزىمنىڭ ءار باسقان قادامىم اڭدۋدا بولعاندىقتان، وسى ىسپەن اينالىسقان مەنىڭ دوسىمدى «ءۇش ءارىپ» شەكارادا ۇستاپ، ونى شەتەلگە شىعا المايتىنداردىڭ «قارا تىزىمىنە» كىرگىزىپ قويدى جانە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ول كىتاپتى ەلگە جەتكىزۋ جولىن كەسىپ وتىر.

سودان، بيىل قاراشانىڭ 15-ءى فەيسبۋك جەلىسىندە «گوسپودين توكاەۆ، يزباۆتە مەنيا وت پوليتيچەسكوي سلەجكي ي پرەسلەدوۆاني كونتورى ماسيموۆا!» اتتى اشىق حات جاريالادىم. الايدا قاسىم-جومارتتان ەش حابار بولماعان سوڭ، 12 جەلتوقسان «توكاەۆ حرانيت گروبوۆوە مولچانيە ۆ وتۆەت نا موە وتكرىتوە پيسمو» اتتى جازبا جاريالاپ، سوندا ونىڭ «ۆ سلىشاششەم گوسۋدارستۆە كاجدىي گراجدانين دولجەن چۋۆستۆوۆات سەبيا ۆ بەزوپاسنوستي ي زاششيششيوننىم وت ليۋبىح پروياۆلەني سامودۋرستۆا ي نەكومپەتەنتنوستي سو ستورونى چينوۆنيكوۆ. وت تاكيح چينوۆنيكوۆ مى بۋدەم رەشيتەلنو وتكازىۆاتسيا، يزباۆلياتسيا» دەگەن سوزدەرىنىڭ حالىقتان جانە شەتەلدەن ارزان ساياسي ۇپاي جيناۋ ءۇشىن عانا ايتىلعان بوس ءسوز، جالاڭ پوپۋليزم ەكەنىن اتاپ كورسەتتىم.

سونداي-اق جۇگەنسىز (سامودۋر) پوليتسيانىڭ ءبىر بەلگىلى بلوگەر، كۇرەسكەر جاستى ەش نەگىزسىز تۇتقىنداۋىنا بايلانىستى وسى ايدىڭ18-ءى «گوسپودين توكاەۆ، وسۆوبوديتە ازاماتا بايكەنوۆا ي ناكاجيتە چينوۆنيكوۆ-سامودۋروۆ» اتتى پوست جاريالاپ ەدىم، تەك ءسوز جۇزىندە عانا «قاھارلى» قاسىم-جومارت تاعى دا ءۇنسىز قالدى.

مىنە، «قازاقستاننىڭ ەكىنشى پرەزيدەنتى» دەگەن دارداي اتاعى بار توقاەۆتىڭ شىنايى بەت-بەينەسى.

4. جوق، ارينە. جوعارىدا ايتىلعان فاكتىلەر مۇنداي وپتيميزمگە ەشقانداي ورىن قالدىرمايدى. سوندىقتان 1992 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا «ازات» گازەتىنىڭ №12-ءشى سانىندا جاريالانعان «قازاقستان ءۇش قۇبىجىق شەڭگەلىندە. پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ساياساتى تۋرالى اشىق اڭگىمە» اتتى كولەمدى ماقالامنىڭ ءتۇيىنى رەتىندە: «نازارباەۆقا مەن سەنبەيمىن، سوندىقتان وعان ەشقانداي ءۇمىت ارتپايمىن»، – دەگەنىمدى مەن بۇگىن توقاەۆقا دا قاتىستى قايتالايمىن.
5. مىنا رەجيم كەزىندە، ياعني «جوعارعى جاقتان» بۇل مۇمكىن ەمەس. بۇعان ءبىز تەك ءوزىمىز ءتارىزدى كەشە كسرو «شاپانىنان» شىققان گرۋزيا، ۋكراينا، قىرعىزستان، مولدوۆا، ارمەنيا ۇلگىسىمەن نازارباەۆ رەجيمىن تومەننەن، كوشەگە شىققان حالىقتىڭ جاپپاي بەيبىت نارازىلىق اكتسيالارى ارقىلى بيلىكتەن كەتىرگەن كەزدە عانا قولىمىز جەتەدى.
6. بۇگىنگى تاڭدا جاڭبىردان كەيىن قاپتاپ شىققان ساڭىراۋقۇلاق سياقتى بىرىنەن سوڭ ءبىرى قۇرىلىپ جاتقان ماماي، يمانباي، جۇكەەۆ، دۋۆانوۆتاردىڭ قدپ-سى، تۇرعىمباەۆ، مۇقتايلاردىڭ «ەركىن حالقى» جانە باسقا پارتيالاردىڭ بارلىعى – قاراوردانىڭ جوبالارى. بۇعان ەشقانداي كۇمان جوق.

ويتكەنى قازاقستاندا بارلىق شىنايى وپپوزيتسيالىق پارتيالاردى – كوزلوۆتىڭ «العا»-سىن، ءابدىلدين-الدامجاروۆتىڭ كومپارتياسىن «ەكسترەميستىك ۇيىمدار» رەتىندە جويىپ جىبەرىپ، ساياسي كەڭىستىكتى ولاردان تىپ-تيپىل ەتىپ تازارتقان ديكتاتورلىق بيلىك، البەتتە، حالىقتى اداستىرىپ-شاتاستىرىپ، ءابىلازوۆتىڭ قدت-سىنان باسقا جاققا بۇرىپ اكەتۋ ماقساتىمەن ءوزى «باتاسىن» بەرگەن الگىندەي پارتيالار بولماسا، باسقا ەشقانداي پارتيا قۇرۋعا جول بەرمەيتىنى ايداي انىق اقيقات. قدت-نىڭ جاريالانىمدارىنا «لايك» باسقانى ءۇشىن عانا كوپ بالالى انالاردى سوتتاپ جاتقان وزبىر رەجيم، «ءبىز «نۇر وتاندى» بىت-شىت قىلامىز! رەجيمدى قۇلاتامىز!» دەپ اشىق مالىمدەگەن مامايدى، «ءبىز پارلامەنتكە كىرىپ، نازارباەۆتى قۋامىز! توقاەۆتى كونستيتۋتسيامەن كەتىرەمىز!» دەپ جار سالعان تۇرعىمباەۆتى تايراڭداتىپ، «ەركەلەتىپ» قويىپ، ولاردىڭ ەمىن-ەركىن «وپپوزيتسيالىق» پارتيالار قۇرۋىنا جول اشىپ قوياتىنداي دارەجەدە ەسىنەن اۋىسىپ كەتكەن جوق. سوندىقتان قاراوردانىڭ وسىناۋ جالدامالى جانسىزدارىنا مەنىڭ بەرەر كەڭەسىم: «ەگەر سەندەردىڭ قۇدايدان قورقاتىندارىڭ راس بولسا، بيلىكتىڭ تاپسىرىسىمەن حالىقتى الداۋدى، جالعان پارتيالار قۇرۋدى توقتاتىپ، تاۋبەگە كەلىڭدەر!».

7. قازىرگى رەجيم ادەتتەگىدەي حالىقتىڭ كوڭىلىن اۋلاپ، ۋاقىتشا الداۋسىراتا تۇرۋ ءۇشىن، قۇرىلىسشىلار تىلىمەن ايتقاندا، كەيبىر «كوسمەتيكالىق جوندەۋلەر»، ياعني، كوزبوياۋشىلىق شارالار قولدانۋى مۇمكىن، بىراق ودان ارتىققا بارمايدى. ەسەسىنە ەلىمىزدى توناۋدى، حالىقتى قاناۋدى، قىتاي، رەسەي سياقتى توتاليتارلىق «ۇلى دەرجاۆا» باسشىلارىمەن اۋىز جالاسىپ، ولارعا جەر ءۇستى-جەر استى قازىنا-بايلىعىمىزدى، ءتىپتى قازاقتىڭ قاسيەتتى قارا جەرىن ۇلەستىرۋ باعىتىنداعى قىلمىستىق ساياساتىن، سول ارقىلى ەل تاۋەلسىزدىگىنە، تۇتاستىعىنا، قاۋىپسىزدىگىنە الاپات قاۋىپ توندىرەتىن ءىس-ارەكەتتەرىن كۇشەيتە تۇسەدى. ەگەر، ارينە، ونى تەزدەتىپ اۋىزدىقتاي الماساق...
8. بىرىنشىدەن، نازارباەۆ 2005 جىلى بەتى بۇلك ەتپەي ءبىزدىڭ حالقىمىزعا جالا جاۋىپ، بۇكىل تاريحىمىزدى بەلىنەن ءبىر-اق سىزىپ، بۇكىل الەمگە جاريالاعانىنداي، «قازاقستان ەشقاشان شەكاراسى دا، مەملەكەتتىلىگى دە بولماعان»، سوندىقتان تەك «ۇلى نۇرسۇلتاننىڭ ارقاسىندا عانا» العاش قۇرىلعان «جاڭا، جاس مەملەكەت» ەمەس. قازاقستان – سوناۋ ساق، عۇن، كونە تۇرىك، قىپشاق، شىڭعىسحان يمپەرياسى، جوشى ۇلىسى («التىن وردا»), قازاق حاندىعى، الاشوردا ۇكىمەتى سىندى ءبىزدىڭ بابالارىمىز قۇرعان مەملەكەتتەردىڭ زاڭدى مۇراگەرى رەتىندە ءوز مەملەكەتتىلىگىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋشى ىرگەلى ەل.

ەكىنشىدەن، مەنىڭ جوعارىدا ايتقان پىكىرلەرىمنەن بۇل سۇراققا بەرەر ءپرينتسيپتى جاۋابىم دا ايقىن بولسا كەرەك. اتاپ ايتقاندا، قازاقستاندى، قازاق حالقىن تولىققاندى ۇلتتىق مۇددەلەرىمىزگە ساي العا قاراي الىپ ءجۇرۋ، شىن مانىندە قارقىندى دامىتىپ، دامىعان ەلدەر قاتارىنا قوسۋ مىندەتىن ءبىز تەك 30 جىل بويى وتارسىزداندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزبەي، قازاقتىڭ ءتىلىن، ءدىنىن، ادەت-عۇرپىن، سالت-ساناسىن، داستۇرلەرىن، تاريحىن، ادەبيەتىن، مادەنيەتىن جانە باسقا بايىرعى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن جاڭعىرتۋعا، ءتيىستى دارەجەدە دامىتۋعا كەدەرگى جاساپ كەلە جاتقان ديكتاتورلىق نازارباەۆ رەجيمىنەن قۇتىلعان كەزدە عانا ويداعىداي جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىندىگىنە يە بولامىز.

9. قازىرگى بيلىك، 30 جىلدىق نازارباەۆ رەجيمى – نە ىستەسەڭ دە ەشقانداي وزگەرىس جاساۋعا كەلمەيتىن، ابدەن ءىرىپ-ءشىرىپ، بىتكەن رەجيم. ونى بىردەڭەنى الماستىرۋعا كوندىرۋ جونىندەگى اڭگىمەنىڭ ءبارى – تەك ءوزىڭدى-ءوزىڭ الداۋ عانا. سوندىقتان، باستى ماسەلە بۇل رەجيمدى ءتۇپ-قوپارا، تۇگەل باسقا مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە الماستىرۋ جونىندە عانا بولۋى ءتيىس. ال ونداي جۇيەنىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن ەڭ قولايلىسى، مەنىڭشە، پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا جۇيەسى. بۇل تۇرعىدا مەنىڭ كوزقاراسىم قدت-نىڭ ءوز الدىنا قويعان نەگىزگى ماقسات-مۇددەلەرىنە تولىق ساي كەلەدى.
10. ءبىز بۇگىنگى تاڭدا نازارباەۆتىڭ پاتولوگيالىق تاققۇمارلىعى، بيلىك مانياسى ناتيجەسىندە ەندى بيلىكتەن كەتۋگە قورقۋ جاعدايىنا جەتۋى («شىن كەتسەم، قىلمىستارىم ءۇشىن سوتتالامىن!») كەسىرىنەن ەشقانداي قالىپقا دا، اقىلعا دا سىيمايتىن پارادوكستار ەلىندە تۇرىپ جاتىرمىز.

ءبىر جاعىنان، مەن «بۇگىنگى قازاقستاندا قوسبيلىك ورىن الدى» دەگەن پىكىرمەن كەلىسپەيتىندەر قاتارىنانمىن. ويتكەنى، قايتالاپ ايتام، 30 جىل بويى بارلىق بيلىك قالاي نازارباەۆتىڭ، باسقاشا ايتقاندا – جەكە بيلىك رەجيمىنىڭ قولىندا بولسا، قازىر دە ءدال سولاي.

سونىمەن قاتار، ەكىنشى جاعىنان، قاراوردا ءوز حالقىمىزدى جانە شەتەلدى «قازاقستاندا ەشقانداي قوسبيلىك جوق» دەپ سەندىرۋگە تىرىسسا دا (ايتتىم عوي، شىندىعى دا سول), بىزدە قازىر فورمالدى تۇردە قوسبيلىكتىڭ اناۋ-مىناۋ ەمەس، شاماسى، بۇعان دەيىن ەشبىر باسقا ەلدە بولماعان سوراقى ءتۇرى ورىن الدى! جانە بۇل جاعداي – تەك حالىقتىڭ عانا ەمەس، بيلىكتىڭ دە باسىن قاتىرىپ، مۇنداي تراگيكومەديالىق ابسۋردتان قالاي شىعۋدىڭ امالىن تابا الماي الاسۇرتىپ قويعان تۇيىق جاعداي.

قازىر قاراوردا جاڭا جىلدا «ەلباسى» مەن «پرەزيدەنتتىڭ» ەشقايسىسىن رەنجىتپەي، ەكەۋىنىڭ دە حالىقتى قۇتتىقتاۋ مۇمكىندىگىن ىزدەستىرۋدە. بىراق ونىڭ قانداي شەشىمگە كەلەتىنىن تاپ باسىپ كەسىپ ايتۋ، ارينە، قيىن. بۇل جەردە تەك ءبىر نارسە ايقىن – قالاي ايتسا دا، ەكى «سابازدىڭ» ەكەۋى دە تىلەك ايتادى. باسقاشا بولۋى، مەنىڭشە، مۇمكىن ەمەس...

ءازىمباي عالي, ت.ع.د., پروفەسسور, ساياساتتانۋشى

1. اۆتوريتارلىق رەجيمدەر ءوز بەتىمەن بيلىكتەن باس تارتپايدى. بىراق ءبىزدىڭ جاعدايدا ءبىزدىڭ بيلىك ءترانزيتتى ءوزى باستاپ وتىر. سونىڭ دالەلى رەتىندە بىرقاتار باتىل قادامدار جاساپ، بيلىكتى ءوز قولىمەن زاڭدى لەگيتيمدى مۇراگەرگە بەرىپ وتىر. بۇگىنگى كۇندە قر  پرەزيدەنتىك  رەسپۋبليكا. سونىمەن بىرگە وتپەلى كەزەڭگە سايكەس لەگيتيمدى پرەزيدەنتتىڭ ءوزىن تۇزەپ، باعىتتاپ وتىراتىن اۆتوريتارلىق ورگان تاعى بار. بۇل اۆتوريتارلىق ساياسي مودەرنيزاتسيانى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتى. ليبەرالدانۋ ءۇردىسىن جوققا شىعارماۋىن، بىراق تىم ليبەرالدانۋ باياۋ بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. ليبەرالدانۋ ءۇردىسىنىڭ كەزەكتى قادامدارى جەدەلدەۋ ءجۇرۋى ماڭىزدى بولار. بۇل جوعارعىدان تومەن كەلگەن ساياسي قادامدار، باسقاشا بولۋى مۇمكۇن ەمەس. ليبەرالدانۋ كەرى دامۋ ستسەناريى بولۋى ىقتيمالدىعى دا  جوق ەمەس، ازىرشە باعىتتان تايعان جوقپىز. دەمەك رەۆوليۋتسيالىق ستسەناريدى كۇتكەندەر دە قوعامدا از ەمەس.
2. قوعامدا ءار وسكىننىڭ ءوز تۇسىنىگى بولۋى سوتسيولوگيالىق قاعيدا. جاستاردىڭ الەۋمەتتىك دامۋى، بيلىك ترانسفورماتسياسىن ماكسيمالدىق تۇرعىدا باعالاۋى تاڭ قالدىرمايدى. ءبىزدىڭ جاستار «ۋكراينا ساباعىن» ەستە ساقتاۋى كەرەك. قازاقستانداعى ىقتيمال ساياسي دۇردارازدىق رەسەيدىڭ قازاقستانعا شابۋىل جاساۋعا تاپتىرماس سىلتاۋ بولارىن ۇمىتپاعان ءجون. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى مەن قوستاناي وبلىسىندا قازاقتىڭ ۇلەسى 35% ەكەنىن ۇمىتپاعاي. سوندىقتان قازاقستانعا اسكەري-ساياسي جيناقىلىق پەن سەرگەكتىكتى ساقتاپ وتىرۋ كەرەك. ءىس ناسىرعا شاپسا اسكەري شىعىنداردىڭ باس تاۋقىمەتىن جاستاردىڭ ءوزى كوتەرىپ الادى. سوندىقتان «جاۋ جوق دەمە، جار استىندا». سابىرلىق ساقتاعان ءجون.
3. توقاەۆتىڭ پرەزيدەنتتىگىنە تاعار سىن بولسا، بۇل ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەر بولار. ماسەلەن، 2015 پەن 2016 جىلدارى 1.0% جانە 1.2% ەكونوميكالىق ءوسىم بولدى. بۇل ەكونوميكالىق ستاگناتسيا كورىنىسى ەدى. ەندى ءبىز بيىل 4.3% كورسەتكىشكە جەتتىك، بۇل مەملەكەتىمىزدىڭ ترانزيت پەن ساياسي قۇقىقتىق مودەرنيزاتسيا جولىنا تۇسكەنىنىڭ ساتتىلىگىنىڭ كۋاسى. جاعدايدىڭ ودان ارى تۇزەلۋى قۇقىقتىق جانە ساياسي رەفورمالاردىڭ قارقىنى مەن شىنايىلىعىنا بايلانىستى. ەكونوميكانىڭ دامۋ قارقىنى ەلىمىزدىڭ دەموكراتياعا قادام باسىۋنىڭ سىنشىسى، ياعني وبەكتيۆتىك ينديكاتورى.
4. قوعامعا ءۇش-ءتورت كەپىلدىك كەرەك: ول پەرسونالدىق، ياعني جەكە باستىڭ قاۋىپسىزدىك كەپىلدىگى جانە جەكە مەنشىك كەپىلدىگى. ءۇشىنشى كەپىلدىك – جەرگە جەكە مەنشىك، ياعني فەرمەر، جەكە قوجايىن يەلىگى ەشبىر كۇمانسىز بولعانى دۇرىس. ءتورتىنشى، ەڭ قيىنى – ەسكى قوعامنىڭ ادەپتەرى (مىقتىلارى) ساياسي ساحنادان تايۋ كەرەك، بۇل ليۋستراتسيا امالىنىڭ كەرەكتىگىن دالەلدەيدى. پارتيالىق-كەڭەستىك-كومسومول بيلىك  نومەنكلاتۋرا وكىلدەرى، وتارشىلدىق رەجيمنىڭ قىزىعىن كورگەندەر «يتجەككەنگە ايدالماسا دا» ساياسي-مورالدىق سوت ايىپتاۋىنان ءوتىپ، ساياسي ومىردەن تولىق شەتتەتىلۋى كەرەكتىگى زاڭدى قادام. كوممۋنيستىك يدەولوگيا – ءفاشيزمنىڭ انالوگى، باسقا جاعدايدا ەسكى زاماننىڭ ەلەستەرى ءبىزدى اداستىرىپ، اياعىمىزدان شالا بەرەتىن بولادى.

5-6. ىشكى جانە سىرتقى ساياساتتا: ادام قۇقىعى مەن ۇلتتىق مۇددە – باستى پرينتسيپ بولۋى ءماندى. ادام قۇقىعىن تاپتاماۋ – ەڭ قيىن ماسەلە بولاتىنىن بىلەمىن. قوعام ءوزى ادام قۇقىعىن ەشبىر كودەكسىز قورعاۋعا قۇلشىنۋى ماڭىزدى.

7. ەلىمىزدە، قازاقتىڭ ىشىندە ۋربانيزاتسيا ءۇردىسى كۇشەيىپ كەلەدى. ەلىمىزدىڭ وندىرگىش كۇشتەرىنىڭ دامۋ كونيۋكتۋراسى، ەكونوميكالىق دامۋ قارقىنى، جۇرتشىلىقتىڭ ورنالاسۋ گەوگرافياسى حالىقتىڭ ءموبيلدى بولۋىن تالاپ ەتەدى. ەندىگى تالاپتار جۇمىس، بيزنەس پەن قىزمەت قاي قالادا، نە ولكەدە بولسا، سول جاققا ويلانباي كوشە بەرۋ كەرەك. قازاقستاننىڭ قاي بۇرىشى بولسا دا – سەن سول ەلدى مەكەندە ءوز ناپاقاڭدى تاباسىڭ، تەك جاتىپ الۋعا بولمايدى. بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە پەرسپەكتيۆاسى بار جۇمىس، بيزنەس  پەن قىزمەت ىزدەپ كەلگەن قالادا كوڭىلدەن شىعاتىن ينفراقۇرىلىم بولماۋى ىقتيمال. سونىمەن بىرگە جانعا جايلى تۋعان ولكەدە ءتيىستى جۇمىس پەن بيزنەس جۇرمەۋى ابدەن مۇمكىن. قازىرگى تاڭدا قازاقستاننىڭ وزىندە «ءولى قالالار»، داعدارىستان شىعا المايتىن، كونيۋكتۋرادان تىس قالعان ولكەلەر، ەكونوميكالىق پەرسپەكتيۆاسى  ۇزاققا بارمايتىن ءوندىرىس سالالارى دا بار. بۇل نارىقتىق قوعامنىڭ بۇلتارتپاس زاڭى. كەزىندە  گدر مەن فرگ قوسىلعان تۇستا، بۇرىنعى «گۇلدەنىپ تۇرعان» شىعىس گەرمانيا ولكەلەرىنىڭ سوتسياليستىك يندۋسترياسى قۇردىمعا كەتكەنىن ءوز كوزىممەن كوردىم. ءدال سول سياقتى بىزدە دە ەكولوگيالىق تالاپتان شىقپايتىن ءوندىرىس، پوستيندۋستريالدىق تالاپقا ساي ەمەس ءوندىرىس جابىلىپ جاتىر.
8. ءيا، ۇلتتىڭ ۇلكەنى دە، كىشىسى، جاسى دا كارىسى دە بولمايتىن شىعار. قازاق ەۋروپالىق ەلدەرمەن قاتار ۇلتتىق مەملەكەتىن XIV عاسىردا ورىس حاننىڭ تۇسىندا، تاريحنامامىزدىڭ باس دەرەكتەرىندە XV عاسىردا جانىبەك پەن كەرەيدىڭ كەزىندە ۇلت مەملەكەت شاڭىراعىن كوتەرگەنى بەلگىلى. قالاي ەسەپتەسەك تە قازاق ۇلتى ەۋروپا حالىقتارىمەن قاتار ءتول مەملەكەتىنىڭ تۋىن سينحروندى جاعدايدا كوتەردى. قازاق قىرىق قىرعىننان وتسە دە بەدەلدى ەۋروپالىق ەلدەردەي سانى بار. قازاقستاداعى قازاقتىڭ سانى 13 ميلليون دەسەك، ال ەلىمىزدە 18.6 ميلليوننان ارتىق تۇرعىن بار. ءبىزدىڭ مەملەكەت الەمدەگى 245 ەلدىڭ اراسىندا تۇرعىندار سانىنان  64 ورىندا ەكەن. ماسەلەنكي، حالىق سانىنان بىزدەن كەم نيدەرلاندىدا 17.4 ميلليون،چەحيادا 10.6 ميلليون، گرەكيادا 10.4 ميلليون، شۆەتسيادا 10.3 ميلليون، تۇرعىن بار. اتالعان مەملەكەتتەردىڭ بارىندە  حالىق سانى ازايۋدا، ال قازاق سانى وسۋدە. قازاق جىلما-جىل از دەگەندە 255-260 مىڭعا ارتىپ كەلەدى. بىزدە حالىقتىڭ جاس قۇرامى جاعىنان قارتتارعا قاراعاندا جاستار ۇلەسى باسىم.
9. ءيا، تاريحي تاعدىر ءار ۇلت پەن ۇلىسقا قاسيەتى مەن قاسىرەتىنە قاراي، وزىعى مەن توزىعىنا ساي جازاسىن بەرەدى. ءوزىن اسقاق، ۇلى ساناعان گۋنن تايپالارى مەملەكەت قۇرىپ داۋىرلەپ، پالەن عاسىر الەمدى دۇركىرەتىپ اياعى  جەر بەتىنەن جويىلدى. قىتايدان شىعىس ەۋروپاعا دەيىن كەڭىستىكتى قىلىشى مەن جەبەسىنە باعىندىرعان موڭعولدار بۇگىننىڭ جۋاس كوشپەندىلەرى، مال باعۋدان اسپاي قالدى. قىتايدى باعىندىرىپ، ورتا ازياعا اۋىز سالعان مانچجۇرلار ءوز ۇلتىن قۇجاتتا كورسەتۋگە ارلانادى دەسەدى. قازاقتار موڭعولدار سياقتى جاۋگەرشىلىكتە پاسسيونارلىق قۋاتىن تاۋىسپاسا دا، سانى ازايىپ، ۇزاق عاسىرلار بويى قوڭىرقاي وتارشىلدىق تىرشىلىكتە قالا بەردى. XX عاسىردىڭ باسىندا بىرنەشە داعدارىس پەن قىرعىن-اشارشىلىقتى باسىنان وتكەردى. زوبالاڭ زامان، اشارشىلىق قىرعىندى باسىنان وتكەرىپ،  ۇلت رەتىندە شىڭدالدى. عاسىر اياعىندا قازاق ەسىن جيىپ، ەگەمەندىك الىپ، وركەندەۋ جولىنا ءتۇستى.

بىرىنشىدەن، قازاق  ۇلتى مەن مەملەكەتى ەگەمەندىك العان تۇستا كورشى مەملەكەتتەرگە ءدوڭ ايبات كورسەتۋگە بارعان جوق. كورشى مەملەكەتتەرمەن جەرگە تالاس داۋى جانە قازاق تاراپىنان ءوزارا جانجال تۋعان جوق. ماسەلەنكي، فەرعانالىق قىرعىز-وزبەك، تاجىك-وزبەك قاقتىعىستارى، قاراباق ءۇشىن تالاسقان ارميان-ءازىربايجان جانجالى بولعانى بەلگىلى، ورىس پەن مولداۆان اراسىنداعىداي تەكەتىرەس سول ولكەنى داعدارىسقا اكەلدى.

ەكىنشىدەن، 90-شى جىلدارى نازارباەۆ-قاجىگەلدين راديكالدىق ەكونوميكالىق رەفورمالاردى جۇرگىزىپ، ەلدى نارىقتىق جولعا قويدى. 2001 جىلدان باستاپ ەكونوميكا قارقىنداپ ءوستى. قازاقستاننىڭ ءىجو ورتا ازيا ەلدەرىنە قاراعاندا 2,5 ەسە ارتقانى ەسىمىزدە.

ىشكى ساياساتتا قازاقستان وڭتايلى اراقاتىناس فورمۋلاسىن تاپتى دەگەن ەدىك. قازاقستانداعى قازاق ۇلتى ۇلەسى 1989 جىلى تەك 39,7% بولعان، سوندىقتان سەپاراتيزم قاۋىپى تىم زور ەدى. بىراق قازاقستان باسشىلىعى الدىمەن ورىس جۇرتشىلىعىنىڭ جانە كرەملدىڭ كوڭىلىن تابا ءبىلدى. ال شىعىس قازاقستانداعى قازاق-ورىس تەكەتىرەسى كازيميرچۋكتى اۋىزدىقتاۋىمەن جىم-جىرت توقتادى. سونىمەن قازاقستان ەشبىر تەكەتىرەسسىز نازارباەۆ ساياسي ابىروي جينادى. بۇل جاعدايدى ءۇشىنشى ەلەۋلى جەتىستىك دەۋگە بولادى.

ارينە ۇلكەن ىستە كەمشىلىكتەر دە جىبەرىلدى. سولاردىڭ ءبىرى كوررۋپتسيالىق ارەكەتەردىڭ تەرەڭ بوي العانى. از ۋاقىتتا قازاقستاننىڭ لاۋازىمدى ەكونوميكالىق قىزمەتتەگى تۇلعالارى وليگارح جانە دوللارلىق ميلليونەرلەرگە اينالدى. بۇل كەمشىلىك جۇيەلى سيپات الدى. ياعني جەمقور مەحانيزم شارۋاشىلىق مەحانيزمگە ۇلاسىپ، مىندەتتى تەتىككە اينالدى. بۇل قازاقستاننىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق باعىتىنداعى باستى كىناراتى. تاعى ءبىر ماڭىزدى كەمشىلىك، قازاق ءتىلىنىڭ ەگەمەندىك كەزەڭنەن باستاپ قاعاجۋ كورگەنى. قازاقتىڭ ساياسي ەليتاسىنىڭ رەكرۋتتالۋى نەگىزىنەن ورىس ءتىلدى تۇلعالاردان قالىپتاسقانى كوزگە تۇسەدى. ءتىپتى قازاقشا ەركىن سويلەيتىن تۇلعالار «بارىنە تۇسىنىكتى بولسىن» دەپ ورىسشا تىلدەسۋگە داعدىلاندى. بارا-كەلە بۇل ءۇردىس نورماعا اينالدى. ونىڭ ۇستىنە لاتىنشاعا ءوتۋ قازاق ءتىلىنىڭ ورىستەۋىنە سوققى بولماق. ءۇشىنشى ماڭىزدى كەمشىلىك، ساياسي ەليتا وكىلدەرى قۇرامىندا نەگىزىنەن وڭتۇستىك ولكەسى باسىمدىق تانىتسا، باتىس وڭىرىنەن جەتكىلىكسىزدەۋ بولۋى كوزگە تۇسەدى. سونىمەن بىرگە كادرلاردى ىرىكتەۋدە ەسكى كومپارتيالىق-كومسومولدىق كادرىنىڭ كوپتىگى ليۋستراتسيا (قيىپ تاستاۋ) جۇرگىزىلمەگەنىن كورسەتەدى.

سونىمەن، بىتكەن ىستەن ءمىن تاۋىپ، سىن ايتۋعا وڭايدىڭ وڭايى ەكەنى بەلگىلى. قالاي بولسا دا قازاقستان ەگەمەن ەل رەتىندە 30 جىلدىق مەجەگە تابىسپەن كەلە جاتىر. جەكە باسىم وتكەن تاريحىمىزداعى بىتكەن ىسكە تاۋبەشىلىكپەن قارايمىن.

10. ...

دوس كوشىم، ساياساتتانۋشى، قوعام قايراتكەرى

1. بىرىنشىدەن، «ۇكىمەت اۋىستى»، «بيلىك اۋىستى» دەگەن سوزدەرگە، ءوز باسىم پالەندەي ءمان بەرمەيمىن. ادامداردىڭ اۋىسۋى – ۇكىمەتتىڭ نە بيلىكتىڭ اۋىسۋىنا اكەلمەيدى. بۇل ءسوزىم جاڭا پرەزيدەنتكە دە قاتىستى... بيلىككە جاڭا ءبىر ساياسي توپ، جاڭا باعىت ۇستانعان ساياسي كۇش كەلگەن جوق. سوندىقتان «ترانزيت» دەگەنىمىز ارتىقتاۋ شىعار. وتكەن سايلاۋ كورسەتكەندەي، ونداي توپ باسىن كوتەرسە، ولاردى وپپوزيتسيا مەن بيلىك بىرىگە تالايدى ەكەن. ەكىنشىدەن، «ليبەرالدانۋ» وپەراتسياسىندا دا بيلىك ءوزىنىڭ جوسپارىن جۇزەگە اسىردى (وپپوزيتسيانىڭ كومەگىمەن), ال جەڭىلىسكە ۇشىراعان ۇلتتىق باعىتتاعى توپتار مەن ازاماتتار بولدى. ال كۇتپەگەن وقيعاعا – پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا ءامىرجان قوسانوۆتىڭ حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ قولداۋىنا يە بولۋىن جاتقىزار ەدىم. ۇشىنشىدەن، وسى جىلى قازاق ەلىنىڭ ساياسي جاعدايى، قوعامداعى پىكىر اعىنىنىڭ سان ءتۇرلى وزگەرىسكە ۇشىراعانى سونشالىق، قوعامدا نە بولىپ جاتقانىن، وزگەرىستەردىڭ قانداي باعىتقا بەت بۇرعانىن، كىمنىڭ – دوس، ال كىمنىڭ – جاۋ ەكەنىن بىلمەي دە قالعان سياقتىمىز: «ماڭگىلىك پرەزيدەنتىمىز» ورنىنان كەتكەن سياقتى، بىراق زەر سالىپ قاراساڭ... ءالى دە تاقتان تۇسكەن ءتۇرى كورىنبەيدى... ونىڭ قىزمەتىن ۋاقىتشا ورىنداۋعا كەلگەن توقاەۆ مىرزا بىردە «ەلباسىنىڭ جارقىن جولىن جالعاستىرامىن» دەپ جار سالىپ، ونسىز دا حالىقتىڭ قارسىلىعى مەن مازاعىنا ۇشىراعان استانانى «نۇر-سۇلتانعا» اۋىستىرسا، بىردە اعىلشىن ءتىلىن نە ءۇشىنشى، نە بەسىنشى سىنىپتان باستايىق دەپ، ەكس-پرەزيدەنتتىڭ باستى ۇرانىنىڭ ءبىرىن جوققا شىعارۋعا كىرىستى. ەڭ قىزىعى، «سايلاۋدى ءادىل وتكىزەمىن» دەپ ۋادە بەرىپ (دەمەك، بۇل – بۇرىنعى سايلاۋداردىڭ ادىلەتسىز وتكەنىن مويىنداۋ. ەگەر وسىنىڭ الدىنداعى سايلاۋلار ءادىل وتسە، «بۇل سايلاۋ ءادىل وتەدى» دەپ نە جىنى بار؟ – د.ك.), سايلاۋدى بۇرىن-سوڭدى بولماعان زاڭ بۇزۋشىلىقتارمەن وتكىزدى! وزدەرىن وپپوزيتسيامىز دەپ اتايتىن توپتار دا ءبارىمىزدى ماڭگىرتىپ تاستاعان سياقتى; اۋەلى پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا تۇسەمىن دەگەن باتىرلار، وزدەرىن ۇسىناتىن بىرلەستىكتەر مەن پارتيالاردى تابا الماعاندىقتان با، الدە تاعى باسقا سەبەپتەردەن بە، كەيىن باستارتىپ، وزدەرى قاتىسامىز دەگەن سايلاۋعا بويكوت جاريالادى. ال ۇلتشىلدار، وزدەرىنىڭ ءبىر دە ءبىر كانديداتى تىركەلۋ شارتىنان وتە المايتىنىن بىلگەننەن سوڭ، 22 جىل وپپوزيتسيادا بولعان ازاماتتى ۇسىنىپ ەدى ء(بىزدىڭ ۇلتتىق باعىتىمىزدى ءومىر بويى قولداماعان وپپوزيتسيا، ەڭ بولماسا، وزدەرىنىڭ ادامدارىن قولدايتىن بولار دەگەن ويمەن – د.ك.), وسى 22 جىلدا امىرجانعا ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاعان (بىرگە تالاي قۇرىلىمداردا جۇمىس ىستەگەن، دامدەس، داستارحانداس بولعاندار– د.ك.) ارىپتەستەرى «ودان وتكەن جامان جوق» دەپ شىعا كەلدى. كۇندەستىك پە، باسەكەلەستىك پە، بىلمەيمىن... ايتپاقشى، بۇنداي جاعداي ءامىرجان قوسانوۆ جونىندە دە ورىن الدى. وعان ولەڭ شىعارىپ، «جالعىز جۇلدىزىمسىڭ» دەگەن جاندار، سايلاۋدان سوڭ «ءبىزدى ساتىپ كەتتى!» دەپ بالاعاتتاۋعا كوشتى. وزدەرىن «وپپوزيتسيامىز» دەپ اتايتىن، بىراق ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ، ناقتى ءىس-ارەكەتكە بارمايتىن جسدپ بىردە «سايلاۋعا قاتىسامىز» دەپ جار سالسا، ەندى بىردە بىزدەرگە «بويكوتتان» ارتىعى جوق ەكەن دەپ تاڭ قالدىردى. ەرمۇرات باپي ارىپتەسىمىز بىرەسە پارتيانىڭ توراعاسى بولىپ، ەندى ءبىر ساتتەن كەيىن ورنىنان الىنىپ، «مىنالار جىندى ما؟» دەگەن (ەرمۇراتقا ەمەس، پارتياعا باعىتتالعان سۇراق– د.ك.) سۇراق قالدىردى. بىراق ەڭ قىزىعى، ەرمۇراتتى پارتياعا باسشى ەتىپ قويعان دا، العان دا سول ادامدار، سول توپ... ءوزىن باسشى قىلعاندا «پارتيانىڭ باسشىلارى ساتىلىپ كەتتى» دەمەگەن ەرەكەڭنىڭ ءوزىن الىپ تاستاعاندا پارتيا باسشىلىعىنا «جامان باعا» بەرگەنى – قىزىقتىڭ تاعى ءبىر كوكەسى بولدى. بىلتىر بريۋسسەلگە بارىپ ەۋروپارلامەنت دەپۋتاتتارىمەن كەزدەسكەندە، بىزدەردى «اقوردانىڭ جوباسى»، «بەلگياعا بارىپ، قىدىرىپ ءجۇر»، «ولاردى قالاي جىبەردى...» دەپ ايقاي شىعارعان توپتار، سايلاۋ ناۋقانى كەزىندە پاريجگە، كيەۆكە بارىپ جاتقاندار تۋرالى جاقتارىن اشپاي، تاعى ءبىر تاڭ قالدىردى. ال ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىن جاساقتاعاندار، ودان دا ءارى كەتتى – 16,2% حالىقتىڭ سەنىمىنە يە بولعان (بيلىكتىڭ بەرگەنى– د.ك.) ءامىرجاندى ىسىرىپ تاستاپ، 1,8% العان كوممۋنيستى كەڭەسكە كىرگىزىپ، تاعى ءبىر شەشىمى جوق ەسەپتى الدىمىزعا تارتتى. قىسقاسى، كلاسسيكانى ەسىمىزگە الساق،  «دات كارولدىگىندە ادام تۇسىنگىسىز جاعداي بولىپ جاتىر» دەپ تولىق ايتۋعا بولادى.
2. ەشقانداي وزگەشەلىكتى بايقامادىم. ارينە، باياعى ناۋقانشىلدىقپەن «گالوچكا» قوياتىن جۇزدەگەن نە مىڭداعان ءىس-ارەكەتتەردىڭ جاسالعانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى، بىراق ول ارەكەتتەر بيلىكتىڭ ءبىر ساتىسىنىڭ ەكىنشىسىنە ەسەپ بەرۋىمەن اياقتالعان سياقتى. ءوز باسىم، وسىنداي «جىلدار» مەن «ايلىقتاردان» كەڭەس كەزىندە-اق مەزى بولعانمىن. ەگەر بىلتىر «جاستار جىلى» بولسا، بيىل نەگە «ورتا جاستاعىلاردىڭ جىلى» بولمايدى...
3. بايلام جاساۋ ەرتەرەك بولار، بىراق ونىڭ العاشقى قادامدارىنا باعا بەرەتىن ۋاقىت جەتكەن سياقتى. ءبارىن سانامالاپ جاتۋ ارتىق بولار، سوندىقتان ماعان ۇناماعان ءۇش قادامىن اتاپ ايتايىن. ولار مىنالار: استانانىڭ اتىن وزگەرتۋى ء(بىزدىڭ زاڭىمىز بويىنشا تۇلعا قايتىس بولعاننان كەيىن بەس جىل وتكەن سوڭ عانا ونىڭ اتىن قالا، كوشەلەرگە بەرۋگە بولادى); زاڭدى بەلدەن باسا وتىرىپ، بۇرىن-سوڭدى بولماعان ادىلەتسىز سايلاۋ وتكىزۋى; ديپلوماتيالىق بۇلتالاققا سالعانىمەن، رەسەيدىڭ قىرىمدى زاڭسىز باسىپ العانىن مويىنداۋى. ەندى مەن قولداعان ءۇش قادامىنا كەلەيىك. ولار – اعىلشىن ءتىلىن ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ وقىتۋعا كەلىسپەۋى; لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جاڭا ءالىپبيدى تاعى ءبىر قاراپ شىعۋعا مۇمكىندىك بەرۋى; ساياسي رەفورمالاردىڭ قاجەتتىگىن مويىنداۋى. قىسقاسى، توقاەۆ مىرزانىڭ «بەرگەنىنەن بەرەرى كوپ» دەۋگە دە بولادى، بۇرىنعى جۇيەنىڭ جالعاسى دەسەك تە جاڭىلمايمىز. ارينە، مەنى قىزىقتىراتىن باستى ماسەلەلەر – ۇلتتىق باعىتتاعى (قازاق ءتىلى، ورالماندار ماسەلەسى، قازاق مادەنيەتى، ت.ت.) وزگەرىستەر مەن دەموكراتيا قۇرىلىمدارىنىڭ ورناۋى، جۇمىس ىستەۋى. ۇلتتىق ماسەلە ازىرشە قوزعالماي، سىرەسىپ تۇر، ال ساياسي رەفورماعا جان بىتەتىن ءتارىزدى. بىراق ساياسي پارتيانى تىركەۋ ءۇشىن قاجەتتى ادامدار سانىن 40 مىڭنان 20 مىڭعا ءتۇسىرۋ كەرەك دەگەنى – مەنى قايران قالدىردى! بۇل ەشقانداي دەرەكسىز، دالەلسىز الىنعان ساندى «ايتەۋىر ازايتالىق» دەگەن نيەتپەن ەكىگە ءبولۋ سياقتى بولىپ كورىندى. نەگە 20 مىڭ؟ ول قايدان شىققان سان؟ تۇرعىنداردىڭ سانىنىڭ پايىزىنا شاققانداعى سان با، الدە سايلاۋشىلاردىڭ سانىنا بايلانىستى الىنعان مولشەر مە؟ قىرىق مىڭنىڭ قايدان الىنعانىن بىلمەي، دال بولىپ جۇرگەن قوعامعا پرەزيدەنت تاعى ءبىر سۇراق قالدىرعان سياقتى. بۇل – «ءبارى مەنىڭ قولىمدا، كەرەك بولسا – قىسقارتامىز، قاجەت دەپ تاپساق – كوبەيتە سالامىز» دەگەندى كورسەتتى. ەكىنشىدەن، كوپپارتيالىق ينستيتۋتتىڭ قالىپتاسۋ 40 مىڭدى ەكىگە بولۋمەن شەكتەلمەيدى. ساياسي پارتيالار تۋرالى زاڭ تولىق قايتا قارالۋى شارت.
4. ارينە، ساياسي رەفورمالاردى جۇرگىزۋگە باتىلدىق پەن قايرات بەرسىن دەيمىن. الايدا ساياسي جۇيە سول جۇيەگە قىزمەت ەتكەن ادامدارمەن بىرگە كەلمەسكە كەتۋى كەرەك ەدى. ال بۇرىنعى جۇيەنىڭ كوشباسشىلارى، «حالىق تالاپ ەتىپتى» دەپ، جاڭا ساياسي جۇيە قۇرۋى – ەشقاشان جۇزەگە اسپايتىن ارمان. ول قوعامداعى كەزەكتى الداۋ، بيلىكتەگىلەردىڭ ۋاقىتتىن سوزۋ بولىپ قالا بەرەدى. وسىدان وتىز جىل بۇرىن ونى دا كوردىك. ەستەرىڭىزدە بولار، تاۋەلسىزدىكتەن سوڭ بيلىك باسىنا قايتا كەلگەن (سول توتاليتارلىق جۇيەگە قىزمەت جاساعان، كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ جاۋىنگەرلەرى بولعان) بۇرىنعى كومپارتيالىق توپ قازاق جەرىندە ادىلەتتى قوعام جاساي المادى، كەرىسىنشە، اۆتوريتارلىق جۇيەنى ورناتتى. سوندىقتان، مەنىڭ كۇتەتىنىم – جاڭا ساياسي كۇشتىڭ بيلىك باسىنا كەلۋى. ەگەر توقاەۆتىڭ باستاۋىمەن سول، جاڭا ساياسي كۇشتەردىڭ كەلۋىنە جاعداي جاساپ كەتسە، بۇل بيلىكتىڭ باستى قىزمەتى وسى بولار ەدى.
5. بىرىنشىدەن، قازاق ەلىنىڭ ازاماتتارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ادام قۇقىعى مەن ەركىندىگىنىڭ نە ەكەنىن، نە بەرەتىنىن، ونى دەموكراتيا ينستيتۋتتارىنىڭ ىرگەتاسى ەكەنىن تۇسىنگەندە عانا شىنايى قۇندىلىققا اينالادى. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ كوپشىلىگىمىز دەموكراتيا دەگەننىڭ نە ەكەنىن تولىق تۇسىنە قويعان جوقپىز... ەكىنشىدەن، بۇل ارقاشان تومەننەن جوعارى قاراي جۇرەتىن ۇدەرىس. ادام ەركىندىگى – بيلىككە ەمەس، ادامدارعا، جەكە ينديۆيدتەرگە كەرەك. بيلىككە سەنىپ تاپسىرۋعا بولمايتىن ءبىر ماسەلە بولسا، ول – ادام قۇقىعى جانە ءسوز، پىكىر بوستاندىعى دەپ بىلەمىن. ۇشىنشىدەن، دەموكراتيانىڭ قۇرىلىمدارى، قۇندىلىقتارى كەشەندى تۇردە ومىرگە ەنۋى كەرەك. دەمەك، «ادىلەتتى، ەركىن سايلاۋ» ينستيتۋتى ورناپ، ال «جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ينستيتۋتى» جوق بولسا (بىزدە وسىنىڭ ەكەۋى دە جوق!) ول ەلدە دەموكراتيا جوق دەگەن ءسوز. ال ادام قۇقىعى ساقتالماعان جەردە دەموكراتيا تۋرالى ءسوز ايتۋدىڭ ءوزى قىلمىس. سوندىقتان جوعارىداعى سۇراققا جاۋاپ بىرەۋ – اق: قازاق ەلىندە «كوپپارتيالى جۇيە»، «ادىلەتتى، ەركىن سايلاۋ»، «ءسوز بوستاندىعى»، «جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ»، ت.ت. بولعاندا عانا ادام قۇقىعىنا كەپىلدىك كەلەدى.
6. ەڭ باستىسى – مادەنيەتتى بولۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، وتە مادەنيەتتى بولۋ كەرەك. ۇشىنشىدەن، تاعى مادەنيەتتى بولۋ كەرەك.
7. ءبىز وتىز جىل بويى تاز قالپىمىزدا كەلە جاتقان ەلمىز. سوندىقتان كەلەر جىلى دا وسى قالپىمىزدا قالامىز. ارينە، الەمدىك ەكونوميكالىق داعدارىس، شيكىزات باعاسى دەگەندەر ءبىزدىڭ بەيشارا تىرشىلىگىمىزگە بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە اسەر ەتەدى، الايدا ول وتكىنشى قيىنشىلىق نە وتكىنشى جاقسارۋ بولىپ قالادى.
8. جاس مەملەكەت دەگەنمەن كەلىسكىم كەلمەيدى. ارينە، ەكى عاسىردان سوڭ، تاۋەلسىزدىگىمىزدى قايتادان الدىق. بىراق 5-6 عاسىر قازاق بولعانىمىزدى قايدا قويامىز. ەكىنشىدەن، ءبىز كەز كەلگەن وزگەرىسكە دايىن ەلمىز. وكىنىشكە وراي، سول وزگەرىستەردىڭ سوڭىنان ەرىپ كەتىپ، ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدان ايرىلىپ قالىپ وتىرعان ۇلتپىز. وركەنيەت قۇندىلىقتارى – ادامزات قۇندىلىقتارى، سوندىقتان ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك ءبىزدىڭ تىرشىلىگىمىزدە، سالت-داستۇرىمىزدە بار دۇنيەلەر. الايدا، ...باسقانىڭ ءداستۇرى قىزىق سياقتى. سوعان جۇگىرەمىز. مەنىڭشە، زاماناۋي قۇندىلىقتار مەن ءوزىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن بىرىكتىرە ۇستاۋعا تىرىسىپ وتىرعان جاپون ۇلتى بىزگە ۇلگى بولۋعا لايىق سياقتى. قۇدايعا شۇكىر، قازىرگى جاستار ىشىمدىك پەن تەمەكىدەن الىستاي باستادى، دىنگە كوڭىل بولەتىن بولدى، ەندى قازاقتىڭ ءتىلىن قولداۋدى قولعا السا، ۇلتتىق باعىتقا بەت بۇرامىز دەپ ويلايمىن. وتارشىلدىق كەزەڭى قازاقتىڭ رۋحى مەن نامىسىن جاسىتتى، مەملەكەتتىك ساياسات وسى وتىز جىلدىڭ ىشىندە بۇلاردى تىرىلتە المادى، (شىنداپ ايتساق، تىرىلتكىسى دە كەلمەدى – د.ك.) ال 60-70 جىلدارى قالىپتاسقان زيالى قاۋىم (جەل قايدان سوقسا، سول جاققا قيساياتىن زيالى قاۋىم – د.ك.) ۇلتتىڭ الدىنداعى پارىزىن اتقارا المادى.
9. ءبىرىنشى, «جاعىمپازدىق» كەمشىلىگىنەن ارىلىپ، ءار تۇلعاعا بەت-جۇزىنە قاراماي شىنايى باعا بەرۋگە كەلسەك دەيمىن. قىتايلار «ماونىڭ جاساعان ەڭبەگىنىڭ 70% قىتاي حالقىنا، مەملەكەتىنە جاقسىلىق الىپ كەلدى، ال 30% قاتەلىك بولدى» دەيدى. ال ءبىزدىڭ جۇيە، سول جۇيە تۋدىرعان جاعىمپازدار «پەندەنىڭ ءبارى قاتەلەسەدى، بىراق پرەزيدەنتىمىز ەشقاشان قاتەلەسپەيدى» دەيدى. قازاق ەشقاشان جاعىمپاز بولعان حالىق ەمەس. ءبىز – جاعىمپازدىققا جيىركەنە قاراعان ۇلتپىز. وسى قاسيەتىمىزدەن ايرىلىپ قالدىق

ەكىنشىدەن, بۇل جۇيە «حالىق – بىلمەيدى، ال بيلىك – ءبارىن بىلەدى» دەگەن اقىماقتىقتان ارىلۋ كەرەك. ەستەرىڭىزدە بولسا، جەردى ساتۋعا شىعارعاندا دا، ۇشتىلدىلىك ماسەلەسىن ءبىلىم سالاسىنا ەنگىزگەندە دە، لاتىن گرافيكاسىنا كوشكەندە دە بيلىك «ءبىز بىلەمىزگە» سالىندا. حالىقپەن اقىلداسقان دا جوق. (پارلامەنتتى حالىقتىڭ قالاۋلىلارى دەپ ايتۋعا ۇيالامىن – د.ك.). ساسقاندارىنان كەيىن سان ءتۇرلى كوميسسيالار قۇرىپ، «مادەنيەتتى تۇردە» شەگىنىس جاسادى.

ۇشىنشىدەن، جۇيە «ءبىز كىنالى ەمەسپىز» دەگەن ۇستانىمنان ارىلىپ، «جاۋاپكەرشىلىك» دەگەن ۇستانىمعا كوشسە دەپ ويلايمىن. جوعارىداعى ايتىلعان ماسەلەگە قايتا كەلەيىك. جەردى ساتۋعا شىعارعان، سول ارقىلى قوعامدا بيلىككە قارسىلىق تۋدىرعان پارلامەنت مۇشەلەرى حالىقتىڭ الدىندا جاۋاپ بەردى مە؟ جوق. ولاردىڭ ارقايسىسىنا بەس جىل ارقالاتىپ جىبەرسە، كەلەسى پارلامەنت دەپۋتاتتارى ۇكىمەتتىڭ ۇسىنىسىن قابىلدار كەزدە ويلانار ەدى، حالىقپەن، قوعاممەن اقىلداسارى ەدى. نەمەسە مەكتەپكە اعىلشىن تىلىنەن ساباق بەرەتىن مۇعالىمدەر دايىندايمىن دەپ ميلليارتتاعان تەڭگەنى جەلگە شاشقان ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى تۇرمەگە ءتۇستى مە؟ جوق. قىسقاسى جاۋاپكەرشىلىك بولماعان جەردە بيلىككە كەنىم دە بولمايدى.

تورتىنشىدەن, بيلىكتىڭ باستى كەمشىلىگى – كەڭەستىك، ونىڭ ىشىندە ورىستىق باعىتتى ساقتاپ قالۋى. ولار وسى وتىز جىلدا قازاق ماسەلەسىن، ونىڭ ىشىندە قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسىن شەشكەن جوق، شەشۋگە تىرىسقان دا جوق. بۇل بارىمىزگە بەلگىلى ءجايت، سوندىقتان تاپتىشتەپ ايتىپ جاتۋ ارتىق بولار. بيلىكتىڭ ورىستانۋى – ونىڭ باستى كەمشىلىگى. دەمەك، بيلىككە ۇلشىلدىق قاسيەت كەرەك

بەسىنشىدەن, قازىرگى جۇيەدە بيلىك پەن بايلىق بىرىگىپ كەتتى. بايلىق كەرەك بولسا، بيلىككە بار، نەمەسە بيلىككە جاقىنداۋ كەرەك. بۇل – ەڭ قاۋىپتى جاعداي. وركەنيەتتى ەلدەردە بيزنەس ءوز بەتىنشە، اتقارۋشى بيلىك ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەيدى. بىزدە بيلىككە كەلگەندەر ءبىر-ەكى جىلدىڭ ىشىندە بايلىققا كەنەلەتىن «قىزىق» جاعداي بار. وسىدان ارىلۋ كەرەك.

10. ەكەۋى قاتار تۇرىپ ايتادى دەپ ويلايمىن.

قادىرجان اسقاروۆ، دەموكراتيالىق پارتيانىڭ ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى

1. ايتارلىقتاي جۇزەگە اسقان وقيعالار جوق دەپ ايتۋعا بولادى. بيلىك كەڭىنەن جاريالاپ سەنىمىن ارتتىرعان ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ وزىنەن دە، كەيبىر سونىڭ مۇشەلەرىنىڭ مويىنداعاندارىنا قاراعاندا، ناتيجە كۇتۋ ءمانسىز.
2. «مەن جاستارعا سەنەمىن» دەگەن ماعجاننىڭ، «جاستار – ۇلت بولاشاعىنىڭ قامقورشىسى» دەگەن بەندجامين ديزراەليدىڭ جالىندى سوزدەرىن ەسكەرسەك، ءبىزدىڭ جاستاردىڭ بيىلعى ءوز تاراپىنان مەملەكەت ىسىنە، ساياسي-قوعامدىق ومىرىنە بەلسەنە ارالاسۋعا تالپىنىس تانىتقاندارى، ءسوزسىز، وتە قۋانىشتى جاعداي دەپ ەسەپتەيمىن. ال بيلىك تاراپىنان جاستاردىڭ بۇل قۇلشىنىسىنا قانداي «قۇشاق جايىلعانى» جالپى قوعامعا ءمالىم.

سوندا مىنا ءبىر سۇراقتار تۋىندايدى: بيلىكتىڭ مۇنداي ارەكەتىمەن ۇلتىمىزدى، ەلىمىزدى قانداي بولاشاق كۇتىپ تۇر; شىنىن ايتقاندا، جاستارىنا وسىنداي توسقاۋىل جاسايتىن مەمەلەكەتتىڭ بولاشاعى بار ما؟.. جاستاردىڭ كوبى ەل ىسىمەن، ساياساتپەن شارۋاسى بولماي شەتەلگە قونىس اۋدارۋدى ارمانداۋدا، مۇمكىندىكتەرى بار ورتا بۋىن ازاماتتارى دا باللارىن دامىعان ەلدەردە تاربيەلەۋدى ماقسات ەتىپ ءجۇر. مۇنىڭ سەبەپتەرى نەدە؟ سەبەبى سول جاستار، جاس اتا-انالار مۇحتار جاكىشەۆ سياقتى ازاماتتاردىڭ تاعدىرىن كورىپ وتىر. جىلدار بويى «الدىمەن ەكونوميكا، سودان كەيىن – ساياسات»، «ەلۋ، وتىز دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا كىرۋ قاجەت» دەپ ۇرانداتتى. ولاي بولسا نە سەبەپتەن ەلۋ-وتىز ەمەس – ەلىمىزدى الەم دەڭگەيىندە ءبىرىنشى ورىنعا شىعارعان ازامات، ەكونوميكاداعى جەتىستىكتەرىنە قاراماستان وسىنداي قاتىگەزدىككە ۇشىراپ وتىر؟ مۇنداي جاعدايدا بولاشاعىنا، بيلىككە كىم سەنەدى؟ بيلىك باسىندا وتىرعاندار ەلگە شىنايى جانى اشيتىن بەلسەندى جاستاردى قولداۋدىڭ ورنىنا، بەتتەرىن قاعىپ، قوعامدى «جاستار جىلى» دەگەن قۇرعاق سوزبەن الديلەتىپ، كەڭەس زامانىنان قالىپتاسقان داستۇرمەن سول بيلىكتەن ايىرىلعىسى كەلمەي وتىر.

بۇرناعى بۋىن مەن بۇگىنگى وسكىننىڭ ايىرماشىلىق پەن ەرەكشەلىكتەرىنە كەلسەك. مەنىڭ ستۋدەنتتىك دوستارىم جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقان، ءوزىم ول كەزدە اسكەردە بولعام. وكىنىشكە وراي، سول كەزدەگى جاستاردىڭ قۇلشىنىسىنا زيالى قاۋىمنان دا، جالپى اعا بۋىننان دا بۇقارالىق قولداۋ بولمادى، ساعى سىندى. سوندىقتان بولار – جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەڭەس وداعىنىڭ قايتا قۇرۋ كەزەڭىندەگى جۇيەگە قارسى ەڭ العاشقى نارازىلىعى بولسا دا، كەيىن بالتىق، كاۆكاز رەسپۋبليكالارىندا بولعان كوتەرىلىستەردەي ايتىلمايدى. ارينە، ول كەزدەگى ساياسي جاعداي قيىنىراق بولدى: ءبىزدىڭ ۇرپاق جەتپىس جىلدىق كەڭەستىك ناسيحاتتان جاڭا-جاڭا ويانىپ جاتتى. «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» دەمەكشى – قازىرگى زاماندا ەل ەلۋ جىلدا ەمەس، بەس-ون جىل سايىن وزگەرىپ، ەكپىندى دامىپ بارا جاتىر. بىراق بۇل تەحنيكالىق دامۋ تۇرعىسىنان عانا. ال ساياسي جاعىنان – قازىرگى بيلىكتىڭ شيرەك عاسىر ناسيحاتىنان ويانۋ دا وڭايعا تۇسپەيىن دەپ تۇر. وعان قوسا كەيبىر پىكىرلەرگە سۇيەنسەك، رۋحتى ۇرپاق وتىز جىلدا جاڭارىپ تۇرادى دەگەن وي بار. سوعان قاراعاندا قازىرگى ويانىپ جاتقان جاستار بۋىنى سول جەلتوقساننان وتىز جىل وتكەننەن كەيىن پايدا بولىپ وتىر. ارينە بۇل ۇرپاقتىڭ اقپاراتتىق تا، تەحنيكالىق تا مۇمكىندىكتەرى بىزگە قاراعاندا الدەقايدا جاقسى. سوندىقتان ەلىمىزدىڭ، ۇلتىمىزدىڭ، مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعىن ويلاساق، جاستارعا سەنۋ كەرەك، جاستاردى قولداۋ كەرەك!

3. بۇل ارينە ەكس-پرەزيدەنتتىڭ بيلىكتى تولىعىمەن باقىلاپ، قولىنان شىعارىپ الماۋدىڭ امالى. وعان قوسا الدىن-الا قويىلعان تالاپ بولۋى كەرەك. ءبىر قىزىعى، قوعامدا ەلدە قوسبيلىك ورناتىلدى ما دەگەن تالقىلاۋ ءجۇرىپ جاتىر. اڭعارعانىم قازاقتىلدى قوعامدا «ەلباسى» دەپ نازارباەۆتى اتاسا، ورىستىلدىلەر (دەپۋتاتتاردىڭ ءوزى) «گلاۆا گوسۋدارستۆا» دەپ توقاەۆتى اتاپ ءجۇر. سوندا ەلباسىنىڭ اۋدارماسى مەملەكەت-ەل باسى ەمەي نە؟ بۇل حالىكتى سەگمەنتتەرگە ءبولۋ ءۇشىن ادەيى جاسالىپ وتىرعان ارەكەت بولۋى ابدەن مۇمكىن. مىسالى، قىرىم جونىندە، الماتىنىڭ اتاۋىن «الما-اتاعا» وزگەرتۋ جونىندەگى تاقىرىپتار دا سول ءتارىزدى...
4. كۇتەتىنىم شامالى. دەگەنمەن، بىرىنشىدەن، ارينە جاريالانعان رەفورمالاردى جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرىلىپ، سوزگە ەمەس ناقتى ارەكەتىنە قاراپ باعا بەرۋ كەرەك. ەكىنشىدەن، بۇقارا، ازاماتتىق قوعام تەك قانا تىلەۋمەن، تالاپ ەتۋمەن ەمەس، بيلىككە ساياسي ىقپالىن كۇشەيتىپ، ناقتى تالاپ قويۋمەن سول رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋعا كوندىرۋ كەرەك.
5. بۇل ازاماتتىق قوعام قالىپتاسىپ، بيلىككە ساياسي ىقپالىن كۇشەيتكەن جاعدايدا عانا جۇزەگە اساتىن ءىس. كوپبالالى انالار، شەتەلدەگى قانداستار، شەتەلدىك كومپانيالارداعى قازاقستاندىق جۇمىسشىلار مەن كاسىپكەرلەردىڭ ت.ب. تاپتالىپ جاتقان قۇقىقتارىن قۇندىلىققا اينالدىرعىسى كەلىپ وتىرعان بيلىك ازىرگە بايقالمايدى. سوندىقتان بۇل – كەرىسىنشە، تومەننەن جوعارى قاراي جۇرەتىن ۇدەرىس بولۋ كەرەك دەر ەدىم.
6. جالپى بيلىكتە وتىرعان توپ جوعارىدا ايتىلعان سەبەپتەرگە بايلانىستى حالىقتىڭ بىرىگۋىن، ازاماتتىق قوعامنىڭ قالىپتاسۋىن قالامايدى. سوندىقتان اتالعان ۇيىمدار ىشىنەن ىرىتكى سالۋ، ءبولىنۋ ارەكەتىنە بوي الدىرماۋدى قاپەرگە العانى دۇرىس. سونىمەن قوسا ۇلتارالىق اراڭداتۋدان، جەرگىلىكتى اعايىنداردى سىرتتان كەلىپ جاتقان قانداسقا قارسى قويۋ ءتارىزدى اراڭداتۋدان ساق بولۋ كەرەك. ونداي ارانداتۋشىلىقتىڭ، اقپاراتتىق شابۋىلداردىڭ سىرت ەلدەردەن دە بولۋ قاۋىپىن ۇمىتپاۋ قاجەت.
7. وكىنىشكە وراي، بۇل ماسەلەلەر ءارى ۇلعاياتىن سياقتى. سەبەبى الەۋمەتتىك سالاداعى جوبالاردى قارجىلاندىرۋ تاپشىلىعى ماسەلەسى ءورىس الىپ كەلەدى. ءسىز اتاپ وتكەن ماسەلەلەرگە مەن حالىققا كوبەيىپ سالىنىپ جاتقان ءتۇرلى ايىپپۇلداردى قوسار ەدىم. ول دا قارجىلىق تاپشىلىعىنىڭ ءبىر كورىنىسى دەپ ايتار ەدىم. سوڭعى اقپارات بويىنشا ءبىر اپتانىڭ ىشىندە عانا ەلدە جول اپاتىنان (تازارتپاعاندىقتان) 39 (!) ادام قازا تاۋىپ، ونداعان ادام جاراقاتتاندى. قازىر اليمەنتتەن جالتارىپ جۇرگەن ادامداردىڭ اتا-اناسىنا، ياعني بالانىڭ اتا-اجەسىنە مىندەتتەۋ ۇسىنىسى ايتىلۋدا.
8. بۇل وتە كۇردەلى ماسەلە. ول تىكەلەي بيلىككە، قوعام مەن جانۇياعا بايلانىستى. بيلەۋشىلەرگە قاتىستىسىن كەزىندە التەكەڭ (التىنبەك سارسەنباي – رەد.) «باسشى حالىق جادىندا قالىپتاستىرىپ كەتكەن قۇندىلىقتارىمەن ساقتالادى» دەپ ايتقان ەدى. قازىر ەلىمىزدە قانداي قۇندىلىقتار پايدا بولعانىن ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق بولار. قوعامعا، اسىرەسە زيالى قاۋىمعا كەلسەك، تاعى ءبىر كىسىنىڭ «زيالىلارىمىز «بەيبىت كۇننىڭ قاھارماندارى» بولىپ كەتكەن دەپ ايتقانى بار. سەبەبى مەرەيتويىنا ماراپات، مەدال-وردەن العىسى كەلەدى. بار ماقساتى سول، ەل مۇددەسىمەن شارۋاسى جوق... ارينە ار-نامىسىن ساتپاعان اعالارىمىز بار ءالى دە. بار ءۇمىت سولاردا جانە ءار وتباسىدا اتا-بابادان ميراس بولىپ كەلە جاتقان قۇندىلىقتاردا، تەكتىلىك دەگەن ۇعىمدا. وسىدان قول ۇزبەي، قوعام قاجەتىنە جاراتىپ وتىرسا، حالىقتىڭ ساناسى زاماناۋي وركەنيەتتى قۇندىلىقتارمەن تولىسادى دەپ سەنەمىن.
9. مەنىڭ جەكە كوزقاراسىم بويىنشا، شىنايى مەملەكەتشىلدىگىمەن ءوز ازاماتتارىنىڭ الدىندا العىسقا بولەنۋ ءۇشىن شيرەك عاسىر ابدەن جەتكىلىكتى ۋاقىت. سوندىقتان بۇگىنگى جۇيە قالعان ابىرويىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جاريالاعان ساياسي رەفورمالارىنان باستاپ، جولدى جاڭا فورماتسيالى شىنايى مەملەكەتشىل ساياساتكەرلەرگە بەرۋ كەرەك. ال ەسكى جۇيەنىڭ قانداي كەمشىلىگىنەن ارىلۋ كەرەك دەسەڭىز، ولار: مانگۇرتتىك، جەمقورلىق، جاعىمپازدىق، ناداندىق، كوزبوياۋشىلىق، ترايباليزم. ورنىن الماستىراتىن ىزگى قاسيەتتەر رەتىندە ادالدىق، ۇلتجاندىلىق، ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ، ساياسي تاباندىلىق، كاسىبي بىلىكتىلىك، شىنايى الەۋمەتتىك-زايىرلى مەملەكەت قۇرۋدى الدىنا تۋ عىلىپ ۇستاۋى قاجەت.
10. مەن ءۇشىن اسا ماڭىزدى ەمەس، بىراق جاڭا جىل بولعاندىقتان «جاڭاسى» دۇرىسىراق بولار.

راسۋل جۇمالى، ساياساتتانۋشى

1. 2019 جىلدى بۇرىنعى جىلداردان ساپالىق تۇرعىدان ەرەكشەلەندىرەتىن باستى جاعدايى – ساياسي ءترانزيتتىڭ باستالۋى. اسىرەسە، ەلدەگى تەك ەكونوميكالىق-قارجىلىق ەمەس، ساياسي داعدارىس، مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىنىڭ داعدارىسى احۋالىندا قابىلدانۋى. بيىل داعدارىس پەن نارازىلىقتىڭ ارتۋىمەن ەستە قالدى. ەستەرىڭىزدە بولسا، قاراعاندىداعى جاعداي، استاناداعى ءورت، كوپبالالى انالاردىڭ باس كوتەرۋى... سياقتى نارازىلىق كوبەيدى. نازارباەۆتىڭ بيلىكتەن كەتۋى، ساياساتتانۋ جونىندە ءبىراز وي ايتىپ جۇرگەن ادام رەتىندە ماعان كۇتپەگەن جاعداي بولدى. ارينە جەتىسپەي تۇرعان تۇستارى بار، تولىققاندى ترانزيت ءالى دە ىسكە اسقان جوق، قوسبيلىكتىك كورىنىستەرى بايقالسا دا، سەڭ قوزعالدى.

نۇرسۇلتان نازارباەۆ كەزىندەگى ەلتسين سياقتى تولىققاندى كەتكەن جوق. ساياسي ترانزيت باستالار الدىندا كوپشىلىگىمىزدى الاڭداتقان ماسەلە – مۇنىڭ ارتى نەگە الىپ كەلەدى، تاۋەلسىزدىك پەن تۇراقتىلىققا قاندايدا ءبىر نۇقسان كەلتىرمەي مە ەكەن دەگەن ۋايىمدار مەن تاۋەكەلدەر بولدى. گرۋزيادا، ۋكراينا دا قالاي بولعانى ەسىمىزدە. نەمەسە قىرعىزستانمەن سالىستىرعاندا بىزدەگى ءادى دە جالعاسىپ جاتقان ساياسي ءترانزيتتىڭ قازىرگى جاعدايى قاناعاتتانارلىق دەڭگەيدە. نارازىلىقپەن قاتار «وسىنىڭ سوڭى جاقسىلىققا جەتكىزەر» دەگەندەي ءۇمىت پايدا بولدى. ەلدىڭ ساياسي ساۋاتى دەموكراتيانىڭ بالالىق شاعىمەن تۇسپا-تۇس كەلىپ تۇر. بۇعان حالىق كىنالى ەمەس. بىرىنشىدەن، ۇزاق جىلدار ساياسي تاقىرىپتى جابىق ەسىك جاعدايىندا ۇستاپ كەلگەن زيالىلار مەن بيلىكتىڭ كىناسى.

سايلاۋ تولىق ءادىل ءوتتى دەپ ايتا المايمىن. دەسە دە جوقتان بار جاقسى. ءبىز دەموكراتيا تاپتالعان، ءسوز بوستاندىعى شەكتەلگەن جۇيەدە ونجىلدىقتار بويى ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن جاعدايدا ءبىر سايلاۋدان كەيىن تۇپكىلىكتى وزگەرىپ، ءادىل قوعام ورناي قويۋ ەرتەگى عانا. ساياسات مۇمكىندىكتەر الاڭى، قيال-عاجايىپ الەمى ەمەس، وكىنىشكە وراي. توقاەۆتىڭ ماڭعىستاۋعا ساپارىندا قاراپايىمدالىق تانىتۋى، ارىستاعى توتەنشە جاعدايدا ءبىرىنشى كۇنى ەلدىڭ جانىنان تابىلۋى جانە ۇلتتىق سەنىم كەڭەسىن قۇرۋى، ناقتى زاڭدىق وزگەرتۋلەر ەنگىزۋى، الەۋمەتتىك قولداۋ باستامالارى ونىڭ حالىققا جاقىندىعىن، سوزدەن گورى ءىستىڭ ادامى ەكەنىن اڭعارتادى. كەز كەلگەن بيلىك، كەرەمەت ادال، كورەگەن بيلىك بولسا دا ءوز ەركىمەن دەموكراتياعا بارمايدى، تەك قانا قوعامنىڭ تالابىمەن ءماجبۇرلى تۇردە قادام باسادى. كوپ دۇنيە قوعامنىڭ وزىنە بايلانىستى. زاڭدى جولمەن، وركەنيەتتى ارەكەتتەرمەن قوعامدىق باقىلاۋ مەن تالاپتى كۇشەيتە ءتۇسۋ كەرەك. اينالىپ كەلگەندە، ءارتۇرلى جاڭالىقتىڭ ءوزى قوعام تالابىنىڭ سالتانات قۇرىپ وتىرۋىنىڭ كورسەتكىشى، ناتيجەسى، بيلىكتىڭ ەڭ سابىرلى، ۇستامدى دەگەن قازاقتىڭ ءوزى بۇدان بۇلاي ساناسپايتىنىن ۇعىنۋى.

ماسەلە قوردالانسا، ءبىر كۇنى جارىلادى. نارازىلىقتى الاڭعا جەتكىزبەي، رەۆوليۋتسياعا جول بەرمەي شەشۋ كەرەك. ادىلەتسىزدىك، قاراما-قايشىلىق، كوڭىل تولماۋشىلىق بارلىق قوعامعا ءتان دۇنيە. بىراق وركەنيەتتى قوعامدا ءادىل سوت، تاۋەلسىز ءباسپاسوز، مىقتى-تاۋەلسىز پارلامەنت سياقتى ناقتى مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار بار. ولار ءىستى ناسىرعا شاپتىرماي، ماسەلەنى دەر كەزىندە باعالاپ، تالابىن جاساپ، شەشىپ وتىرادى. ال بىزدە، وكىنىشكە وراي، اتالعان قۇرىلىمدار اتى بار دا زاتى جوق. پارلامەنت بار، بىراق ول ەشقاشان جاڭاوزەن جاعدايىن تالقىلامايدى، قاراعاندىداعى جاعدايدا جۇمعان اۋزىن اشپايدى، كوپبالالى انالار جايلى دا تىم-تىرىس وتىرادى. ءباسپاسوز دە سولاي، جوعارىدان رۇقسات بولماسا، ارىس-قاراعاندى تۋرالى جازبايدى، ايتپايدى. سالدارىنان جابىق ەسىك رەجيمىنەن اشۋ-ىزا كەرنەي بەرەدى دە قيىن احۋال قالىپتاسادى. بىزدە ءورتتى سوندىرەدى، ورتكە الىپ كەلگەن سەبەپ پەن العىشارتپەن جۇمىس ىستەمەيدى. قوعام مەن بيلىك اراسىندا بايلانىس كوپىرى، دانەكەر بولۋى ءتيىس. بۇلار قاراما-قارسى قالىپ قويسا، قانداي سەنىم بولۋى مۇمكىن؟

2. بىزدە ناۋقانشىلدىق ءالى دە ۇستەمدىك قۇرىپ تۇر. ءتۇرلى باعدارلامالار كوتەرىلەدى: 2030, 2050, ەڭبەك قوعامى، جاستار جىلى، اۋىل جىلدارى دەگەندەي... ساباقتاستىق جوق. بيىل جاستاردىڭ ماسەلەسى كەشەندى تۇردە شەشىلدى دەپ سانامايمىن. جەكەلەگەن تاقىرىپتار كوتەرىلگەنىن مويىنداۋ كەرەك: جاتاقحانا ماسەلەسى شەكتەلگەن اۋقىمدا كەشتە بولسا قولعا الىنا باستاۋى، ستۋدەنتتەر ستيپەندياسىنىڭ ءوسۋى، ولاردى تۇرعىن ۇيمەن قامتۋدا كەيبىر جەڭىلدىكتەردىڭ ەنگىزىلۋى. مۇنىڭ ءوزى جامان ەمەس، دەسەك تە قاناعاتتانارلىق جاعداي دەپ ايتا المايمىز. ەڭ باستىسى، جاستارعا جول بەرۋ، قوعامدىق ماسەلەگە قاتىستىرۋ، ساياساتقا تارتۋ سياقتى جايتتار كوڭىل كونشىتپەيدى. جاستارىنا جاعداي جاساعان ەلدەر سولتۇستىك ەرۋپوپا ەلدەرى، اقش ءتۇبى داميدى، وركەنيەتكە قول جەتكىزەدى، كرەاتيۆتى جولىن تابادى. بىزدە ءالى كۇنگە دەيىن ەسكى سارىن، ءتىپتى 40-50 جاستاعى ادامنىڭ ءوزىن جاستار دەپ بىلەمىز. بۇل تۇرعىدا ەسكى گۆارديا جاسارىن جاسادى، ەندى جاستارعا جول بەرۋى كەرەك. جاستاردىڭ مۇمكىندىكتەرىن پايدالانا الماي وتىرمىز. ولاردىڭ ءوز ەلىندە وركەندەپ دامۋىن، الەۋمەتتىك ماسەلەسىن، ءبىلىم الۋىن، دەنساۋلىق ساقتاۋىن، مانساپ جولىن قامتاماسىز ەتىپ وتىرمىز دەپ ايتا المايمىز. جۋىردا عانا جاسالعان الەۋمەتتىك زەرتتەۋدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا، قازاق جاستارىنىڭ 30-40%-ى ءوزىنىڭ بولاشاعىن قازاقستاندا كورمەيدى، مۇمكىندىك بولسا، ايتەۋىر شەتەلگە وقۋعا-جۇمىسقا، تۇپكىلىكتى قونىس اۋدارۋعا اۋىپ كەتۋگە ىنتا ءبىلدىرۋى ءبىز قانداي مەملەكەت قۇردىق دەگەن ماسەلەگە كەلىپ تىرەلەدى. تاۋەلسىزدىك العالى بەرگەلى كەمى ءۇشىنشى ۇرپاق تۋدى. ولار وتارلىقتى كورمەگەن، وتارشىنىڭ الدىندا تىزە بۇگۋ دەگەندى بىلمەيتىن، الەممەن كونتەكستە، تەلەديدارعا كوز جۇمىپ سەنبەيتىن، ءوز ويىمەن قورىتا بىلەتىن، ءموبيلدى. مۇنى ەلدىگىمىزدى كۇشەيتۋگە تارتۋ كەرەك. قازىرگى تاڭدا جاستاردىڭ كوپشىلىگى ازاماتتىق تۇرعىدا بەلسەندى ەمەس، ولار تىم از. ساياساتقا ارالاسپايدى، بىلگىسى كەلمەيدى. كوبى جەكە باسىنىڭ ماسەلەسىمەن ءجۇر. شەتەلگە كەتىپ، جاقسى ءبىلىم الۋ، بيزنەسىن قۇرۋ. جانە بۇل تۇرعىداي جاستاردى ەشبىر كىنالاۋعا بولمايدى. جاس ۇرپاق – قوعامنىڭ كورىنىسى، ورتا-ۇلكەن بۋىننىڭ جاۋاپكەرشىلىگى. بۇعان ەڭ الدىمەن كىنالى – اعا بۋىن مەن بيلىك. ۇلكەن بۋىن «بالەسىنەن اۋلاق»، «جۇمعان اۋزىڭدى اشپا»، «بيلىك نە دەسە سوعان كون» دەگەن سولاقاي قۇندىلىقتار جاستاردى ساياساتتان الىستاتتى. قوعامداعى ۇلىق-مىقتىنىڭ ءبارى كىل جەمقورلار، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر. جاستاردىڭ ايىبى ەمەس، ارينە. قايتالاپ ايتام، جاستاردىڭ الەۋەتى زور. جاۋاكەرشىلىكتى تەك جاستارعا عانا ارتىپ قويۋعا بولمايدى. بۇگىنگى تاڭدا ءار سالادان جاستاردىڭ تالپىنىسىن بايقايمىز، دەگەنمەن سونشالىق كەڭ اۋقىمدا ەمەس. بيلىك مۇمكىندىك بەرۋى ءتيىس، قولداماسا دا، ەڭ بولماعاندا شەكتەپ، كەدەرگى كەلتىرمەسە دەيمىز. ساننان ساپا شىعادى.
3. جوعارىدا ايتقانىمىزداي بىزدە بيلىك ءترانزيتى تولىق ىسكە اسقان جوق. ءالى دە تۇڭعىش پرەزيدەنت ءوزىنىڭ بيلىكتەگى ءبىرتالاي لاۋازىمىن ساقتاپ وتىر. بۇل قازىرگى قالىپتاسقان ساياسي جۇيەنىڭ شىندىعى. دەسەك تە جوقتان بار جاقسى. باسقا ەلدە دە بيلىك ءترانزيتى جۇرگەندە وسىنداي وتپەلى كەزەڭنەن وتۋگە ءماجبۇر. كەيىنگى پرەزيدەنت بۇرىنعى باسشىسىنىڭ كولەڭكەسىنەن شىعىپ، ءوز كۇشىنە ەنۋى – دەموكراتيالىق مەحانيزمدەرى ءالى قالىپتاسا قويماعان ەلدەر ءۇشىن قالىپتى جاعداي. وكىنىشكە وراي، ءبىز وباما كەتىپ، ەرتەڭىنە ترامپ ىڭ-شىڭسىز كەلە قوياتىن، عاسىرلار بويى دەموكراتيانى ۇستىن ەتكەن امەريكا ەمەس ەكەنىمىزدى ەسكەرگەن دۇرىس. ءبىز بۇل جولعا ەندى تۇستىك. كورشى وزەكستاندى الىپ قاراساق، وسىدان ءۇش جىل بۇرىن كەلگەن ميرزيوەۆ ەكس-پرەزيدەنت كاريموۆتىڭ كوز جۇمعانىنا قاراماستان العاشقى ءبىر-ءبىر جارىم جىل سونىڭ كولەڭكەسىنەن شىعا الماي ءجۇردى. وتپەلى كەزەڭدە ەسكى نۆارديا اقىرىنداپ كەتىپ، ءوزى شىن مانىندەگى پرەزيدەنتكە اينالا باستادى. ءبىز دە ايتەۋىر وسى وتپەلى كەزەڭدى وتكەرەمىز. قوعام دا اتسالىسۋى قاجەت. مەنىڭ داۋىسىمنىڭ ءمانى جوق دەيتىن ەنجار كوزقاراستى، بەيجاي قاراۋدى قويۋ كەرەك. قۋىرشاق پارلامەنتتىڭ حالىقتىق پارلامەنتكە اينالۋى – تالاپشىل قوعامنىڭ قولىندا. ساياسي اعارتۋشىلىق جوق، باق تەك ءازىل-ىسقاق پەن ويىن-ساۋىق بولسا، بۇعان قوعامدى ايىپتاۋعا بولمايدى. بىراق جاعدايدى وزگەرتۋ جەكەلەگەن ساياساتكەردىڭ نەمەسە وپپوزيتسيا وكىلدەرىنىڭ عانا ەمەس، اركىم ءوز جاۋاپكەرشىلىگىندە.
4. قاسىم-جومارت توقاەۆتان ەڭ الدىمەن مەملەكەتشىلدىك ساياسات كۇتەمىز. ەلدىڭ تاعدىرى، ونىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن وركەندەۋى ءبىر ادامعا قاراپ قالماۋى كەرەك. ول مەيلى دانىشپان نە كەمەڭگەر بولسىن، ءبىر ادامعا قاراعان حالىقتىڭ بولاشاعى دۇرىس بولمايتىنى انىق. قاندايدا ءبىر شەشىمدى ساۋاتتى، ادال تۇردە قوعاممەن كەلىسە وتىرىپ قابىلدايتىن مەملەكەتشىل ۇستانىمدا بولۋى كەرەك. ساياسي-ەكونوميكالىق ماسەلەنى قوعام پىكىرىن ەسكەرە وتىرىپ شەشسە قۇبا-قۇپ. مۇندا قوعامنىڭ ءوزى دە سەن تيمەسەڭ، مەن تيمە بادىراق كوز دەگەن ۇستانىمنان ارىلۋ كەرەك. بىرەۋ قانداي بۇيرىق بەرەدى ەكەن دەپ ەمەس، سول بۇيرىقتى ءبىز قابىلدادامىز دەگەن تۇسىنىككە كەلۋ قاجەت. ەۋروپانىڭ وركەندەپ وتىرۋىنىڭ سىرى كەرەمەت پرەزيدەنت سايلاعاننان ەمەس، سوعان ماجبۇرلەپ، قالت كەتكەندە جولعا سالاتىن تالاپشىل-ساۋاتتى قوعامنىڭ اسەرى. قوعامدىق باقىلاۋ مەن تالاپ جوق جەردە، نەمقۇرايلى بولسا، ءاۋ باستا ەڭ كەرەمەت دەگەن باسشى ءتۇبى بۇزىلادى. ەشكىم شىندىقتى بەتىنە ايتپاي، اينالاسىنداعىلار جاعىمپازدىققا بوي الدىرسا دانىشپان تۇلعانىڭ ءوزى تۋعان حالقىنىڭ جەندەتىنە اينالىپ شىعا كەلەدى. اراب كوكتەمىندەگى باستاپقىدا ەلىنىڭ سۇيىكتىسى بولعان قاددافيدىڭ تراگەديالىق ولىمىنە سوعان جول بەرگەن قوعامنىڭ دا قاتىسى بار ەمەس پە؟! ەڭ ماڭىزدىسى، توبىرلىق سانا-سەزىمنەن ارىلىپ، ازاماتتىق قوعامعا اياق باسۋ.
5. وسى ءتارىزدى ونداعان-جۇزدەگەن ءۋاج كەلتىرۋگە بولادى. قاشان استى-ءۇستى باي ەل كۋۆەيت سياقتى ءومىر سۇرەدى، قاشان زاڭنىڭ الدىندا ءبارى تەڭ بولادى، سوت جۇيەسى قاشان تاۋەلسىز بولادى..؟ بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابى بىرەۋ عانا. ءوزىن وسى ەلدىڭ قوجايىنى دەپ بىلەتىن، جاۋاپكەرشىگىن سەزىنەتىن، بەلسەندى قوعام قالىپتاسقاندا. مەن تۇك شەشپەيمىن، ۇيدە وتىرا بەرەمىن دەسە وزگەرىس بولا قويۋى ەكىتالاي. قوعام ءوزى ويانىپ، ويانعان قالپىندا كوپشىلىككە اينالعاندا عانا ادام قۇقىقتارىنىڭ ماسەلەسى شەشىلەدى. وزدىگىنەن ەشتەڭە بولمايدى. امەريكا كەلىپ، ءادىل قوعام ورناتىپ بەرمەيدى.
6. ءوز بەلسەندىلىگىن وركەنيەتپەن، زاڭدى جولمەن بىلدىرگەن دۇرىس. اركىم ءوز دەڭگەيىندە. قاراپايىم ازامات قازاقشا سويلەپ، جەمقورلىققا جول بەرمەي، ءوز تەگىن قازاقشالاۋ... سياقتى قولىنان كەلگەنشە ۇلەسىن قوسسا. ال ساياسي تۇرعىدا ۇلتتىق سەنىم كەڭەسىندە ليبەرالداندىرۋ تەتىكتەرىن ازىرلەۋدە. قوعامنىڭ قوردالانعان جان ايقايىن رەۆوليۋتسيامەن ەمەس، وركەنيەتتى الاڭداردى: باسپاسوزدە، توك شوۋدا، دەباتتا، پارالامەنتتە، الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءبىلدىرۋ ارقىلى ورتاق مامىلەگە كەلگەن دۇرىس. مۇنداي مۇمكىندىكتەر كوبەيىپ كەلە جاتىر. جاستار وسى مۇمكىندىكتەردى قوزعالىسى نە پارتياسىن قۇرۋعا پايدالانۋى كەرەك. وسىلايشا ونداپ، جۇزدەپ تىركەلسە. ءوز باسىم كەز كەلگەنىنە قولداۋ كورسەتۋگە، پوليتەحنولوگيا بويىنشا ءدارىس وقىپ، تاجىريبەمەن ءبولىسىپ، قولعابىس بولۋعا دايىنمىن. تاعى ءبىر ەسكەرەتىن ماڭىزدى جايت، قوعامدىق-ساياسي قۇرىلىمدار جەكەلەگەن تۇلعالار اياسىندا ەمەس، يدەيا-ۇستانىم اياسىندا توپتاسۋى قاجەت.
7. ءبىلىم سالاسىنداعى وقۋلىقتار ولقىلىعى، ۇشتىلدىلىك ءتارىزدى بىتپەيتىن نەگىزسىز ەكسپەريمەنتتەر، جۇيەسىز باستامالار، ەشبىر جاۋاپكەرشىلىكسىز شەنەۋنىكتەردىڭ اياقسىز باستامالارمەن اينالىسۋى، الەمدەگى جوو مىڭدىعىنا ماڭدايالدى نۋ، كيمەپ، قبتۋ ت.ب. بىردە-بىرەۋى كىرمەيتىنى، 3 ميلليوننان استام ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتىپ ءجۇر دەگەن ازاماتتاردىڭ الەۋمەتتىك جاعىنان قورعالماۋى... سياقتى شيرەك عاسىردا قوردالانعان  بىلىقتى ەڭسەرمەي جاڭا بيىككە قالاي قول سوزۋعا بولادى. عىلىم سالاسىنداعى عالىمداردىڭ ەڭبەگڭ، جالاقىسى، الەۋمەتتىك جاعدايى ماسەلەلەرى شاش ەتەكتەن. سونىمەن قاتار جوو اراسىندا، ءبىلىم بەرۋدە باسەكە جوقتىڭ قاسى. مينيسترلىكتىڭ بۇيرەگى ۇنەمى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتتەرگە بۇرىپ تۇراتىنى، جەكەمەنشىك وقۋ ورىندارىن تۇنشىقتىرۋعا تىرىساتىنى... ءدال سولاي ساياساتتا دا ءسوز جۇسىندە جەتى پارتيا بولعانىمەن، ءىس جۇزىندە «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ مونوپولياسى. ەكونوميكا، ەنەرگەتيكا، كوممەرتسيا، مۇناي سالالاردا مونوپوليا عانا. باسەكەلەستىك جوق جەردە وزىق ويلى، تاپقىرلار العا قارا ءۇزىپ شىقپايدى. جالعىز جولى – مونوپوليانى تىيىپ، باسەكەگە باسىمدىق بەرۋ.
8. قوعامنىڭ نارازىلىعى، تالابى كۇشەيىپ كەلەدى. بۇل جاعىمدى بولعانىمەن، وسىنداي اشۋ-ىزانى ۋاھابشىلدار، الاكوزدىلەر اسىرا سىلتەپ، ارام پايدالانىپ كەتۋى مۇمكىن دەگەن جاعىمسىز تۇستارىن نازارعا الۋ كەرەك. قازىرگى قازاقستان قوعامىن بىركەلكى دەپ ايتا المايمىز. توپ كوپ، مۇددە دە ءارتۇرلى. ۇلتتىق قوعامدىق كوزقاراس قالىپتاسپاعان. بۇعان وتارلىق سانا، تاۋەلسىزدىك جىلدارى جۇرگىزىلگەن ساياساتتىڭ كەمشىلىگى سەبەپ. جاي عانا ۋكرايناداعى جاعدايعا كوزقاراسىمىز مۇلدەم كەرەاعار: ءورىستىلدى قاۋىمداستىق رەسەيدى قولداسا، قازاقتىلدى سەكتور ۋكراينا جاعىندا. قوعام جىك-جىككە بولىنگەن، قازاقتىڭ ءوز ىشىندەگى بىركەلكىلىك جەتكىلىكتى دارەجەدە ەمەس. قالا مەن اۋىل، باي مەن كەدەي، دالا مەن ءاسفالتتىڭ قازاعى، تازا-شالا قازاق... جىل سايىن دەموگرافيانىڭ قازاقتىڭ پايداسىنا شىعىپ جاتقانى قۋانتارلىق دۇنيە. الايدا ساپا ماسەلەسى، قوعامدى ۇيىستىراتىن قۇندىلىقتار مەن ساياسي سانا-سەزىمىن وياتىپ، اعارتاتىن مۇمكىندىكتەردىڭ جەتىسپەۋى سورىمىز بولىپ وتىر. بۇل سۇراققا بىرجاقتى جاۋاپ بەرۋ قيىن.
9. جالعان ءسوزدى – ادالدىق پەن شىندىققا، باستىققا جاعىنۋدى – حالىق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىككە، مەنمەن تاكاپپارلىقتى – قاراپايىمدىلىق پەن مەملەكەتشىلدىككە، شەتەلگە باس ءيۋدى – ۇلتتىق نامىس پەن ءوز كۇشىنە سەنۋگە الماستىرۋ قاجەت.
10. مەنىڭشە، جىلدىق قورىتىندىنى، قۇتتىقتاۋدى مەملەكەت بولعان سوڭ زاڭدىق قيسىندى جولمەن ابىرويدى ساقتاۋ، كونستيتۋتسيالىق تۇرعىدان قازىرگى پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ جاسايتىن رەتى. تاعى قوسار وي، قازاق قوعامى كۇنتىزبەلىك جىلدىڭ سوڭى حريستياندىق جاڭا جىلدى تويلاۋ بىرتىندەپ سايابىرسىپ كەلەدى. جۇرە كەلە ءوزىمىزدىڭ ءتول مەرەكەمىز ءاز-ناۋرىز تويى، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىنە قاراي ويىسىپ، مەملەكەت باسشىسى رەسمي قۇتتىقتاۋىن تۇركى جۇرتىنا ورتاق جىل باسىندا جاساسا قۇبا-قۇپ.

بۇيىرتسا، الداعى جىلى ەلىمىز دەموكراتيا جولىمەن وركەندەپ، شىن مانىسىندە ءادىل ءارى ادال قوعامعا اينالايىق! قازاق بولاشاعىنىڭ گۇلدەنۋى ءوز قولىمىزدا. 2020 جىلى وسى تۇسىنىككە كەلىپ، جاۋاپكەرشىلىك سەزىنسەك. كەلەشەك ۇرپاعىمىز ەلدەن بەزىپ ەمەس، ماقتانىپ، العا سۇيرەيتىندەي بولسىن. ءار قازاق جەرى، وتانى، ۇرپاعى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا الىپ، بەلسەندى بولسىن! قوعامدىق باقىلاۋ مەن تالاپشىل ازاماتتىق قوعام، وركەنيەتتى قادام – ەڭ توتە-تۋرا جول.

"The Qazaq Times"