Ağa buın közimen jıljabar: Aldağı jaña jılda qwttıqtau sözin kim aytadı?

Sarapşılar 2000 jıldar basındağı azamattıq qoğamnıñ özgeriske talpınısınan keyin wzaq uaqıtqa (adam ömirimen aytqanda) sayabırsıp qalğan sayasi señ biıl birşama qozğalğanın aytadı. Köpşiliktiñ pikirinşe, bwl eks-prezident Nazarbaevtıñ de-yure twrğısında ornınan ketuimen baylanıstı.

Astanalıq otbasınıñ bes birdey balası opat bolğan küni erteñinde 5 aqpan saylau turalı qauesetke qatıstı «jwrttı dürliktirudiñ qajeti joq, onday jağday bola qoymas» degen Nazarbaev arada qırıq kün ötken boyda ökilettigin toqtatının mälimdegen  edi. Al säuirdiñ 23-i biliktik «Nur Otan» partiyasınıñ kezekten tıs XIX s'ezinde eks-prezident bwğan «üş jıldan astam dayındalğanın», «seriktesterine, özi tärbielegen kadrlarğa mwqiyat zer salğanın» aytıp ağınan jarıldı. Osılayşa ornına Toqaev tağayındaldı. Kitaphanadağı Qauipsizdik keñesi törağası men Aqorda iesi prezident röline qatıstı el arasında qosbiliktik turalı talas tudı. Eski kadrlardan twratın jaña biliktiñ äleumettik-sayasi talabı küşeygen narazı qoğammen qarım-qatınası jäne biılğı mañızdı oqiğalar jöninde orta-ülken buın sarapşılarınıñ oy-pikirin bilip edik. Eskişe qarakiik jılı deytin 2019 jıldıñ qorıtındısı turalı belsendi jastardıñ közqarasımen aldıñğı şığarılımnan tanısuğa boladı.

Saualdar:

1. Biılğı resmi türde bastalğan "bilik tranziti" jäne Toqaev pen Aqorda mañındağılar jii aytatın "liberaldanu" barısında qanday oqiğalar kütpegen jağdayda nemese däl jospar boyınşa jüzege astı dep oylaysız?
2. Biılğı «jastar jılındağı» jastardıñ memleket isine, äsirese sayasi-qoğamdıq ömirine belsene aralasuın qalay bağalaysız? Jastarğa jıl ne berdi, ne aldı? Öziñiz kuä bolğan zamana köşinde bwrnağı buın men bügingi öskinniñ arasında qanday ayırmaşılıq, ne erekşelik bayqadıñız?
3. Toqaevtıñ prezident qızmetine tağayındalğanına 9 ay ötti. Qandayda bir baylam jasauğa erte bolar. Dese de memleket basşısınıñ №184 jarlıqtan keyingi ayaq alısın qalay bağalaysız?
4. Endigi jılı, jaña onjıldıqtıñ basında Toqaevtan ne kütesiz? Qalıñ bwqara tilep, azamattıq qoğam talap etip otırğanday ol demokratiyalıq sayasi reformalar jürgizuge batılı bara qoya ma?
5. Qazaqstanda adam qwqıqtarı qay uaqıtta şınayı kepildendirilgen, qoldanbalı qwndılıqqa aynaladı? Bwl tek joğarıdan tömen qaray jüretin üderis pe? Älde...
6. Jañadan qwrılıp jatqan sayasi qwrılımdar, partiyalar men qozğalıs-wyımdar, aldağı uaqıtta qanday düniege saq bolıp, neni qaperge twtqanı dwrıs? Maman retinde keñes berseñiz.
7. Eldiñ büyirinen qısqan qımbatşılıq, baspana tapşılığı, ğılımdı köpşilikke beyimdeu, ilimdi äleumettik lift äri kul'tke aynaldıru, jwmıssızdıq, aymaqtağı infroqwrılımdı damıtu mäseleleri keler jılı qalay jalğasuı mümkin?
8. Wlttıñ ülkeni bolmaydı. Biraq jas memleket retinde Qazaqstan halqı sanasınıñ zamanaui örkenietti qwndılıqtarğa ilesui sizdiñ köz aldıñızda keşe, bügin jäne erteñ qanday qarqınmen jürmek?
9. Şınayı memleketşildigimen öz azamattarınıñ aldında alğısqa bölenip, abıroy arqalauı üşin bilik, naqtıraq aytqanda, şirekğasırlıq jüye, sizdiñ jeke közqarasıñız boyınşa, qanday 5 kemşiligin qay 5 qasietke almastıruı kerek?
10. Äuesqoy säuegeylik swraq. Sizdiñşe, 31 jeltoqsannan 1 qañtarğa qarağan tüni jaña jıldıq tilekti kim aytadı? Eks ne bügingi prezident, qaysısı?

Jasaral Quanışalin, oppoziciyalıq sayasatker

1. Iä, köpten beri söz bolıp kele jatqan «bilik tranziti» biıl formaldı türde jüzege asqan siyaqtı bolıp köringenimen, dälirek aytsa, Nazarbaev rejimi solay etip körsetkisi kelgenimen, is jüzinde eşqanday da «tranzit» bolmağanın tek sayasatşılar, sayasattanuşılar, resmi sarapşılar ğana emes, qarapayım halıqtıñ da basım köpşiligi körip-bilip otırğanına eşqanday kümän joq. Qaraorda wyalmay-qızarmay bizdiñ elimizdiñ jäne älem jwrtşılığınıñ köz aldında Nwrswltannıñ «prezident qızmetinen ketui» türinde bastap, onıñ bayırğı qolbalası Qasım-Jomarttıñ «prezidenttikke saylanuı» türinde jalğastırıp, sodan beri «Tranzit» atauımen aqımaqtar üşin jürgizip jatır. Osı bir wzaq-sonar masqara spektakl' barısında, ärine, bwrınğı qalpında bilep-töstep otırğan «kökesiniñ» rwqsatınısız eşteñe istemeytin, istey almaytın Qasım-Jomarttıñ atınan äldebir «özgerister» jasağanday tür körsetkeni bolmasa, şın mäninde eşqanday özgeris bolğan joq. Jäne «kitaphana», basqaşa aytqanda – diktator Nazarbaev bilik tizginine tas kenedey jabısıp otırğan kezde el, halıq kütken özgerister boluı da mümkin emes!
2. Bwrınğı jäne qazirgi jastar arasındağı bastı ayırmaşılıq – eger KSRO kezinde Qazaqstan jastarı jappay Kreml'diñ partiyalıq-keñestik ideologiyası qwrsauında oqıtılıp-tärbielense, qazir balabaqşalardan bastap, joğarı oqu orındarına deyin jappay rejimniñ qwlaqkesti qaraşwnaq qwldarına aynalğan sorlı mwğalimder men oqıtuşılar arqılı Nazarbaevtıñ jeke basına tabındıru ideologiyasınıñ qwrsauında oqıp-tärbilenuinde. Mwnıñ «jarqın» körinisteriniñ biri – studentterdiñ türli jiındarda hormen «Nwrswltan-Qazaqstan!» dep bir jerlerin jırta qışqıruı! Nätijesinde soñğı ideologiya keñes zamanındağıdan, tipti, Stalinniñ jeke basına tabınu kezindegiden de asıp tüsip, mülde şekten şıqqan jiirkenişti, qwbıjıq sipatqa ie boldı. Salıstıru üşin: «mwrttı kösemniñ» jeke basına tabınu qanşalıqtı keñ qanat jaysa da, mäselen, onıñ esimi qatardağı qalağa nemese köşelerge berilgenimen, el astanası, äuejay, jekemenşik universitet jäne basqa ob'ektilerge berilmep edi.

Biraq meni osınday küyinişti jağdaydıñ özinde adamgerşilik, azamattıq qasietterin saqtap qalğan qazaq jastarınıñ qarası uaqıt ötken sayın köbeyip kele jatqanı quantadı. Mwnıñ ayqın däleli – soñğı jıldarı, eñ aldımen – bilik Esil audandıq sotınıñ zañsız şeşimimen «ekstremistik wyım» dep, tıyım salğan, al rasında taza oppoziciyalıq QDT qozğalısınıñ (jetekşisi – M.Äbiläzov) tikeley ıqpalımen jii ötip jatqan narazılıq akciyalarına qatısuşılar qatarında jastardıñ barğan sayın köbeyip, negizgi küşke aynaluı. Sondıqtan, Mwstafa Şoqay babamızdıñ sözimen aytqanda, men jastarğa senemin.

Al atı ğana «prezident», zatı sol bayağı Qazaqstan Kompartiyası Ortalıq Komitetiniñ birinşi hatşısı Nazarbaev taptaurın bolğan keñestik dästürge say jariyalağan «Jastar jılı» siyaqtı wrandatqan nauqandardıñ öskeleñ wrpaqqa bereri şamalı, ärine.

3. Toqaevtıñ ötken uaqıt işindegi ayaq alısı, qaytalap aytam, onıñ tek Nazarbaev tağayındağan, demek – halıq saylamağan jalğan prezident ekenin tolıq däleldedi. Mwnıñ naqtı mısalınıñ biri retinde, äñgimeni köbeytpey, meniñ öz basıma tikeley baylanısı bir faktini keltireyin. Biıl 7-şi säuirde men 70-ke toldım. Sol mereytoyıma özim jasağan sıyım retinde twñğış kitabımdı şığarmaq bolıp, onı Almatıdağı baspahanağa bergen jerimnen oğan WQK «batırları» basıp kirip, terilgen, basuğa dayın twrğan kitaptı tärkilep alıp ketti. Sodan soñ, amal joq, Bişkektegi bir baspahanağa bastıratın bolıp kelistim. Alayda meniñ özimniñ är basqan qadamım añduda bolğandıqtan, osı ispen aynalısqan meniñ dosımdı «üş ärip» şekarada wstap, onı şetelge şığa almaytındardıñ «qara tizimine» kirgizip qoydı jäne küni büginge deyin ol kitaptı elge jetkizu jolın kesip otır.

Sodan, biıl qaraşanıñ 15-i feysbuk jelisinde «Gospodin Tokaev, izbav'te menya ot politiçeskoy slejki i presledovaniy kontorı Masimova!» attı aşıq hat jariyaladım. Alayda Qasım-Jomarttan eş habar bolmağan soñ, 12 jeltoqsan «Tokaev hranit grobovoe molçanie v otvet na moe otkrıtoe pis'mo» attı jazba jariyalap, sonda onıñ «V slışaşem gosudarstve kajdıy grajdanin doljen çuvstvovat' sebya v bezopasnosti i zaşişennım ot lyubıh proyavleniy samodurstva i nekompetentnosti so storonı çinovnikov. Ot takih çinovnikov mı budem reşitel'no otkazıvat'sya, izbavlyat'sya» degen sözderiniñ halıqtan jäne şetelden arzan sayasi wpay jinau üşin ğana aytılğan bos söz, jalañ populizm ekenin atap körsettim.

Sonday-aq jügensiz (samodur) policiyanıñ bir belgili bloger, küresker jastı eş negizsiz twtqındauına baylanıstı osı aydıñ18-i «Gospodin Tokaev, osvobodite Azamata Baykenova i nakajite çinovnikov-samodurov» attı post jariyalap edim, tek söz jüzinde ğana «qaharlı» Qasım-Jomart tağı da ünsiz qaldı.

Mine, «Qazaqstannıñ ekinşi prezidenti» degen darday atağı bar Toqaevtıñ şınayı bet-beynesi.

4. Joq, ärine. Joğarıda aytılğan faktiler mwnday optimizmge eşqanday orın qaldırmaydı. Sondıqtan 1992 jıldıñ qırküyek ayında «Azat» gazetiniñ №12-şi sanında jariyalanğan «Qazaqstan üş qwbıjıq şeñgelinde. Prezident Nazarbaevtıñ sayasatı turalı aşıq äñgime» attı kölemdi maqalamnıñ tüyini retinde: «Nazarbaevqa men senbeymin, sondıqtan oğan eşqanday ümit artpaymın», – degenimdi men bügin Toqaevqa da qatıstı qaytalaymın.
5. Mına rejim kezinde, yağni «joğarğı jaqtan» bwl mümkin emes. Bwğan biz tek özimiz tärizdi keşe KSRO «şapanınan» şıqqan Gruziya, Ukraina, Qırğızstan, Moldova, Armeniya ülgisimen Nazarbaev rejimin tömennen, köşege şıqqan halıqtıñ jappay beybit narazılıq akciyaları arqılı bilikten ketirgen kezde ğana qolımız jetedi.
6. Bügingi tañda jañbırdan keyin qaptap şıqqan sañırauqwlaq siyaqtı birinen soñ biri qwrılıp jatqan Mamay, Imanbay, Jükeev, Duvanovtardıñ QDP-sı, Twrğımbaev, Mwqtaylardıñ «Erkin halqı» jäne basqa partiyalardıñ barlığı – Qaraordanıñ jobaları. Bwğan eşqanday kümän joq.

Öytkeni Qazaqstanda barlıq şınayı oppoziciyalıq partiyalardı – Kozlovtıñ «Alğa»-sın, Äbdildin-Aldamjarovtıñ Kompartiyasın «ekstremistik wyımdar» retinde joyıp jiberip, sayasi keñistikti olardan tıp-tipıl etip tazartqan diktatorlıq bilik, älbette, halıqtı adastırıp-şatastırıp, Äbiläzovtıñ QDT-sınan basqa jaqqa bwrıp äketu maqsatımen özi «batasın» bergen älgindey partiyalar bolmasa, basqa eşqanday partiya qwruğa jol bermeytini ayday anıq aqiqat. QDT-nıñ jariyalanımdarına «layk» basqanı üşin ğana köp balalı analardı sottap jatqan ozbır rejim, «Biz «Nwr Otandı» bıt-şıt qılamız! Rejimdi qwlatamız!» dep aşıq mälimdegen Mamaydı, «Biz parlamentke kirip, Nazarbaevtı quamız! Toqaevtı Konstituciyamen ketiremiz!» dep jar salğan Twrğımbaevtı tayrañdatıp, «erkeletip» qoyıp, olardıñ emin-erkin «oppoziciyalıq» partiyalar qwruına jol aşıp qoyatınday därejede esinen auısıp ketken joq. Sondıqtan Qaraordanıñ osınau jaldamalı jansızdarına meniñ berer keñesim: «Eger senderdiñ Qwdaydan qorqatındarıñ ras bolsa, biliktiñ tapsırısımen halıqtı aldaudı, jalğan partiyalar qwrudı toqtatıp, täubege keliñder!».

7. Qazirgi rejim ädettegidey halıqtıñ köñilin aulap, uaqıtşa aldausırata twru üşin, qwrılısşılar tilimen aytqanda, keybir «kosmetikalıq jöndeuler», yağni, közboyauşılıq şaralar qoldanuı mümkin, biraq odan artıqqa barmaydı. Esesine elimizdi tonaudı, halıqtı qanaudı, Qıtay, Resey siyaqtı totalitarlıq «wlı derjava» basşılarımen auız jalasıp, olarğa jer üsti-jer astı qazına-baylığımızdı, tipti qazaqtıñ qasietti qara jerin ülestiru bağıtındağı qılmıstıq sayasatın, sol arqılı el täuelsizdigine, twtastığına, qauipsizdigine alapat qauip töndiretin is-äreketterin küşeyte tüsedi. Eger, ärine, onı tezdetip auızdıqtay almasaq...
8. Birinşiden, Nazarbaev 2005 jılı beti bülk etpey bizdiñ halqımızğa jala jauıp, bükil tarihımızdı belinen bir-aq sızıp, bükil älemge jariyalağanınday, «Qazaqstan eşqaşan şekarası da, memlekettiligi de bolmağan», sondıqtan tek «wlı Nwrswltannıñ arqasında ğana» alğaş qwrılğan «jaña, jas memleket» emes. Qazaqstan – sonau saq, ğwn, köne türik, qıpşaq, Şıñğıshan imperiyası, Joşı wlısı («Altın Orda»), Qazaq handığı, Alaşorda ükimeti sındı bizdiñ babalarımız qwrğan memleketterdiñ zañdı mwrageri retinde öz memlekettiligin qaytadan qalpına keltiruşi irgeli el.

Ekinşiden, meniñ joğarıda aytqan pikirlerimnen bwl swraqqa berer principti jauabım da ayqın bolsa kerek. Atap aytqanda, Qazaqstandı, qazaq halqın tolıqqandı wlttıq müddelerimizge say alğa qaray alıp jüru, şın mäninde qarqındı damıtıp, damığan elder qatarına qosu mindetin biz tek 30 jıl boyı otarsızdandıru sayasatın jürgizbey, qazaqtıñ tilin, dinin, ädet-ğwrpın, salt-sanasın, dästürlerin, tarihın, ädebietin, mädenietin jäne basqa bayırğı wlttıq qwndılıqtarın jañğırtuğa, tiisti därejede damıtuğa kedergi jasap kele jatqan diktatorlıq Nazarbaev rejiminen qwtılğan kezde ğana oydağıday jwzege asıru mümkindigine ie bolamız.

9. Qazirgi bilik, 30 jıldıq Nazarbaev rejimi – ne isteseñ de eşqanday özgeris jasauğa kelmeytin, äbden irip-şirip, bitken rejim. Onı birdeñeni almastıruğa köndiru jönindegi äñgimeniñ bäri – tek öziñdi-öziñ aldau ğana. Sondıqtan, bastı mäsele bwl rejimdi tüp-qopara, tügel basqa memlekettik basqaru jüyesine almastıru jöninde ğana boluı tiis. Al onday jüyeniñ bizdiñ elimiz üşin eñ qolaylısı, meniñşe, parlamenttik respublika jüyesi. Bwl twrğıda meniñ közqarasım QDT-nıñ öz aldına qoyğan negizgi maqsat-müddelerine tolıq say keledi.
10. Biz bügingi tañda Nazarbaevtıñ patologiyalıq taqqwmarlığı, bilik maniyası nätijesinde endi bilikten ketuge qorqu jağdayına jetui («Şın ketsem, qılmıstarım üşin sottalamın!») kesirinen eşqanday qalıpqa da, aqılğa da sıymaytın paradokstar elinde twrıp jatırmız.

Bir jağınan, men «Bügingi Qazaqstanda qosbilik orın aldı» degen pikirmen kelispeytinder qatarınanmın. Öytkeni, qaytalap aytam, 30 jıl boyı barlıq bilik qalay Nazarbaevtıñ, basqaşa aytqanda – jeke bilik rejiminiñ qolında bolsa, qazir de däl solay.

Sonımen qatar, ekinşi jağınan, Qaraorda öz halqımızdı jäne şeteldi «Qazaqstanda eşqanday qosbilik joq» dep sendiruge tırıssa da (ayttım ğoy, şındığı da sol), bizde qazir formaldı türde qosbiliktiñ anau-mınau emes, şaması, bwğan deyin eşbir basqa elde bolmağan soraqı türi orın aldı! Jäne bwl jağday – tek halıqtıñ ğana emes, biliktiñ de basın qatırıp, mwnday tragikomediyalıq absurdtan qalay şığudıñ amalın taba almay alaswrtıp qoyğan twyıq jağday.

Qazir Qaraorda Jaña jılda «elbası» men «prezidenttiñ» eşqaysısın renjitpey, ekeuiniñ de halıqtı qwttıqtau mümkindigin izdestirude. Biraq onıñ qanday şeşimge keletinin tap basıp kesip aytu, ärine, qiın. Bwl jerde tek bir närse ayqın – qalay aytsa da, eki «sabazdıñ» ekeui de tilek aytadı. Basqaşa boluı, meniñşe, mümkin emes...

Äzimbay Ğali, t.ğ.d., professor, sayasattanuşı

1. Avtoritarlıq rejimder öz betimen bilikten bas tartpaydı. Biraq bizdiñ jağdayda bizdiñ bilik tranzitti özi bastap otır. Sonıñ däleli retinde birqatar batıl qadamdar jasap, bilikti öz qolımen zañdı legitimdi mwragerge berip otır. Bügingi künde QR  prezidentik  respublika. Sonımen birge ötpeli kezeñge säykes legitimdi prezidenttiñ özin tüzep, bağıttap otıratın avtoritarlıq organ tağı bar. Bwl avtoritarlıq sayasi modernizaciyanı jüzege asıru maqsatı. Liberaldanu ürdisin joqqa şığarmauın, biraq tım liberaldanu bayau bolıp körinui mümkin. Liberaldanu ürdisiniñ kezekti qadamdarı jedeldeu jürui mañızdı bolar. Bwl joğarğıdan tömen kelgen sayasi qadamdar, basqaşa boluı mümkün emes. Liberaldanu keri damu scenarii boluı ıqtimaldığı da  joq emes, äzirşe bağıttan tayğan joqpız. Demek revolyuciyalıq scenariydi kütkender de qoğamda az emes.
2. Qoğamda är öskinniñ öz tüsinigi boluı sociologiyalıq qağida. Jastardıñ äleumettik damuı, bilik transformaciyasın maksimaldıq twrğıda bağalauı tañ qaldırmaydı. Bizdiñ jastar «Ukraina sabağın» este saqtauı kerek. Qazaqstandağı ıqtimal sayasi dürdarazdıq Reseydiñ Qazaqstanğa şabuıl jasauğa taptırmas sıltau boların wmıtpağan jön. Soltüstik Qazaqstan oblısı men Qostanay oblısında qazaqtıñ ülesi 35% ekenin wmıtpağay. Sondıqtan Qazaqstanğa äskeri-sayasi jinaqılıq pen sergektikti saqtap otıru kerek. İs nasırğa şapsa äskeri şığındardıñ bas tauqımetin jastardıñ özi köterip aladı. Sondıqtan «jau joq deme, jar astında». Sabırlıq saqtağan jön.
3. Toqaevtıñ prezidenttigine tağar sın bolsa, bwl ekonomikalıq körsetkişter bolar. Mäselen, 2015 pen 2016 jıldarı 1.0% jäne 1.2% ekonomikalıq ösim boldı. Bwl ekonomikalıq stagnaciya körinisi edi. Endi biz biıl 4.3% körsetkişke jettik, bwl memleketimizdiñ tranzit pen sayasi qwqıqtıq modernizaciya jolına tüskeniniñ sättiliginiñ kuäsi. Jağdaydıñ odan arı tüzelui qwqıqtıq jäne sayasi reformalardıñ qarqını men şınayılığına baylanıstı. Ekonomikanıñ damu qarqını elimizdiñ demokratiyağa qadam basıunıñ sınşısı, yağni ob'ektivtik indikatorı.
4. Qoğamğa üş-tört kepildik kerek: ol personaldıq, yağni jeke bastıñ qauipsizdik kepildigi jäne jeke menşik kepildigi. Üşinşi kepildik – jerge jeke menşik, yağni fermer, jeke qojayın ieligi eşbir kümänsiz bolğanı dwrıs. Törtinşi, eñ qiını – eski qoğamnıñ adepteri (mıqtıları) sayasi sahnadan tayu kerek, bwl lyustraciya amalınıñ kerektigin däleldeydi. Partiyalıq-keñestik-komsomol bilik  nomenklatura ökilderi, otarşıldıq rejimniñ qızığın körgender «itjekkenge aydalmasa da» sayasi-moraldıq sot ayıptauınan ötip, sayasi ömirden tolıq şettetilui kerektigi zañdı qadam. Kommunistik ideologiya – faşizmniñ analogı, basqa jağdayda eski zamannıñ elesteri bizdi adastırıp, ayağımızdan şala beretin boladı.

5-6. İşki jäne sırtqı sayasatta: adam qwqığı men wlttıq müdde – bastı princip boluı mändi. Adam qwqığın taptamau – eñ qiın mäsele bolatının bilemin. Qoğam özi adam qwqığın eşbir kodeksiz qorğauğa qwlşınuı mañızdı.

7. Elimizde, qazaqtıñ işinde urbanizaciya ürdisi küşeyip keledi. Elimizdiñ öndirgiş küşteriniñ damu kon'yukturası, ekonomikalıq damu qarqını, jwrtşılıqtıñ ornalasu geografiyası halıqtıñ mobil'di boluın talap etedi. Endigi talaptar jwmıs, biznes pen qızmet qay qalada, ne ölkede bolsa, sol jaqqa oylanbay köşe beru kerek. Qazaqstannıñ qay bwrışı bolsa da – sen sol eldi mekende öz näpaqañdı tabasıñ, tek jatıp aluğa bolmaydı. Bügingi künniñ özinde perspektivası bar jwmıs, biznes  pen qızmet izdep kelgen qalada köñilden şığatın infraqwrılım bolmauı ıqtimal. Sonımen birge janğa jaylı tuğan ölkede tiisti jwmıs pen biznes jürmeui äbden mümkin. Qazirgi tañda Qazaqstannıñ özinde «öli qalalar», dağdarıstan şığa almaytın, konyukturadan tıs qalğan ölkeler, ekonomikalıq perspektivası  wzaqqa barmaytın öndiris salaları da bar. Bwl narıqtıq qoğamnıñ bwltartpas zañı. Kezinde  GDR men FRG qosılğan twsta, bwrınğı «güldenip twrğan» Şığıs Germaniya ölkeleriniñ socialistik industriyası qwrdımğa ketkenin öz közimmen kördim. Däl sol siyaqtı bizde de ekologiyalıq talaptan şıqpaytın öndiris, postindustrialdıq talapqa say emes öndiris jabılıp jatır.
8. Iä, wlttıñ ülkeni de, kişisi, jası da kärisi de bolmaytın şığar. Qazaq europalıq eldermen qatar wlttıq memleketin XIV ğasırda Orıs hannıñ twsında, tarihnamamızdıñ bas derekterinde XV ğasırda Jänibek pen Kereydiñ kezinde wlt memleket şañırağın kötergeni belgili. Qalay eseptesek te qazaq wltı Europa halıqtarımen qatar töl memleketiniñ tuın sinhrondı jağdayda köterdi. Qazaq qırıq qırğınnan ötse de bedeldi europalıq elderdey sanı bar. Qazaqstadağı qazaqtıñ sanı 13 million desek, al elimizde 18.6 millionnan artıq twrğın bar. Bizdiñ memleket älemdegi 245 eldiñ arasında twrğındar sanınan  64 orında eken. Mäselenki, halıq sanınan bizden kem Niderlandıda 17.4 million,Çehiyada 10.6 million, Grekiyada 10.4 million, Şveciyada 10.3 million, twrğın bar. Atalğan memleketterdiñ bärinde  halıq sanı azayuda, al qazaq sanı ösude. Qazaq jılma-jıl az degende 255-260 mıñğa artıp keledi. Bizde halıqtıñ jas qwramı jağınan qarttarğa qarağanda jastar ülesi basım.
9. Iä, tarihi tağdır är wlt pen wlısqa qasieti men qasiretine qaray, ozığı men tozığına say jazasın beredi. Özin asqaq, wlı sanağan gunn taypaları memleket qwrıp däuirlep, pälen ğasır älemdi dürkiretip ayağı  jer betinen joyıldı. Qıtaydan Şığıs Europağa deyin keñistikti qılışı men jebesine bağındırğan moñğoldar büginniñ juas köşpendileri, mal bağudan aspay qaldı. Qıtaydı bağındırıp, Orta Aziyağa auız salğan mançjwrlar öz wltın qwjatta körsetuge arlanadı desedi. Qazaqtar moñğoldar siyaqtı jaugerşilikte passionarlıq quatın tauıspasa da, sanı azayıp, wzaq ğasırlar boyı qoñırqay otarşıldıq tirşilikte qala berdi. XX ğasırdıñ basında birneşe dağdarıs pen qırğın-aşarşılıqtı basınan ötkerdi. Zobalañ zaman, aşarşılıq qırğındı basınan ötkerip,  wlt retinde şıñdaldı. Ğasır ayağında qazaq esin jiıp, egemendik alıp, örkendeu jolına tüsti.

Birinşiden, qazaq  wltı men memleketi egemendik alğan twsta körşi memleketterge döñ aybat körsetuge barğan joq. Körşi memlekettermen jerge talas dauı jäne qazaq tarapınan özara janjal tuğan joq. Mäselenki, Ferğanalıq qırğız-özbek, täjik-özbek qaqtığıstarı, Qarabaq üşin talasqan armyan-äzirbayjan janjalı bolğanı belgili, orıs pen moldavan arasındağıday teketires sol ölkeni dağdarısqa äkeldi.

Ekinşiden, 90-şı jıldarı Nazarbaev-Qajıgeldin radikaldıq ekonomikalıq reformalardı jürgizip, eldi narıqtıq jolğa qoydı. 2001 jıldan bastap ekonomika qarqındap östi. Qazaqstannıñ İJÖ Orta Aziya elderine qarağanda 2,5 ese artqanı esimizde.

İşki sayasatta Qazaqstan oñtaylı araqatınas formulasın taptı degen edik. Qazaqstandağı qazaq wltı ülesi 1989 jılı tek 39,7% bolğan, sondıqtan separatizm qauipi tım zor edi. Biraq Qazaqstan basşılığı aldımen orıs jwrtşılığınıñ jäne Kreml'diñ köñilin taba bildi. Al Şığıs Qazaqstandağı qazaq-orıs teketiresi Kazimirçukti auızdıqtauımen jım-jırt toqtadı. Sonımen Qazaqstan eşbir teketiressiz Nazarbaev sayasi abıroy jinadı. Bwl jağdaydı üşinşi eleuli jetistik deuge boladı.

Ärine ülken iste kemşilikter de jiberildi. Solardıñ biri korrupciyalıq äreketerdiñ tereñ boy alğanı. Az uaqıtta Qazaqstannıñ lauazımdı ekonomikalıq qızmettegi twlğaları oligarh jäne dollarlıq millionerlerge aynaldı. Bwl kemşilik jüyeli sipat aldı. YAğni jemqor mehanizm şaruaşılıq mehanizmge wlasıp, mindetti tetikke aynaldı. Bwl Qazaqstannıñ sayasi-ekonomikalıq bağıtındağı bastı kinäratı. Tağı bir mañızdı kemşilik, qazaq tiliniñ egemendik kezeñnen bastap qağaju körgeni. Qazaqtıñ sayasi elitasınıñ rekruttaluı negizinen orıs tildi twlğalardan qalıptasqanı közge tüsedi. Tipti qazaqşa erkin söyleytin twlğalar «bärine tüsinikti bolsın» dep orısşa tildesuge dağdılandı. Bara-kele bwl ürdis normağa aynaldı. Onıñ üstine latınşağa ötu qazaq tiliniñ öristeuine soqqı bolmaq. Üşinşi mañızdı kemşilik, sayasi elita ökilderi qwramında negizinen oñtüstik ölkesi basımdıq tanıtsa, batıs öñirinen jetkiliksizdeu boluı közge tüsedi. Sonımen birge kadrlardı irikteude eski kompartiyalıq-komsomoldıq kadrınıñ köptigi lyustraciya (qiıp tastau) jürgizilmegenin körsetedi.

Sonımen, bitken isten min tauıp, sın aytuğa oñaydıñ oñayı ekeni belgili. Qalay bolsa da Qazaqstan egemen el retinde 30 jıldıq mejege tabıspen kele jatır. Jeke basım ötken tarihımızdağı bitken iske täubeşilikpen qaraymın.

10. ...

Dos Köşim, sayasattanuşı, qoğam qayratkeri

1. Birinşiden, «Ükimet auıstı», «Bilik auıstı» degen sözderge, öz basım pälendey män bermeymin. Adamdardıñ auısuı – Ükimettiñ ne Biliktiñ auısuına äkelmeydi. Bwl sözim jaña prezidentke de qatıstı... Bilikke jaña bir sayasi top, jaña bağıt wstanğan sayasi küş kelgen joq. Sondıqtan «tranzit» degenimiz artıqtau şığar. Ötken saylau körsetkendey, onday top basın köterse, olardı oppoziciya men bilik birige talaydı eken. Ekinşiden, «liberaldanu» operaciyasında da bilik öziniñ josparın jüzege asırdı (oppoziciyanıñ kömegimen), al jeñiliske wşırağan wlttıq bağıttağı toptar men azamattar boldı. Al kütpegen oqiğağa – prezidenttik saylauda Ämirjan Qosanovtıñ halıqtıñ basım köpşiliginiñ qoldauına ie boluın jatqızar edim. Üşinşiden, osı jılı qazaq eliniñ sayasi jağdayı, qoğamdağı pikir ağınınıñ san türli özgeriske wşırağanı sonşalıq, qoğamda ne bolıp jatqanın, özgeristerdiñ qanday bağıtqa bet bwrğanın, kimniñ – dos, al kimniñ – jau ekenin bilmey de qalğan siyaqtımız: «Mäñgilik prezidentimiz» ornınan ketken siyaqtı, biraq zer salıp qarasañ... äli de taqtan tüsken türi körinbeydi... Onıñ qızmetin uaqıtşa orındauğa kelgen Toqaev mırza birde «Elbasınıñ jarqın jolın jalğastıramın» dep jar salıp, onsız da halıqtıñ qarsılığı men mazağına wşırağan Astananı «Nwr-Swltanğa» auıstırsa, birde ağılşın tilin ne üşinşi, ne besinşi sınıptan bastayıq dep, eks-prezidenttiñ bastı wranınıñ birin joqqa şığaruğa kiristi. Eñ qızığı, «saylaudı ädil ötkizemin» dep uäde berip (demek, bwl – bwrınğı saylaudardıñ ädiletsiz ötkenin moyındau. Eger osınıñ aldındağı saylaular ädil ötse, «bwl saylau ädil ötedi» dep ne jını bar? – D.K.), saylaudı bwrın-soñdı bolmağan zañ bwzuşılıqtarmen ötkizdi! Özderin oppoziciyamız dep ataytın toptar da bärimizdi mäñgirtip tastağan siyaqtı; äueli prezidenttik saylauğa tüsemin degen batırlar, özderin wsınatın birlestikter men partiyalardı taba almağandıqtan ba, älde tağı basqa sebepterden be, keyin bastartıp, özderi qatısamız degen saylauğa boykot jariyaladı. Al wltşıldar, özderiniñ bir de bir kandidatı tirkelu şartınan öte almaytının bilgennen soñ, 22 jıl oppoziciyada bolğan azamattı wsınıp edi (bizdiñ wlttıq bağıtımızdı ömir boyı qoldamağan oppoziciya, eñ bolmasa, özderiniñ adamdarın qoldaytın bolar degen oymen – D.K.), osı 22 jılda Ämirjanğa bir auız söz aytpağan (birge talay qwrılımdarda jwmıs istegen, dämdes, dastarhandas bolğandar– D.K.) äriptesteri «odan ötken jaman joq» dep şığa keldi. Kündestik pe, bäsekelestik pe, bilmeymin... Aytpaqşı, bwnday jağday Ämirjan Qosanov jöninde de orın aldı. Oğan öleñ şığarıp, «jalğız jwldızımsıñ» degen jandar, saylaudan soñ «bizdi satıp ketti!» dep balağattauğa köşti. Özderin «oppoziciyamız» dep ataytın, biraq äliptiñ artın bağıp, naqtı is-äreketke barmaytın JSDP birde «saylauğa qatısamız» dep jar salsa, endi birde bizderge «boykottan» artığı joq eken dep tañ qaldırdı. Ermwrat Bapi äriptesimiz birese partiyanıñ törağası bolıp, endi bir sätten keyin ornınan alınıp, «mınalar jındı ma?» degen (Ermwratqa emes, partiyağa bağıttalğan swraq– D.K.) swraq qaldırdı. Biraq eñ qızığı, Ermwrattı partiyağa basşı etip qoyğan da, alğan da sol adamdar, sol top... Özin basşı qılğanda «partiyanıñ basşıları satılıp ketti» demegen Erekeñniñ özin alıp tastağanda partiya basşılığına «jaman bağa» bergeni – qızıqtıñ tağı bir kökesi boldı. Bıltır Bryussel'ge barıp Europarlament deputattarımen kezdeskende, bizderdi «Aqordanıñ jobası», «Bel'giyağa barıp, qıdırıp jür», «Olardı qalay jiberdi...» dep ayqay şığarğan toptar, saylau nauqanı kezinde Parijge, Kievke barıp jatqandar turalı jaqtarın aşpay, tağı bir tañ qaldırdı. Al Wlttıq qoğamdıq senim keñesin jasaqtağandar, odan da äri ketti – 16,2% halıqtıñ senimine ie bolğan (biliktiñ bergeni– D.K.) Ämirjandı ısırıp tastap, 1,8% alğan kommunisti keñeske kirgizip, tağı bir şeşimi joq esepti aldımızğa tarttı. Qısqası, klassikanı esimizge alsaq,  «Dat karoldiginde adam tüsingisiz jağday bolıp jatır» dep tolıq aytuğa boladı.
2. Eşqanday özgeşelikti bayqamadım. Ärine, bayağı nauqanşıldıqpen «galoçka» qoyatın jüzdegen ne mıñdağan is-äreketterdiñ jasalğanın joqqa şığaruğa bolmaydı, biraq ol äreketter biliktiñ bir satısınıñ ekinşisine esep beruimen ayaqtalğan siyaqtı. Öz basım, osınday «jıldar» men «aylıqtardan» Keñes kezinde-aq mezi bolğanmın. Eger bıltır «Jastar jılı» bolsa, biıl nege «Orta jastağılardıñ jılı» bolmaydı...
3. Baylam jasau erterek bolar, biraq onıñ alğaşqı qadamdarına bağa beretin uaqıt jetken siyaqtı. Bärin sanamalap jatu artıq bolar, sondıqtan mağan wnamağan üş qadamın atap aytayın. Olar mınalar: Astananıñ atın özgertui (bizdiñ zañımız boyınşa twlğa qaytıs bolğannan keyin bes jıl ötken soñ ğana onıñ atın qala, köşelerge beruge boladı); zañdı belden basa otırıp, bwrın-soñdı bolmağan ädiletsiz saylau ötkizui; diplomatiyalıq bwltalaqqa salğanımen, Reseydiñ Qırımdı zañsız basıp alğanın moyındauı. Endi men qoldağan üş qadamına keleyik. Olar – ağılşın tilin birinşi sınıptan bastap oqıtuğa kelispeui; latın grafikasına negizdelgen jaña älipbidi tağı bir qarap şığuğa mümkindik berui; sayasi reformalardıñ qajettigin moyındauı. Qısqası, Toqaev mırzanıñ «bergeninen bereri köp» deuge de boladı, bwrınğı jüyeniñ jalğası desek te jañılmaymız. Ärine, meni qızıqtıratın bastı mäseleler – wlttıq bağıttağı (qazaq tili, oralmandar mäselesi, qazaq mädenieti, t.t.) özgerister men demokratiya qwrılımdarınıñ ornauı, jwmıs isteui. Wlttıq mäsele äzirşe qozğalmay, siresip twr, al sayasi reformağa jan bitetin tärizdi. Biraq sayasi partiyanı tirkeu üşin qajetti adamdar sanın 40 mıñnan 20 mıñğa tüsiru kerek degeni – meni qayran qaldırdı! Bwl eşqanday dereksiz, dälelsiz alınğan sandı «äyteuir azaytalıq» degen nietpen ekige bölu siyaqtı bolıp körindi. Nege 20 mıñ? Ol qaydan şıqqan san? Twrğındardıñ sanınıñ payızına şaqqandağı san ba, älde saylauşılardıñ sanına baylanıstı alınğan mölşer me? Qırıq mıñnıñ qaydan alınğanın bilmey, dal bolıp jürgen qoğamğa Prezident tağı bir swraq qaldırğan siyaqtı. Bwl – «bäri meniñ qolımda, kerek bolsa – qısqartamız, qajet dep tapsaq – köbeyte salamız» degendi körsetti. Ekinşiden, köppartiyalıq instituttıñ qalıptasu 40 mıñdı ekige bölumen şektelmeydi. Sayasi partiyalar turalı zañ tolıq qayta qaraluı şart.
4. Ärine, sayasi reformalardı jürgizuge batıldıq pen qayrat bersin deymin. Alayda sayasi jüye sol jüyege qızmet etken adamdarmen birge kelmeske ketui kerek edi. Al bwrınğı jüyeniñ köşbasşıları, «halıq talap etipti» dep, jaña sayasi jüye qwruı – eşqaşan jüzege aspaytın arman. Ol qoğamdağı kezekti aldau, biliktegilerdiñ uaqıttın sozu bolıp qala beredi. Osıdan otız jıl bwrın onı da kördik. Esteriñizde bolar, Täuelsizdikten soñ bilik basına qayta kelgen (sol totalitarlıq jüyege qızmet jasağan, kommunistik ideologiyanıñ jauıngerleri bolğan) bwrınğı kompartiyalıq top Qazaq jerinde ädiletti qoğam jasay almadı, kerisinşe, avtoritarlıq jüyeni ornattı. Sondıqtan, meniñ kütetinim – jaña sayasi küştiñ bilik basına kelui. Eger Toqaevtiñ bastauımen sol, jaña sayasi küşterdiñ keluine jağday jasap ketse, bwl biliktiñ bastı qızmeti osı bolar edi.
5. Birinşiden, Qazaq eliniñ azamattarınıñ basım köpşiligi adam qwqığı men erkindiginiñ ne ekenin, ne beretinin, onı demokratiya instituttarınıñ irgetası ekenin tüsingende ğana şınayı qwndılıqqa aynaladı. Ökinişke oray, bizdiñ köpşiligimiz demokratiya degenniñ ne ekenin tolıq tüsine qoyğan joqpız... Ekinşiden, bwl ärqaşan tömennen joğarı qaray jüretin üderis. Adam erkindigi – bilikke emes, adamdarğa, jeke individterge kerek. Bilikke senip tapsıruğa bolmaytın bir mäsele bolsa, ol – adam qwqığı jäne söz, pikir bostandığı dep bilemin. Üşinşiden, demokratiyanıñ qwrılımdarı, qwndılıqtarı keşendi türde ömirge enui kerek. Demek, «ädiletti, erkin saylau» institutı ornap, al «jergilikti özin-özi basqaru institutı» joq bolsa (bizde osınıñ ekeui de joq!) ol elde demokratiya joq degen söz. Al adam qwqığı saqtalmağan jerde demokratiya turalı söz aytudıñ özi qılmıs. Sondıqtan joğarıdağı swraqqa jauap bireu – aq: Qazaq elinde «Köppartiyalı jüye», «Ädiletti, erkin saylau», «Söz bostandığı», «Jergilikti özin özi basqaru», t.t. bolğanda ğana adam qwqığına kepildik keledi.
6. Eñ bastısı – mädenietti boluı kerek. Ekinşiden, öte mädenietti bolu kerek. Üşinşiden, tağı mädenietti bolu kerek.
7. Biz otız jıl boyı taz qalpımızda kele jatqan elmiz. Sondıqtan keler jılı da osı qalpımızda qalamız. Ärine, älemdik ekonomikalıq dağdarıs, şikizat bağası degender bizdiñ beyşara tirşiligimizge belgili bir deñgeyde äser etedi, alayda ol ötkinşi qiınşılıq ne ötkinşi jaqsaru bolıp qaladı.
8. Jas memleket degenmen keliskim kelmeydi. Ärine, eki ğasırdan soñ, täuelsizdigimizdi qaytadan aldıq. Biraq 5-6 ğasır qazaq bolğanımızdı qayda qoyamız. Ekinşiden, biz kez kelgen özgeriske dayın elmiz. Ökinişke oray, sol özgeristerdiñ soñınan erip ketip, özimizdiñ wlttıq qwndılığımızdan ayrılıp qalıp otırğan wltpız. Örkeniet qwndılıqtarı – adamzat qwndılıqtarı, sondıqtan olardıñ barlığı derlik bizdiñ tirşiligimizde, salt-dästürimizde bar dünieler. Alayda, ...basqanıñ dästüri qızıq siyaqtı. Soğan jügiremiz. Meniñşe, zamanaui qwndılıqtar men öziniñ wlttıq qwndılıqtarın biriktire wstauğa tırısıp otırğan japon wltı bizge ülgi boluğa layıq siyaqtı. Qwdayğa şükir, qazirgi jastar işimdik pen temekiden alıstay bastadı, dinge köñil böletin boldı, endi qazaqtıñ tilin qoldaudı qolğa alsa, wlttıq bağıtqa bet bwramız dep oylaymın. Otarşıldıq kezeñi qazaqtıñ ruhı men namısın jasıttı, memlekettik sayasat osı otız jıldıñ işinde bwlardı tirilte almadı, (şındap aytsaq, tiriltkisi de kelmedi – D.K.) al 60-70 jıldarı qalıptasqan ziyalı qauım (jel qaydan soqsa, sol jaqqa qisayatın ziyalı qauım – D.K.) wlttıñ aldındağı parızın atqara almadı.
9. Birinşi, «jağımpazdıq» kemşiliginen arılıp, är twlğağa bet-jüzine qaramay şınayı bağa beruge kelsek deymin. Qıtaylar «Maonıñ jasağan eñbeginiñ 70% qıtay halqına, memleketine jaqsılıq alıp keldi, al 30% qatelik boldı» deydi. Al bizdiñ jüye, sol jüye tudırğan jağımpazdar «pendeniñ bäri qatelesedi, biraq Prezidentimiz eşqaşan qatelespeydi» deydi. Qazaq eşqaşan jağımpaz bolğan halıq emes. Biz – jağımpazdıqqa jiirkene qarağan wltpız. Osı qasietimizden ayrılıp qaldıq

Ekinşiden, bwl jüye «halıq – bilmeydi, al bilik – bärin biledi» degen aqımaqtıqtan arılu kerek. Esteriñizde bolsa, jerdi satuğa şığarğanda da, üştildilik mäselesin bilim salasına engizgende de, latın grafikasına köşkende de bilik «biz bilemizge» salında. Halıqpen aqıldasqan da joq. (Parlamentti halıqtıñ qalaulıları dep aytuğa wyalamın – D.K.). Sasqandarınan keyin san türli komissiyalar qwrıp, «mädenietti türde» şeginis jasadı.

Üşinşiden, jüye «biz kinäli emespiz» degen wstanımnan arılıp, «jauapkerşilik» degen wstanımğa köşse dep oylaymın. Joğarıdağı aytılğan mäselege qayta keleyik. Jerdi satuğa şığarğan, sol arqılı qoğamda bilikke qarsılıq tudırğan Parlament müşeleri halıqtıñ aldında jauap berdi me? Joq. Olardıñ ärqaysısına bes jıl arqalatıp jiberse, kelesi Parlament deputattarı Ükimettiñ wsınısın qabıldar kezde oylanar edi, halıqpen, qoğammen aqıldasarı edi. Nemese mektepke ağılşın tilinen sabaq beretin mwğalimder dayındaymın dep milliarttağan teñgeni jelge şaşqan Bilim jäne ğılım ministri türmege tüsti me? Joq. Qısqası jauapkerşilik bolmağan jerde bilikke kenim de bolmaydı.

Törtinşiden, biliktiñ bastı kemşiligi – keñestik, onıñ işinde orıstıq bağıttı saqtap qaluı. Olar osı otız jılda qazaq mäselesin, onıñ işinde qazaq tiliniñ mäselesin şeşken joq, şeşuge tırısqan da joq. Bwl bärimizge belgili jäyt, sondıqtan täptiştep aytıp jatu artıq bolar. Biliktiñ orıstanuı – onıñ bastı kemşiligi. Demek, bilikke wlşıldıq qasiet kerek

Besinşiden, qazirgi jüyede bilik pen baylıq birigip ketti. Baylıq kerek bolsa, bilikke bar, nemese bilikke jaqındau kerek. Bwl – eñ qauıpti jağday. Örkenietti elderde biznes öz betinşe, atqaruşı bilik öz betinşe jwmıs isteydi. Bizde bilikke kelgender bir-eki jıldıñ işinde baylıqqa keneletin «qızıq» jağday bar. Osıdan arılu kerek.

10. Ekeui qatar twrıp aytadı dep oylaymın.

Qadirjan Asqarov, Demokratiyalıq partiyanıñ wyımdastıru komitetiniñ müşesi

1. Aytarlıqtay jüzege asqan oqiğalar joq dep aytuğa boladı. Bilik keñinen jariyalap senimin arttırğan Wlttıq qoğamdıq senim keñesiniñ özinen de, keybir sonıñ müşeleriniñ moyındağandarına qarağanda, nätije kütu mänsiz.
2. «Men jastarğa senemin» degen Mağjannıñ, «Jastar – wlt bolaşağınıñ qamqorşısı» degen Bendjamin Dizraelidiñ jalındı sözderin eskersek, bizdiñ jastardıñ biılğı öz tarapınan memleket isine, sayasi-qoğamdıq ömirine belsene aralasuğa talpınıs tanıtqandarı, sözsiz, öte quanıştı jağday dep esepteymin. Al bilik tarapınan jastardıñ bwl qwlşınısına qanday «qwşaq jayılğanı» jalpı qoğamğa mälim.

Sonda mına bir swraqtar tuındaydı: biliktiñ mwnday äreketimen wltımızdı, elimizdi qanday bolaşaq kütip twr; şının aytqanda, jastarına osınday tosqauıl jasaytın memelekettiñ bolaşağı bar ma?.. Jastardıñ köbi el isimen, sayasatpen şaruası bolmay şetelge qonıs audarudı armandauda, mümkindikteri bar orta buın azamattarı da balların damığan elderde tärbieleudi maqsat etip jür. Mwnıñ sebepteri nede? Sebebi sol jastar, jas ata-analar Mwhtar Jäkişev siyaqtı azamattardıñ tağdırın körip otır. Jıldar boyı «aldımen ekonomika, sodan keyin – sayasat», «Elu, otız damığan elderdiñ qatarına kiru qajet» dep wrandattı. Olay bolsa ne sebepten elu-otız emes – elimizdi älem deñgeyinde birinşi orınğa şığarğan azamat, ekonomikadağı jetistikterine qaramastan osınday qatıgezdikke wşırap otır? Mwnday jağdayda bolaşağına, bilikke kim senedi? Bilik basında otırğandar elge şınayı janı aşitın belsendi jastardı qoldaudıñ ornına, betterin qağıp, qoğamdı «Jastar jılı» degen qwrğaq sözben äldiletip, keñes zamanınan qalıptasqan dästürmen sol bilikten ayırılğısı kelmey otır.

Bwrnağı buın men bügingi öskinniñ ayırmaşılıq pen erekşelikterine kelsek. Meniñ studenttik dostarım Jeltoqsan köterilisine qatısqan, özim ol kezde äskerde bolğam. Ökinişke oray, sol kezdegi jastardıñ qwlşınısına ziyalı qauımnan da, jalpı ağa buınnan da bwqaralıq qoldau bolmadı, sağı sındı. Sondıqtan bolar – Jeltoqsan köterilisi Keñes odağınıñ qayta qwru kezeñindegi jüyege qarsı eñ alğaşqı narazılığı bolsa da, keyin Baltıq, Kavkaz respublikalarında bolğan köterilisterdey aytılmaydı. Ärine, ol kezdegi sayasi jağday qiınıraq boldı: bizdiñ wrpaq jetpis jıldıq keñestik nasihattan jaña-jaña oyanıp jattı. «Elu jılda el jaña» demekşi – qazirgi zamanda el elu jılda emes, bes-on jıl sayın özgerip, ekpindi damıp bara jatır. Biraq bwl tehnikalıq damu twrğısınan ğana. Al sayasi jağınan – qazirgi biliktiñ şirek ğasır nasihatınan oyanu da oñayğa tüspeyin dep twr. Oğan qosa keybir pikirlerge süyensek, ruhtı wrpaq otız jılda jañarıp twradı degen oy bar. Soğan qarağanda qazirgi oyanıp jatqan jastar buını sol Jeltoqsannan otız jıl ötkennen keyin payda bolıp otır. Ärine bwl wrpaqtıñ aqparattıq ta, tehnikalıq ta mümkindikteri bizge qarağanda äldeqayda jaqsı. Sondıqtan elimizdiñ, wltımızdıñ, memleketimizdiñ bolaşağın oylasaq, jastarğa senu kerek, jastardı qoldau kerek!

3. Bwl ärine eks-prezidenttiñ bilikti tolığımen baqılap, qolınan şığarıp almaudıñ amalı. Oğan qosa aldın-ala qoyılğan talap boluı kerek. Bir qızığı, qoğamda elde qosbilik ornatıldı ma degen talqılau jürip jatır. Añğarğanım qazaqtildi qoğamda «elbası» dep Nazarbaevtı atasa, orıstildiler (deputattardıñ özi) «glava gosudarstva» dep Toqaevti atap jür. Sonda elbasınıñ audarması memleket-el bası emey ne? Bwl halıktı segmentterge bölu üşin ädeyi jasalıp otırğan äreket boluı äbden mümkin. Mısalı, Qırım jöninde, Almatınıñ atauın «Alma-Atağa» özgertu jönindegi taqırıptar da sol tärizdi...
4. Kütetinim şamalı. Degenmen, birinşiden, ärine jariyalanğan reformalardı jürgizuge mümkindik berilip, sözge emes naqtı äreketine qarap bağa beru kerek. Ekinşiden, bwqara, azamattıq qoğam tek qana tileumen, talap etumen emes, bilikke sayasi ıqpalın küşeytip, naqtı talap qoyumen sol reformalardı jüzege asıruğa köndiru kerek.
5. Bwl azamattıq qoğam qalıptasıp, bilikke sayasi ıqpalın küşeytken jağdayda ğana jüzege asatın is. Köpbalalı analar, şeteldegi qandastar, şeteldik kompaniyalardağı qazaqstandıq jwmısşılar men käsipkerlerdiñ t.b. taptalıp jatqan qwqıqtarın qwndılıqqa aynaldırğısı kelip otırğan bilik äzirge bayqalmaydı. Sondıqtan bwl – kerisinşe, tömennen joğarı qaray jüretin üderis bolu kerek der edim.
6. Jalpı bilikte otırğan top joğarıda aytılğan sebepterge baylanıstı halıqtıñ biriguin, azamattıq qoğamnıñ qalıptasuın qalamaydı. Sondıqtan atalğan wyımdar işinen iritki salu, bölinu äreketine boy aldırmaudı qaperge alğanı dwrıs. Sonımen qosa wltaralıq arañdatudan, jergilikti ağayındardı sırttan kelip jatqan qandasqa qarsı qoyu tärizdi arañdatudan saq bolu kerek. Onday arandatuşılıqtıñ, aqparattıq şabuıldardıñ sırt elderden de bolu qauipin wmıtpau qajet.
7. Ökinişke oray, bwl mäseleler äri wlğayatın siyaqtı. Sebebi äleumettik saladağı jobalardı qarjılandıru tapşılığı mäselesi öris alıp keledi. Siz atap ötken mäselelerge men halıqqa köbeyip salınıp jatqan türli ayıppwldardı qosar edim. Ol da qarjılıq tapşılığınıñ bir körinisi dep aytar edim. Soñğı aqparat boyınşa bir aptanıñ işinde ğana elde jol apatınan (tazartpağandıqtan) 39 (!) adam qaza tauıp, ondağan adam jaraqattandı. Qazir alimentten jaltarıp jürgen adamdardıñ ata-anasına, yağni balanıñ ata-äjesine mindetteu wsınısı aytıluda.
8. Bwl öte kürdeli mäsele. Ol tikeley bilikke, qoğam men janwyağa baylanıstı. Bileuşilerge qatıstısın kezinde Altekeñ (Altınbek Särsenbay – red.) «basşı halıq jadında qalıptastırıp ketken qwndılıqtarımen saqtaladı» dep aytqan edi. Qazir elimizde qanday qwndılıqtar payda bolğanın aytudıñ özi artıq bolar. Qoğamğa, äsirese ziyalı qauımğa kelsek, tağı bir kisiniñ «ziyalılarımız «beybit künniñ qaharmandarı» bolıp ketken dep aytqanı bar. Sebebi mereytoyına marapat, medal'-orden alğısı keledi. Bar maqsatı sol, el müddesimen şaruası joq... Ärine ar-namısın satpağan ağalarımız bar äli de. Bar ümit solarda jäne är otbasıda ata-babadan miras bolıp kele jatqan qwndılıqtarda, tektilik degen wğımda. Osıdan qol üzbey, qoğam qajetine jaratıp otırsa, halıqtıñ sanası zamanaui örkenietti qwndılıqtarmen tolısadı dep senemin.
9. Meniñ jeke közqarasım boyınşa, şınayı memleketşildigimen öz azamattarınıñ aldında alğısqa bölenu üşin şirek ğasır äbden jetkilikti uaqıt. Sondıqtan bügingi jüye qalğan abıroyın saqtap qalu üşin jariyalağan sayasi reformalarınan bastap, joldı jaña formaciyalı şınayı memleketşil sayasatkerlerge beru kerek. Al eski jüyeniñ qanday kemşiliginen arılu kerek deseñiz, olar: mängürttik, jemqorlıq, jağımpazdıq, nadandıq, közboyauşılıq, traybalizm. Ornın almastıratın izgi qasietter retinde adaldıq, wltjandılıq, wlttıq müddeni qorğau, sayasi tabandılıq, käsibi biliktilik, şınayı äleumettik-zayırlı memleket qwrudı aldına tu ğılıp wstauı qajet.
10. Men üşin asa mañızdı emes, biraq jaña jıl bolğandıqtan «jañası» dwrısıraq bolar.

Rasul Jwmalı, sayasattanuşı

1. 2019 jıldı bwrınğı jıldardan sapalıq twrğıdan erekşelendiretin bastı jağdayı – sayasi tranzittiñ bastaluı. Äsirese, eldegi tek ekonomikalıq-qarjılıq emes, sayasi dağdarıs, memleketti basqaru jüyesiniñ dağdarısı ahualında qabıldanuı. Biıl dağdarıs pen narazılıqtıñ artuımen este qaldı. Esteriñizde bolsa, Qarağandıdağı jağday, astanadağı ört, köpbalalı analardıñ bas köterui... siyaqtı narazılıq köbeydi. Nazarbaevtıñ bilikten ketui, sayasattanu jöninde biraz oy aytıp jürgen adam retinde mağan kütpegen jağday boldı. Ärine jetispey twrğan twstarı bar, tolıqqandı tranzit äli de iske asqan joq, qosbiliktik körinisteri bayqalsa da, señ qozğaldı.

Nwrswltan Nazarbaev kezindegi El'cin siyaqtı tolıqqandı ketken joq. Sayasi tranzit bastalar aldında köpşiligimizdi alañdatqan mäsele – mwnıñ artı nege alıp keledi, täuelsizdik pen twraqtılıqqa qandayda bir nwqsan keltirmey me eken degen uayımdar men täuekelder boldı. Gruziyada, Ukraina da qalay bolğanı esimizde. Nemese Qırğızstanmen salıstırğanda bizdegi ädi de jalğasıp jatqan sayasi tranzittiñ qazirgi jağdayı qanağattanarlıq deñgeyde. Narazılıqpen qatar «osınıñ soñı jaqsılıqqa jetkizer» degendey ümit payda boldı. Eldiñ sayasi sauatı demokratiyanıñ balalıq şağımen twspa-tws kelip twr. Bwğan halıq kinäli emes. Birinşiden, wzaq jıldar sayasi taqırıptı jabıq esik jağdayında wstap kelgen ziyalılar men biliktiñ kinäsi.

Saylau tolıq ädil ötti dep ayta almaymın. Dese de joqtan bar jaqsı. Biz demokratiya taptalğan, söz bostandığı şektelgen jüyede onjıldıqtar boyı ömir sürip kelgen jağdayda bir saylaudan keyin tüpkilikti özgerip, ädil qoğam ornay qoyu ertegi ğana. Sayasat mümkindikter alañı, qiyal-ğajayıp älemi emes, ökinişke oray. Toqaevtıñ Mañğıstauğa saparında qarapayımdalıq tanıtuı, Arıstağı tötenşe jağdayda birinşi küni eldiñ janınan tabıluı jäne Wlttıq senim keñesin qwruı, naqtı zañdıq özgertuler engizui, äleumettik qoldau bastamaları onıñ halıqqa jaqındığın, sözden göri istiñ adamı ekenin añğartadı. Kez kelgen bilik, keremet adal, köregen bilik bolsa da öz erkimen demokratiyağa barmaydı, tek qana qoğamnıñ talabımen mäjbürli türde qadam basadı. Köp dünie qoğamnıñ özine baylanıstı. Zañdı jolmen, örkenietti ärekettermen qoğamdıq baqılau men talaptı küşeyte tüsu kerek. Aynalıp kelgende, ärtürli jañalıqtıñ özi qoğam talabınıñ saltanat qwrıp otıruınıñ körsetkişi, nätijesi, biliktiñ eñ sabırlı, wstamdı degen qazaqtıñ özi bwdan bwlay sanaspaytının wğınuı.

Mäsele qordalansa, bir küni jarıladı. Narazılıqtı alañğa jetkizbey, revolyuciyağa jol bermey şeşu kerek. Ädiletsizdik, qarama-qayşılıq, köñil tolmauşılıq barlıq qoğamğa tän dünie. Biraq örkenietti qoğamda ädil sot, täuelsiz baspasöz, mıqtı-täuelsiz parlament siyaqtı naqtı memlekettik instituttar bar. Olar isti nasırğa şaptırmay, mäseleni der kezinde bağalap, talabın jasap, şeşip otıradı. Al bizde, ökinişke oray, atalğan qwrılımdar atı bar da zatı joq. Parlament bar, biraq ol eşqaşan Jañaözen jağdayın talqılamaydı, Qarağandıdağı jağdayda jwmğan auzın aşpaydı, köpbalalı analar jaylı da tım-tırıs otıradı. Baspasöz de solay, joğarıdan rwqsat bolmasa, Arıs-Qarağandı turalı jazbaydı, aytpaydı. Saldarınan jabıq esik rejiminen aşu-ıza kerney beredi de qiın ahual qalıptasadı. Bizde örtti söndiredi, örtke alıp kelgen sebep pen alğışartpen jwmıs istemeydi. Qoğam men bilik arasında baylanıs köpiri, däneker boluı tiis. Bwlar qarama-qarsı qalıp qoysa, qanday senim boluı mümkin?

2. Bizde nauqanşıldıq äli de üstemdik qwrıp twr. Türli bağdarlamalar köteriledi: 2030, 2050, Eñbek qoğamı, Jastar jılı, Auıl jıldarı degendey... Sabaqtastıq joq. Biıl jastardıñ mäselesi keşendi türde şeşildi dep sanamaymın. Jekelegen taqırıptar köterilgenin moyındau kerek: jataqhana mäselesi şektelgen auqımda keşte bolsa qolğa alına bastauı, studentter stipendiyasınıñ ösui, olardı twrğın üymen qamtuda keybir jeñildikterdiñ engizilui. Mwnıñ özi jaman emes, desek te qanağattanarlıq jağday dep ayta almaymız. Eñ bastısı, jastarğa jol beru, qoğamdıq mäselege qatıstıru, sayasatqa tartu siyaqtı jayttar köñil könşitpeydi. Jastarına jağday jasağan elder Soltüstik Erupopa elderi, AQŞ tübi damidı, örkenietke qol jetkizedi, kreativti jolın tabadı. Bizde äli künge deyin eski sarın, tipti 40-50 jastağı adamnıñ özin jastar dep bilemiz. Bwl twrğıda eski gvardiya jasarın jasadı, endi jastarğa jol berui kerek. Jastardıñ mümkindikterin paydalana almay otırmız. Olardıñ öz elinde örkendep damuın, äleumettik mäselesin, bilim aluın, densaulıq saqtauın, mansap jolın qamtamasız etip otırmız dep ayta almaymız. Juırda ğana jasalğan äleumettik zertteudiñ qorıtındısı boyınşa, qazaq jastarınıñ 30-40%-ı öziniñ bolaşağın Qazaqstanda körmeydi, mümkindik bolsa, äyteuir şetelge oquğa-jwmısqa, tüpkilikti qonıs audaruğa auıp ketuge ınta bildirui biz qanday memleket qwrdıq degen mäselege kelip tireledi. Täuelsizdik alğalı bergeli kemi üşinşi wrpaq tudı. Olar otarlıqtı körmegen, otarşınıñ aldında tize bügu degendi bilmeytin, älemmen kontekste, teledidarğa köz jwmıp senbeytin, öz oyımen qorıta biletin, mobil'di. Mwnı eldigimizdi küşeytuge tartu kerek. Qazirgi tañda jastardıñ köpşiligi azamattıq twrğıda belsendi emes, olar tım az. Sayasatqa aralaspaydı, bilgisi kelmeydi. Köbi jeke basınıñ mäselesimen jür. Şetelge ketip, jaqsı bilim alu, biznesin qwru. Jäne bwl twrğıday jastardı eşbir kinälauğa bolmaydı. Jas wrpaq – qoğamnıñ körinisi, orta-ülken buınnıñ jauapkerşiligi. Bwğan eñ aldımen kinäli – ağa buın men bilik. Ülken buın «bälesinen aulaq», «jwmğan auzıñdı aşpa», «bilik ne dese soğan kön» degen solaqay qwndılıqtar jastardı sayasattan alıstattı. Qoğamdağı wlıq-mıqtınıñ bäri kil jemqorlar, memlekettik qızmetkerler. Jastardıñ ayıbı emes, ärine. Qaytalap aytam, jastardıñ äleueti zor. Jauakerşilikti tek jastarğa ğana artıp qoyuğa bolmaydı. Bügingi tañda är saladan jastardıñ talpınısın bayqaymız, degenmen sonşalıq keñ auqımda emes. Bilik mümkindik berui tiis, qoldamasa da, eñ bolmağanda şektep, kedergi keltirmese deymiz. Sannan sapa şığadı.
3. Joğarıda aytqanımızday bizde bilik tranziti tolıq iske asqan joq. Äli de twñğış prezident öziniñ biliktegi birtalay lauazımın saqtap otır. Bwl qazirgi qalıptasqan sayasi jüyeniñ şındığı. Desek te joqtan bar jaqsı. Basqa elde de bilik tranziti jürgende osınday ötpeli kezeñnen ötuge mäjbür. Keyingi prezident bwrınğı basşısınıñ köleñkesinen şığıp, öz küşine enui – demokratiyalıq mehanizmderi äli qalıptasa qoymağan elder üşin qalıptı jağday. Ökinişke oray, biz Obama ketip, erteñine Tramp ıñ-şıñsız kele qoyatın, ğasırlar boyı demokratiyanı wstın etken Amerika emes ekenimizdi eskergen dwrıs. Biz bwl jolğa endi tüstik. Körşi Özekstandı alıp qarasaq, osıdan üş jıl bwrın kelgen Mirzieev eks-prezident Karimovtiñ köz jwmğanına qaramastan alğaşqı bir-bir jarım jıl sonıñ köleñkesinen şığa almay jürdi. Ötpeli kezeñde eski nvardiya aqırındap ketip, özi şın mänindegi prezidentke aynala bastadı. Biz de äyteuir osı ötpeli kezeñdi ötkeremiz. Qoğam da atsalısuı qajet. Meniñ dauısımnıñ mäni joq deytin enjar közqarastı, beyjay qaraudı qoyu kerek. Quırşaq parlamenttiñ halıqtıq parlamentke aynaluı – talapşıl qoğamnıñ qolında. Sayasi ağartuşılıq joq, BAQ tek äzil-ısqaq pen oyın-sauıq bolsa, bwğan qoğamdı ayıptauğa bolmaydı. Biraq jağdaydı özgertu jekelegen sayasatkerdiñ nemese oppoziciya ökilderiniñ ğana emes, ärkim öz jauapkerşiliginde.
4. Qasım-Jomart Toqaevtan eñ aldımen memleketşildik sayasat kütemiz. Eldiñ tağdırı, onıñ qauipsizdigi men örkendeui bir adamğa qarap qalmauı kerek. Ol meyli danışpan ne kemeñger bolsın, bir adamğa qarağan halıqtıñ bolaşağı dwrıs bolmaytını anıq. Qandayda bir şeşimdi sauattı, adal türde qoğammen kelise otırıp qabıldaytın memleketşil wstanımda boluı kerek. Sayasi-ekonomikalıq mäseleni qoğam pikirin eskere otırıp şeşse qwba-qwp. Mwnda qoğamnıñ özi de sen timeseñ, men time badıraq köz degen wstanımnan arılu kerek. Bireu qanday bwyrıq beredi eken dep emes, sol bwyrıqtı biz qabıldadamız degen tüsinikke kelu qajet. Europanıñ örkendep otıruınıñ sırı keremet prezident saylağannan emes, soğan mäjbürlep, qalt ketkende jolğa salatın talapşıl-sauattı qoğamnıñ äseri. Qoğamdıq baqılau men talap joq jerde, nemqwraylı bolsa, äu basta eñ keremet degen basşı tübi bwzıladı. Eşkim şındıqtı betine aytpay, aynalasındağılar jağımpazdıqqa boy aldırsa danışpan twlğanıñ özi tuğan halqınıñ jendetine aynalıp şığa keledi. Arab köktemindegi bastapqıda eliniñ süyiktisi bolğan Qaddafidiñ tragediyalıq ölimine soğan jol bergen qoğamnıñ da qatısı bar emes pe?! Eñ mañızdısı, tobırlıq sana-sezimnen arılıp, azamattıq qoğamğa ayaq basu.
5. Osı tärizdi ondağan-jüzdegen uäj keltiruge boladı. Qaşan astı-üsti bay el Kuveyt siyaqtı ömir süredi, qaşan zañnıñ aldında bäri teñ boladı, sot jüyesi qaşan täuelsiz boladı..? Bwl swraqtardıñ jauabı bireu ğana. Özin osı eldiñ qojayını dep biletin, jauapkerşigin sezinetin, belsendi qoğam qalıptasqanda. Men tük şeşpeymin, üyde otıra beremin dese özgeris bola qoyuı ekitalay. Qoğam özi oyanıp, oyanğan qalpında köpşilikke aynalğanda ğana adam qwqıqtarınıñ mäselesi şeşiledi. Özdiginen eşteñe bolmaydı. Amerika kelip, ädil qoğam ornatıp bermeydi.
6. Öz belsendiligin örkenietpen, zañdı jolmen bildirgen dwrıs. Ärkim öz deñgeyinde. Qarapayım azamat qazaqşa söylep, jemqorlıqqa jol bermey, öz tegin qazaqşalau... siyaqtı qolınan kelgenşe ülesin qossa. Al sayasi twrğıda wlttıq senim keñesinde liberaldandıru tetikterin äzirleude. Qoğamnıñ qordalanğan jan ayqayın revolyuciyamen emes, örkenietti alañdardı: baspasözde, tok şouda, debatta, paralamentte, äleumettik jelilerde bildiru arqılı ortaq mämilege kelgen dwrıs. Mwnday mümkindikter köbeyip kele jatır. Jastar osı mümkindikterdi qozğalısı ne partiyasın qwruğa paydalanuı kerek. Osılayşa ondap, jüzdep tirkelse. Öz basım kez kelgenine qoldau körsetuge, politehnologiya boyınşa däris oqıp, täjiribemen bölisip, qolğabıs boluğa dayınmın. Tağı bir eskeretin mañızdı jayt, qoğamdıq-sayasi qwrılımdar jekelegen twlğalar ayasında emes, ideya-wstanım ayasında toptasuı qajet.
7. Bilim salasındağı oqulıqtar olqılığı, üştildilik tärizdi bitpeytin negizsiz eksperimentter, jüyesiz bastamalar, eşbir jauapkerşiliksiz şeneunikterdiñ ayaqsız bastamalarmen aynalısuı, älemdegi JOO mıñdığına mañdayaldı NU, KIMEP, QBTU t.b. birde-bireui kirmeytini, 3 millionnan astam özin-özi jwmıspen qamtıp jür degen azamattardıñ äleumettik jağınan qorğalmauı... siyaqtı şirek ğasırda qordalanğan  bılıqtı eñsermey jaña biikke qalay qol sozuğa boladı. Ğılım salasındağı ğalımdardıñ eñbegñ, jalaqısı, äleumettik jağdayı mäseleleri şaş etekten. Sonımen qatar JOO arasında, bilim berude bäseke joqtıñ qası. Ministrliktiñ büyregi ünemi memlekettik universitetterge bwrıp twratını, jekemenşik oqu orındarın twnşıqtıruğa tırısatını... Däl solay sayasatta da söz jüsinde jeti partiya bolğanımen, is jüzinde «Nwr Otan» partiyasınıñ monopoliyası. Ekonomika, energetika, kommerciya, mwnay salalarda monopoliya ğana. Bäsekelestik joq jerde ozıq oylı, tapqırlar alğa qara üzip şıqpaydı. Jalğız jolı – monopoliyanı tıyıp, bäsekege basımdıq beru.
8. Qoğamnıñ narazılığı, talabı küşeyip keledi. Bwl jağımdı bolğanımen, osınday aşu-ızanı uahabşıldar, alaközdiler asıra siltep, aram paydalanıp ketui mümkin degen jağımsız twstarın nazarğa alu kerek. Qazirgi Qazaqstan qoğamın birkelki dep ayta almaymız. Top köp, müdde de ärtürli. Wlttıq qoğamdıq közqaras qalıptaspağan. Bwğan otarlıq sana, täuelsizdik jıldarı jürgizilgen sayasattıñ kemşiligi sebep. Jay ğana Ukrainadağı jağdayğa közqarasımız müldem kereağar: orıstildi qauımdastıq Reseydi qoldasa, qazaqtildi sektor Ukraina jağında. Qoğam jik-jikke bölingen, qazaqtıñ öz işindegi birkelkilik jetkilikti därejede emes. Qala men auıl, bay men kedey, dala men asfal'ttiñ qazağı, taza-şala qazaq... Jıl sayın demografiyanıñ qazaqtıñ paydasına şığıp jatqanı quantarlıq dünie. Alayda sapa mäselesi, qoğamdı wyıstıratın qwndılıqtar men sayasi sana-sezimin oyatıp, ağartatın mümkindikterdiñ jetispeui sorımız bolıp otır. Bwl swraqqa birjaqtı jauap beru qiın.
9. Jalğan sözdi – adaldıq pen şındıqqa, bastıqqa jağınudı – halıq aldındağı jauapkerşilikke, menmen täkapparlıqtı – qarapayımdılıq pen memleketşildikke, şetelge bas iyudi – wlttıq namıs pen öz küşine senuge almastıru qajet.
10. Meniñşe, jıldıq qorıtındını, qwttıqtaudı memleket bolğan soñ zañdıq qisındı jolmen abıroydı saqtau, konstituciyalıq twrğıdan qazirgi prezident Toqaevtıñ jasaytın reti. Tağı qosar oy, qazaq qoğamı küntizbelik jıldıñ soñı hristiandıq jaña jıldı toylau birtindep sayabırsıp keledi. Jüre kele özimizdiñ töl merekemiz äz-naurız toyı, Wlıstıñ wlı künine qaray oyısıp, memleket basşısı resmi qwttıqtauın türki jwrtına ortaq jıl basında jasasa qwba-qwp.

Bwyırtsa, aldağı jılı elimiz demokratiya jolımen örkendep, şın mänisinde ädil äri adal qoğamğa aynalayıq! Qazaq bolaşağınıñ güldenui öz qolımızda. 2020 jılı osı tüsinikke kelip, jauapkerşilik sezinsek. Keleşek wrpağımız elden bezip emes, maqtanıp, alğa süyreytindey bolsın. Är qazaq jeri, otanı, wrpağı üşin jauapkerşilikti moynına alıp, belsendi bolsın! Qoğamdıq baqılau men talapşıl azamattıq qoğam, örkenietti qadam – eñ töte-tura jol.

"The Qazaq Times"