الماتىنىڭ ءجۇز جىلدىق كەلبەتى – دەرەكتى-ەكسكليۋزيۆتى فوتوبايان

1921 جىلى 5 اقپاندا وتكەن وڭىرلىك پريزيدۋم جيىنىندا وراز جاندوسوۆتىڭ باستاماسىمەن ۆەرنىي اتاۋىن "الماتى" (ول كەزدە ورىسشىل كوزقاراسپەن "الما-اتا" – اۆت.) دەپ وزگەرتۋگە شەشىم قابىلدانعانى جايلى كارى تاۋاريحتىڭ تاسپاسىندا جازۋلى. سول كەزدەن بەرگى 100 جىلدىق الماتىنىڭ مىڭ قۇبىلىپ، قۇلپىرعان ديدارى مەن ءجۇرىپ وتكەن ىزىنە شولۋ جاساعاندى ءجون كوردىك. 

الاتاۋ باۋرايىنداعى تۇمسا تابيعاتقا ەركىن جايلاي ورنالاسقان الماتى شاھارىنىڭ باسىنان كەشىرگەن الاساپىران شەرى مەن جايما-شۋاق شارىقتاعان كەزى از ەمەس. الىپ شاھارعا وسىدان عاسىر بۇرىن 24 جاستاعى جاس جىگىت باسشىلىققا كەلگەنىن بىرەۋ بىلسە، كەيبىرەۋى بىلمەۋى مۇمكىن. ول — قوناەۆتىڭ جەزدەسى، جاندوسوۆتىڭ جولداسى ىسكەر ايتجان تۇركەباەۆ ەدى. 1924-1927 جىلدارى الماتى قالالىق كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى، بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، اكىم قىزمەتىن اتقارعان تۇركەباەۆتىڭ تۇسىندا اتاقتى تۇركسىب ءىرى تەمىرجول جوباسى قولعا الىنىپ، ەل استاناسىن قىزىلوردادان كوشىرۋگە شەشىم قابىلدانعان.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ال 33 جاسىندا الماتى قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ورنىنا كەلگەن، 1939-1941 ج.ج. ارالىعىندا باسشىلىق ەتكەن قاسەن بايۇزاقوۆ تۇسىندا قالادا جاڭا قۇرىلىس نىساندارى بوي كوتەرە باستادى. قالادا از ۋاقىت ىشىندە گۇلزارلار مەن باقتار، تۇرعىن ءۇي پاتەرلەرى تۇرعىزىلىپ، بىرنەشە تاس جول سالىنعان كورىنەدى. 1941 جىلى بايۇزاقوۆ قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ VI سەسسياسىندا كەڭ كولەمدى بايانداما جاساي وتىرىپ، الماتىدا تال-تەرەك وتىرعىزپ، اباتتاندىرۋعا وداق قازىناسىنان 400 مىڭ رۋبل بولگىزگەن.

كەزەكتى اكىم دە وردابۇزار شاقتا تاعايىندالعان بولاتىن. 34 جاستاعى مۇحامەدجان ابدىحالىقوۆ سوعىس باستالعان كۇنى حالىق اعارتۋ كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنەن دەرەۋ اتكومنىڭ توراعاسى، بىزدىڭشە اكىم ىسىنە اۋىستىرىلدى. ۋاقىت تىعىز، مۇمكىندىك قات، مىندەت كوپ سوعىس شاعىندا سوۆەت ارمياسىنا ۆاگون-ۆاگون ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەك جونەلتۋمەن كوزگە ءتۇستى. ونى ەل ىقىلاسىنا بولەگەن يگى شارۋانىڭ ءبىرى — سوعىس ۋاعىنداعى قىسىلتاياڭ جاعدايدا تەك قالا ورتالىعىندا عانا جۇرەتىن ترامۆاي جولىن ەكى ايدىڭ ىشىندە الماتى-1 ۆوكزالىنا دەيىن جەتكىزىپ بەرگەنى.

اراداعى اۋىس-تۇيىستەردەن كەيىن، 1947 جىلى اتكوم توراعاسى-اكىم قىزمەتىنە 39 جاستاعى ىسكەر حافيس ايباسوۆ كەلگەن. ونىڭ تۇسىندا ايتارلىقتاي ينفروقۇرىلىمدىق سالا دامي قويماعانىمەن، ايباسوۆ سوعىستان ەسەڭگىرەگەن تۇرعىنداردىڭ جاعدايىن تۇراقتاندىرۋعا، قالا شارۋاشىلىعىن قالىپقا كەلتىرۋگە كوپ جۇمساعان دەسەدى.

ال 1950 جىلى، جاڭا ەلۋجىلدىق قارساڭىندا كونە شاھارعا بۇرىنعىداي كرەمل باتاسى-پارتيا نۇسقاۋىمەن ەمەس، جەرگىلىكتى سايلاۋ ارقىلى 40 جاسقا جاڭا تولعان رىمبەك يلياشەۆ باسشىلىق ورىنعا جايعاستى. ول ءوزىنىڭ ەكى جىلدىق قىزمەتىندە ەڭ الدىمەن سوعىستان مۇگەدەك بولىپ ورالعاندار مەن كۇيەۋى مايداننان ورالماعاندارعا ارنايى الەۋمەتتىك كومەك تاعايىنداپ، باسپانامەن قامتىپ، بالالارىن بالاباقشاعا ورنالاستىردى. سونداي-اق قالادا قاپتاعان وتەلدەر قوعامدىق دۇكەندەرگە اۋىستىرىلىپ، كوپتەپ كوشەت-تەرەك وتىرعىزىلدى. جاڭا 3-4 قاباتتىق قۇرىلىس نىساندارى بوي كوتەردى. يلياشەۆ قازاق ونەرىنىڭ قارا شاڭىراعى رەسپۋبليكا سارايىن سالعىزعان.

1956-1960 جىلدارى قالا اكىمى رەتىندە احمەت ءادىلۇلى سايلاندى. بۇل كەزدە دە از شارۋا اتقارىلماعان دەيدى ارحيۆ دەرەكتەرى: ونىڭ تۇسىندا قالا باسشىلىعى جاڭا جول تاۋىپ، 10 مىڭ وتباسىعا پاتەر كىلتىن تابىستاپ، 11 مەكتەپ اشىپ، كوپشىلىككە ارنالعان "تسەليننىي" كينوتەتارىن قۇرىپ، ەمحانالار سالدى. مۇحتار اۋەزوۆپەن بىرىگىپ اباي ەسكەرتكىشىن بۇرىنعىدان دا بيىكتەتۋگە سەپ بولعان.

الماتىنىڭ التىن ءداۋىرى اتانىپ كەتكەن 1960-1973 ج.ج. اتكوم توراعالىعىندا ەسەن دۇيسەنوۆ قالانى اباتتاندىرۋدا ايرىقشا قولتاڭباسىن قالدىردى. قارقىنداعان جاڭا الەۋمەتتىك-مادەني نىساندار قۇرىلىسى، قارجى قۋاتى ەسەلەپ قۇلپىرا ءتۇستى. قازىرگى "الماتى" قوناق ءۇيى، 25 قاباتتى "قازاقستان" قوناق ءۇيى، م.لەرمونتوۆ اتىنداعى اكادەميالىق ورىس دراما تەاترى، ۇلتتىق كىتاپحانا، ورتالىق تسيرك، "مەدەۋ" مۇز ايدىنى، ب.شولاق اتىنداعى سپورت سارايى، "شىمبۇلاق" كوپشىلىك دەمالىس ورنى، "ساياحات" اۆتوۆوكزالى، قالا ىرگەسىنەن بوي كوتەرگەن جاڭا ىقشام اۋداندار دۇيسەنوۆتىڭ قولداۋىمەن جۇزەگە استى.

دۇيسەنوۆتىڭ ءىزىن الا كەلگەن اسقاروۆتى 1975 جىلى كەڭەس اۋحاديەۆ الماستىردى. رەسمي اقپارات بويىنشا، ول كەزدە ەل استاناسىندا 823 مىڭنان اسا ادام تۇراتىن. قالادا 184 مەكتەپ، 13 جوو، 110 كىتاپحانا، 92 مادەني كلۋب، 49 اۋرۋحانا بولعان. اۋحاديەۆ وزىنە دەيىنگى ىسكەر دۇيسەنوۆتىڭ باستاماسىن جالعاستىرىپ، الماتىنى الىپ قۇرىلىس الاڭىنا اينالدىردى. رەسپۋبليكالىق وقۋشىلار سارايى، قالالىق اكىمدىكتىڭ عيماراتى، رسەپۋبليكا الاڭى، م.اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق اكادەميالىق دراما تەاترى، "اراسان" مونشاسى مەن قازۇۋ قالاشىعى - اۋحاديەۆ شاھار تىزگىنىن ۇستاعان ءۇش جىلدا بوي كوتەرگەن عيماراتتار. سونىمەن قوسا ءال-فارابي داڭعىلى مەن "سامال", "وربيتا", "قازاقفيلم" ىقشاماۋداندارى سالىندى. مۇندا سول كەزدەگى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى دىنمۇحاممەد قوناەۆتىڭ زور ەڭبەگىن ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون.

70-جىلداردىڭ سوڭىندا بيلىككە كەلگەن ءانۋار جاقىپوۆتىڭ تۇسىندا شاھار تۇرعىندارىنىڭ سانى 900 مىڭعا جەتتى. ول اكىم بولعان 1978-1980 جىلدارى 800 مىڭ شارشى مەتر تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى پايدالانۋعا بەرىلدى. ءۇش جىلدا 37 بالاباقشا، 4 مەكتەپ سالىندى. 70-جىلداردىڭ سوڭىن الماتى 17 كينوتەاتر، 7 كاسىبي تەاتر، 64 دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكەمەسى، 56 مىڭداي بالانى قامتىعان 299 بالاباقشا، 126 مەكتەپ، 20 مەكتەپ-ينەتەرنات، 16 كاسىبي-تەحنيكالىق ۋچيليششە، 15 تەحنيكۋم، 15 ينستيتۋت، 22 سپورتتىق جانە 10 مۋزىكالىق مەكتەپ، 150-دەن استام ءوندىرىس ورىندارى، 6 اۆتوبۋس پاركى، 4 ترامۆاي-تروللەيبۋس دەپوسى، 1100 كوشە كورسەتكىشىمەن اياقتادى.

جاقىپوۆتان سوڭ، 1981 جىلى  اتكوم توراعالىعى قالانى جىلۋ-ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتۋدى ءوزىنىڭ ءبىرىنشى مىندەتى ەتىپ قويعان اقان قويشىمانوۆتىڭ قولىنا كوشتى. العاش قاپشاعاي گەس-ءىن ىسكە قوسىپ، قالا مەن وبلىس حالقىن ەلەكتر قۋاتىمەن قامتاماسىز ەتۋگە جول اشتى. جۇرتقا قاجەتتى ازىق-تۇلىك پەن شارۋاشىلىق بۇيىمدارىنىڭ قولجەتىمدى بولۋىنىڭ مودەلى جاسالدى. "پەپسي كولا" كومپانياسىنىڭ الماتىداعى وكىلدىگى اشىلدى.

1983 جىلى باس شاھار الماتىنىڭ اڭسارى ءھام باس اۋرۋىنا اينالعان مەترو قۇرىلىسىنىڭ باستاماسىنا مۇرىندىق بولعان اسقار قۇلىباەۆ باسشىلىققا كەلدى. اتاقتى "اراسان" مونشاسىنىڭ پايدالانۋعا بەرەردە ساپاسىن تەكسەرۋگە كەلگەن قوناەۆ باستاعان ساياسي بيۋرونىڭ، انىعى ديمەكەڭنىڭ جوبانىڭ ينجەنەرلىك بولىگىنە جاۋاپتى قۇلىباەۆتىڭ ءساتتى جۇمىسىنا ريزاشىلىق تانىتۋىنان كەيىن كوپ وتپەي قولىنا تىزگىن تاپسىرىلدى. جاڭا باسشىمەن بىرگە جىل كەلگەندەي جاڭالىق سەزىنەتىن الماتىلىقتار بۇل شاقتا تەلەۆيزيا كەشەنىنىڭ، ۇلكەن الماتى كانالىنىڭ قۇرىلىسىنا كۋا بولدى. جىلۋ جۇيەسىن ءبىراز ابىگەرگە سالىپ، جىلىلىتۋ ناۋقانىن تۇرالاتقان ماگيسترال قۇبىرلاردى اۋىستىرۋ - باستى مەجە بوپ شەگەلەندى. ىستىق سۋدىڭ 40 پايىزى قارا جەرگە ءسىڭىپ، كوپ مەكەمەلەرگە جىلۋ جەتپەي، قيىن جاعدايعا تاپ بولىپ ەدى. قۇلىباەۆ توزىعى جەتىپ، شىرىگەن قۇبىرلاردى اۋىستىرۋ ماسەلەسىن قوناەۆقا ايتىپ، ول ماسكەۋگە شىعىپ، گوسپلانعا ەنگىزدىرىپ بەرگەن. ءسويتىپ 2 جىل ىشىندە قالادا 100 شاقىرىم قۇبىر جاڭاسىنا اۋىتىرىلدى.

قالاداعى كولىك كەپتەلىسىنىڭ كوبەيۋى سەبەپتى اكىمشىلىك مەترو قۇرىلىسىن جۇرگىزۋگە رۇقساتتى ماسكەۋدەن زورعا الىپ، 1983 جىلى باستاپ كەتتى. بۇل ۋاقىتتا قالا حالقى ميلليوننان اسىپ ۇلگەرگەن.

الماتىداعى قازاقتاردىڭ ۇلەسىن 40%-عا ارتۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتكەن زامانبەك نۇرقادىلوۆ 1985 جىلى استانالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى جانە تاۋەلسىز قازاقستان استاناسى - الماتىنىڭ بولاشاق اكىمى بولىپ كەلدى. 1994 جىلى ساياساتكەر نۇرقادىلوۆتىڭ ورنىنا كەلگەن شالباي قۇلماحانوۆتىڭ تۇسىندا بۇرىنعى وتار ونوماستيكاداعى 8 اۋداندى 6-عا دەين قىسقارىپ، اتاۋى قازاقشالاندى. جەكەشەلەندىرۋ، نارىقتىق قاتىناسقا ءتۇسۋ قارساڭىنداعى قىم-قۋىت شاق. ساراپشىلار، ءتىپتى، كەي ءوندىرىس-جىلجىمايتىن مۇلىكتەر تالان-تاراج بولعان دەسەدى.

1997 جىلى قازىر قۋعىندا جۇرگەن ۆيكتور حراپۋنوۆ قالا اكىمى بولىپ تاعايىندالدى. جەكە كاسىپكەرلىك سالاعا كوڭىل بولە باستادى. زامانبەك نۇرقادىلوۆتىڭ ايتۋىنشا، "حراپۋنوۆ پەن قۇلماحانوۆتىڭ كيوسكى مەن بازارى ەشبىر اقىلعا سىيمايدى". قاستاندىقپەن ولتىرىلگەن تاجىريبەلى ساياساتكەر، ءتىپتى، "حراپۋنوۆتىڭ قالانىڭ ءار جەرىندە 100 مەتر سايىن جانارماي بەكەتتەرىن سالۋى - قىلمىس" دەپ سىناعانى بار. حراپۋنوۆ كەزىندە بىرقاتار ۇلت قايراتكەرلەرىنە، اتاپ ايتقاندا، ع.مۇسىرەپوۆكە، س.مۇقانوۆقا، م.ماقاتاەۆقا، م.تولەباەۆقا جانە ءۇندى قايراتكەرى ماحاتما گانديگە ارناپ ەسكەرتكىشتەر ورناتىلدى. كوپتەگەن توزىعى جەتكەن مەكتەپتەر قايتا جوندەۋ كورىپ، جاڭا ىقشاماۋداندارعا جاڭاسى سالىنسا، ورتالىق مەشىت ەسىگىن ايقارا اشتى.

2003 جىلى 30 جەلتوقساندا جالپى قۇنى 52,2 ميلليون دوللارعا تۇسكەن اۋەجاي تەرمينالى پايدالانۋعا بەرىلدى. حراپۋنوۆ الماتى اكىمى قىزمەتىندەگى 7,5 جىلىندا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە بولىنگەن قارجىنى - 1997 جىلعى 33 ميلليارد تەڭگەدەن 2004 جىلى 213 ميلليارد تەڭگەگە دەيىن ارتتىرعانى بەلگىلى.

جۋىردا عانا زەينەت جاسىنا تولىپ، ەلشىلىك قىزمەتىنەن بوساتىلعان، ەل ىقىلاسىنا بولەنگەن يمانعالي تاسماعامبەتوۆ 2004 جىلى تاۋەلسىزدىكتىڭ التىن بەسىگى، "التىن ادامنىڭ" ەسىگى بولعان الماتىعا اكىم لاۋازىمىنا تاعايىندالدى. شەرحان مۇرتازا "الماتى اۆگيدىڭ اتقوراسىنا اينالعان. ال، تاسماعامبەتوۆ سونى تازارتۋعا كەلگەن باتىر - گەراكل" دەپ اتاعان ىسكەر اكىمنىڭ بەدەلى مەن سىيى حالىق پەن زيالىلار ورتاسىندا انىق بايقالادى.

زامانبەك نۇرقادىلوۆ كەيىنگى ارىپتەسى تۋرالى "قازىر يمانعالي كەلگەلى قالانىڭ كوشەلەرى جوندەلىپ اۋلالار تازالانىپ جاتىر دەگەن ەلدىڭ ءسوزىن ءجيى ەستىپ جاتىرمىن. ءبىر كوشەنى اسفالتتاپ، پرەزيدەنتكە ماقتاناتىن حراپۋنوۆتىڭ جولدارىن يمانعالي قايتا جاساتىپ جاتىر", - دەپ، وڭ باعاسىن بەرگەن بولاتىن.

2008-2015 ج.ج. تاۋەلسىزدىك كۇنى تۋعان كۇنىمەن تۇسپا-تۇس كەلگەندىكتەن، تاريحي داتادا تاعزىم ەتۋگە بارا الماعان احمەتجان ەسىموۆ، 2015-2019 ج.ج. قالا اجارىن اشا تۇسكەن باۋىرجان بايبەك، بيىل 28 ماۋسىمنان باستاپ باقىتجان ساعىنتاەۆ اكىم رەتىندە قىزمەت اتقارىپ كەلەدى.

ەلدەگى ازاماتتىق قوعامنىڭ ەڭ بەلسەندى بولىگى دە الماتىدا شوعىرلانعان. قازاقستاننىڭ قارجىلىق-ىسكەرلىك، مادەني-ونەر ورتالىعى، جاستار وشاعىندا، ادەتتە، ءومىردىڭ بارلىق سالاسىن قامتيتىن ءار الۋان تىڭ جوبا-باستامالار جۇزەگە اسىپ جاتادى. سوڭعى جىلدارى ساياسي-قۇقىقتىق بەلسەندىلىگى ءوسىپ كەلە جاتقان ازاماتتىق ۇيىمدار دا وسىندا قۇرلۋدا.

سوڭعى ءجۇز جىلدا «ۆەرنىي – الما-اتا – الماتى» اتالعان التى الاشتىڭ جۇرەگى الماتى قالاسىن ءار جىلدارى باسقارعان باسشىلار

№	قالا باسشىسى	قىزمەتىنە كىرىسكەن ۋاقىتى	تاعايىندالعان كەزدەگى جاسى	قىزمەتى اياقتالعان ۋاقىتى
1	ايتجان تۇركەباەۆ	1924 ج.	24 جاسىندا	1927 ج.
2	گريگوري پريششەپا	1929 ج.	?	1930 ج.
3	ابدوللا  جارمۇحامەدوۆ	1930 ج.	34 جاسىندا	1931 ج.
4	يگور سكورودۋموۆ	1932 ج.	?	سول جىلى
5	ت. اليەۆ	1933 ج.	?	سول جىلى
6	م. سارۋموۆ	1933 ج.	?	1937 ج.
7	شوپان قونىسپاەۆ	1937 ج.	31 جاسىندا	1938 ج.
8	حاسەن بايۇزاقوۆ	1939 ج.	33 جاسىندا	1941 ج.
9	مۇحامەدجان ابدىحالىقوۆ	1941 ج.	34 جاسىندا	1942 ج.
10	سادىق ءشارىپوۆ	1942 ج.	?	1943 ج.
11	پيوتر ورەحوۆ	1943 ج.	36 جاسىندا	1944 ج.
12	كونستانتين ميلوۆانوۆ	1944 ج.	47 جاسىندا	1947 ج.
13	حافيس ايباسوۆ	1947 ج.	39 جاسىندا	1950 ج.
14	رىمبەك يلياشەۆ	1950 ج.	40 جاسىندا	1952 ج.
15	يساعالي ءشارىپوۆ	1952 ج.	47 جاسىندا	1954 ج.
16	فيودور مامونوۆ	1954 ج.	47 جاسىندا	1956 ج.
17	احمەت ءادىلۇلى	1956 ج.	44 جاسىندا	1960 ج.
18	ەسەن دۇيسەنوۆ	1960 ج.	49 جاسىندا	1973 ج.
19	اسانباي اسقاروۆ	1973 ج.	51 جاسىندا	1975 ج.
20	كەڭەس اۋحاديەۆ	1975 ج.	37 جاسىندا	1978 ج.
21	ءانۋار جاقىپوۆ	1978 ج.	50 جاسىندا	1980 ج.
22	اقان قويشىمانوۆ	1981 ج.	46 جاسىندا	1983 ج.
23	اسقار قۇلىباەۆ	1983 ج.	46 جاسىندا	1985 ج.
24	زامانبەك نۇرقادىلوۆ	1985 ج.	41 جاسىندا	1994 ج.
25	شالباي قۇلمۇحانوۆ	1994 ج.	48 جاسىندا	1997 ج.
26	ۆيكتور حراپۋنوۆ	1997 ج.	49 جاسىندا	2004 ج.
27	يمانعالي تاسماعامبەتوۆ	2004 ج.	48 جاسىندا	2008 ج.
28	احمەتجان ەسىموۆ	2008 ج.	58 جاسىندا	2015 ج.
29	باۋىرجان بايبەك	2015 ج.	41 جاسىندا	2019 ج.
30	باقىتجان ساعىنتاەۆ	2019 ج. بەرى	56 جاسىندا	...

دەرەكتى فوتوبايان ازىرلەۋدە قولعابىس تانىتقان ورتالىق مەملەكەتتىك كينو-فوتو قۇجاتتار مەن دىبىس جازبالارى ارحيۆىنە جانە وزگە دە جەكەلەگەن فوتوگرافتارعا العىس بىلدىرەمىز.

P.S.: The Qazaq Times رەداكتسياسى www.voxpopuli.kz سايتىنان الىنعان سۋرەتتەر تۋرالى اقپاراتتى تولىقتىردى. بۇل فوتولاردىڭ يەسى ماكسيم زولوتۋحين ەكەنى بەلگىلى بولعاندىقتان، دەرەككوز مالىمەتى "www.voxpopuli.kz / فوتو يەسى ماكسيم زولوتۋحين" ماتىنىمەن تۇزەتىلدى. اۆتوردان تەحنيكالىق قاتەلىك ءۇشىن كەشىرىم سۇرايمىز. رەداكتسيا مەديا ەتيكا تالاپتارىن بارىنشا ساقتاۋعا تىرىسادى. 

* اقپارات 2023 جىلعى 20 قاراشادا تولىقتىرىلدى

"The Qazaq Times"