ALMATINIÑ JÜZ JILDIQ KELBETİ – derekti-eksklyuzivti fotobayan

1921 jılı 5 aqpanda ötken öñirlik prizidum jiınında Oraz Jandosovtıñ bastamasımen Vernıy atauın "Almatı" (ol kezde orısşıl közqaraspen "Alma-Ata" – avt.) dep özgertuge şeşim qabıldanğanı jaylı käri tauarihtıñ taspasında jazulı. Sol kezden bergi 100 jıldıq Almatınıñ mıñ qwbılıp, qwlpırğan didarı men jürip ötken izine şolu jasağandı jön kördik. 

Alatau baurayındağı twmsa tabiğatqa erkin jaylay ornalasqan Almatı şaharınıñ basınan keşirgen alasapıran şeri men jayma-şuaq şarıqtağan kezi az emes. Alıp şaharğa osıdan ğasır bwrın 24 jastağı jas jigit basşılıqqa kelgenin bireu bilse, keybireui bilmeui mümkin. Ol — Qonaevtıñ jezdesi, Jandosovtıñ joldası isker Aytjan Türkebaev edi. 1924-1927 jıldarı Almatı qalalıq komitetiniñ jauaptı hatşısı, bügingi tilmen aytqanda, äkim qızmetin atqarğan Türkebaevtıñ twsında ataqtı Türksib iri temirjol jobası qolğa alınıp, el astanasın Qızılordadan köşiruge şeşim qabıldanğan.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Al 33 jasında Almatı qalalıq atqaru komitetiniñ törağası ornına kelgen, 1939-1941 j.j. aralığında basşılıq etken Qasen Baywzaqov twsında qalada jaña qwrılıs nısandarı boy kötere bastadı. Qalada az uaqıt işinde gülzarlar men baqtar, twrğın üy päterleri twrğızılıp, birneşe tas jol salınğan körinedi. 1941 jılı Baywzaqov Qazaq KSR Joğarğı keñesiniñ VI sessiyasında keñ kölemdi bayandama jasay otırıp, Almatıda tal-terek otırğızp, abattandıruğa odaq qazınasınan 400 mıñ rubl' bölgizgen.

Kezekti äkim de ordabwzar şaqta tağayındalğan bolatın. 34 jastağı Mwhamedjan Äbdihalıqov soğıs bastalğan küni Halıq ağartu komissarınıñ orınbasarı qızmetinen dereu atkomnıñ törağası, bizdiñşe äkim isine auıstırıldı. Uaqıt tığız, mümkindik qat, mindet köp soğıs şağında sovet armiyasına vagon-vagon azıq-tülik, kiim-keşek jöneltumen közge tüsti. Onı el ıqılasına bölegen igi şaruanıñ biri — soğıs uağındağı qısıltayañ jağdayda tek qala ortalığında ğana jüretin tramvay jolın eki aydıñ işinde Almatı-1 vokzalına deyin jetkizip bergeni.

Aradağı auıs-tüyisterden keyin, 1947 jılı atkom törağası-äkim qızmetine 39 jastağı isker Hafis Aybasov kelgen. Onıñ twsında aytarlıqtay infroqwrılımdıq sala dami qoymağanımen, Aybasov soğıstan eseñgiregen twrğındardıñ jağdayın twraqtandıruğa, qala şaruaşılığın qalıpqa keltiruge köp jwmsağan desedi.

Al 1950 jılı, jaña elujıldıq qarsañında köne şaharğa bwrınğıday Kreml' batası-partiya nwsqauımen emes, jergilikti saylau arqılı 40 jasqa jaña tolğan Rımbek Il'iyaşev basşılıq orınğa jayğastı. Ol öziniñ eki jıldıq qızmetinde eñ aldımen soğıstan mügedek bolıp oralğandar men küyeui maydannan oralmağandarğa arnayı äleumettik kömek tağayındap, baspanamen qamtıp, balaların balabaqşağa ornalastırdı. Sonday-aq qalada qaptağan otel'der qoğamdıq dükenderge auıstırılıp, köptep köşet-terek otırğızıldı. Jaña 3-4 qabattıq qwrılıs nısandarı boy köterdi. Il'iyaşev qazaq öneriniñ qara şañırağı Respublika sarayın salğızğan.

1956-1960 jıldarı qala äkimi retinde Ahmet Ädilwlı saylandı. Bwl kezde de az şarua atqarılmağan deydi arhiv derekteri: onıñ twsında qala basşılığı jaña jol tauıp, 10 mıñ otbasığa päter kiltin tabıstap, 11 mektep aşıp, köpşilikke arnalğan "Celinnıy" kinotetarın qwrıp, emhanalar saldı. Mwhtar Äuezovpen birigip Abay eskertkişin bwrınğıdan da biiktetuge sep bolğan.

Almatınıñ altın däuiri atanıp ketken 1960-1973 j.j. atkom törağalığında Esen Düysenov qalanı abattandıruda ayrıqşa qoltañbasın qaldırdı. Qarqındağan jaña äleumettik-mädeni nısandar qwrılısı, qarjı quatı eselep qwlpıra tüsti. Qazirgi "Almatı" qonaq üyi, 25 qabattı "Qazaqstan" qonaq üyi, M.Lermontov atındağı akademiyalıq orıs drama teatrı, Wlttıq kitaphana, Ortalıq cirk, "Medeu" mwz aydını, B.Şolaq atındağı Sport sarayı, "Şımbwlaq" köpşilik demalıs ornı, "Sayahat" avtovokzalı, qala irgesinen boy kötergen jaña ıqşam audandar Düysenovtiñ qoldauımen jüzege astı.

Düysenovtiñ izin ala kelgen Asqarovtı 1975 jılı Keñes Auhadiev almastırdı. Resmi aqparat boyınşa, ol kezde el astanasında 823 mıñnan asa adam twratın. Qalada 184 mektep, 13 JOO, 110 kitaphana, 92 mädeni klub, 49 auruhana bolğan. Auhadiev özine deyingi isker Düysenovtiñ bastamasın jalğastırıp, Almatını alıp qwrılıs alañına aynaldırdı. Respublikalıq Oquşılar sarayı, qalalıq äkimdiktiñ ğimaratı, Rsepublika alañı, M.Äuezov atındağı Qazaq akademiyalıq drama teatrı, "Arasan" monşası men QazWU qalaşığı - Auhadiev şahar tizginin wstağan üş jılda boy kötergen ğimarattar. Sonımen qosa äl-Farabi dañğılı men "Samal", "Orbita", "Qazaqfil'm" ıqşamaudandarı salındı. Mwnda sol kezdegi Qazaqstan Kompartiyası Ortalıq komitetiniñ birinşi hatşısı Dinmwhammed Qonaevtıñ zor eñbegin erekşe atap ötken jön.

70-jıldardıñ soñında bilikke kelgen Änuar Jaqıpovtıñ twsında şahar twrğındarınıñ sanı 900 mıñğa jetti. Ol äkim bolğan 1978-1980 jıldarı 800 mıñ şarşı metr twrğın üy qwrılısı paydalanuğa berildi. Üş jılda 37 balabaqşa, 4 mektep salındı. 70-jıldardıñ soñın Almatı 17 kinoteatr, 7 käsibi teatr, 64 densaulıq saqtau mekemesi, 56 mıñday balanı qamtığan 299 balabaqşa, 126 mektep, 20 mektep-ineternat, 16 käsibi-tehnikalıq uçilişe, 15 tehnikum, 15 institut, 22 sporttıq jäne 10 muzıkalıq mektep, 150-den astam öndiris orındarı, 6 avtobus parki, 4 tramvay-trolleybus deposı, 1100 köşe körsetkişimen ayaqtadı.

Jaqıpovtan soñ, 1981 jılı  atkom törağalığı qalanı jılu-energiyamen qamtamasız etudi öziniñ birinşi mindeti etip qoyğan Aqan Qoyşımanovtıñ qolına köşti. Alğaş Qapşağay GES-in iske qosıp, qala men oblıs halqın elektr quatımen qamtamasız etuge jol aştı. Jwrtqa qajetti azıq-tülik pen şaruaşılıq bwyımdarınıñ qoljetimdi boluınıñ modeli jasaldı. "Pepsi kola" kompaniyasınıñ Almatıdağı ökildigi aşıldı.

1983 jılı bas şahar Almatınıñ añsarı häm bas auruına aynalğan metro qwrılısınıñ bastamasına mwrındıq bolğan Asqar Qwlıbaev basşılıqqa keldi. Ataqtı "Arasan" monşasınıñ paydalanuğa bererde sapasın tekseruge kelgen Qonaev bastağan sayasi byuronıñ, anığı Dimekeñniñ jobanıñ injenerlik böligine jauaptı Qwlıbaevtıñ sätti jwmısına rizaşılıq tanıtuınan keyin köp ötpey qolına tizgin tapsırıldı. Jaña basşımen birge jıl kelgendey jañalıq sezinetin almatılıqtar bwl şaqta televiziya keşeniniñ, Ülken Almatı kanalınıñ qwrılısına kuä boldı. Jılu jüyesin biraz äbigerge salıp, jılılıtu nauqanın twralatqan magistral' qwbırlardı auıstıru - bastı meje bop şegelendi. Istıq sudıñ 40 payızı qara jerge siñip, köp mekemelerge jılu jetpey, qiın jağdayğa tap bolıp edi. Qwlıbaev tozığı jetip, şirigen qwbırlardı auıstıru mäselesin Qonaevqa aytıp, ol Mäskeuge şığıp, gosplanğa engizdirip bergen. Söytip 2 jıl işinde qalada 100 şaqırım qwbır jañasına auıtırıldı.

Qaladağı kölik keptelisiniñ köbeyui sebepti äkimşilik metro qwrılısın jürgizuge rwqsattı Mäskeuden zorğa alıp, 1983 jılı bastap ketti. Bwl uaqıtta qala halqı millionnan asıp ülgergen.

Almatıdağı qazaqtardıñ ülesin 40%-ğa artuına tikeley ıqpal etken Zamanbek Nwrqadilov 1985 jılı astanalıq atqaru komitetiniñ törağası jäne Täuelsiz Qazaqstan astanası - Almatınıñ bolaşaq äkimi bolıp keldi. 1994 jılı sayasatker Nwrqadilovtiñ ornına kelgen Şalbay Qwlmahanovtıñ twsında bwrınğı otar onomastikadağı 8 audandı 6-ğa deyn qısqarıp, atauı qazaqşalandı. Jekeşelendiru, narıqtıq qatınasqa tüsu qarsañındağı qım-quıt şaq. Sarapşılar, tipti, key öndiris-jıljımaytın mülikter talan-taraj bolğan desedi.

1997 jılı qazir quğında jürgen Viktor Hrapunov qala äkimi bolıp tağayındaldı. Jeke käsipkerlik salağa köñil böle bastadı. Zamanbek Nwrqadilovtiñ aytuınşa, "Hrapunov pen Qwlmahanovtıñ kioski men bazarı eşbir aqılğa sıymaydı". Qastandıqpen öltirilgen täjiribeli sayasatker, tipti, "Hrapunovtıñ qalanıñ är jerinde 100 metr sayın janarmay beketterin saluı - qılmıs" dep sınağanı bar. Hrapunov kezinde birqatar wlt qayratkerlerine, atap aytqanda, Ğ.Müsirepovke, S.Mwqanovqa, M.Maqataevqa, M.Tölebaevqa jäne ündi qayratkeri Mahatma Gandige arnap eskertkişter ornatıldı. Köptegen tozığı jetken mektepter qayta jöndeu körip, jaña ıqşamaudandarğa jañası salınsa, Ortalıq meşit esigin ayqara aştı.

2003 jılı 30 jeltoqsanda jalpı qwnı 52,2 million dollarğa tüsken äuejay terminalı paydalanuğa berildi. Hrapunov Almatı äkimi qızmetindegi 7,5 jılında respublikalıq byudjetke bölingen qarjını - 1997 jılğı 33 milliard teñgeden 2004 jılı 213 milliard teñgege deyin arttırğanı belgili.

Juırda ğana zeynet jasına tolıp, elşilik qızmetinen bosatılğan, el ıqılasına bölengen Imanğali Tasmağambetov 2004 jılı täuelsizdiktiñ altın besigi, "Altın adamnıñ" Esigi bolğan Almatığa äkim lauazımına tağayındaldı. Şerhan Mwrtaza "Almatı Avgiydiñ atqorasına aynalğan. Al, Tasmağambetov sonı tazartuğa kelgen batır - Gerakl" dep atağan isker äkimniñ bedeli men sıyı halıq pen ziyalılar ortasında anıq bayqaladı.

Zamanbek Nwrqadilov keyingi äriptesi turalı "Qazir Imanğali kelgeli qalanıñ köşeleri jöndelip aulalar tazalanıp jatır degen eldiñ sözin jii estip jatırmın. Bir köşeni asfal'ttap, prezidentke maqtanatın Hrapunovtıñ joldarın Imanğali qayta jasatıp jatır", - dep, oñ bağasın bergen bolatın.

2008-2015 j.j. Täuelsizdik küni tuğan künimen twspa-tws kelgendikten, tarihi datada tağzım etuge bara almağan Ahmetjan Esimov, 2015-2019 j.j. qala ajarın aşa tüsken Bauırjan Baybek, biıl 28 mausımnan bastap Baqıtjan Sağıntaev äkim retinde qızmet atqarıp keledi.

Eldegi azamattıq qoğamnıñ eñ belsendi böligi de Almatıda şoğırlanğan. Qazaqstannıñ qarjılıq-iskerlik, mädeni-öner ortalığı, jastar oşağında, ädette, ömirdiñ barlıq salasın qamtitın är aluan tıñ joba-bastamalar jüzege asıp jatadı. Soñğı jıldarı sayasi-qwqıqtıq belsendiligi ösip kele jatqan azamattıq wyımdar da osında qwrluda.

Soñğı jüz jılda «Vernıy – Alma-Ata – Almatı» atalğan altı alaştıñ jüregi Almatı qalasın är jıldarı basqarğan basşılar

№	Qala basşısı	Qızmetine kirisken uaqıtı	Tağayındalğan kezdegi jası	Qızmeti ayaqtalğan uaqıtı
1	Aytjan Türkebaev	1924 j.	24 jasında	1927 j.
2	Grigoriy Prişepa	1929 j.	?	1930 j.
3	Abdolla  Jarmwhamedov	1930 j.	34 jasında	1931 j.
4	Igor' Skorodumov	1932 j.	?	sol jılı
5	T. Aliev	1933 j.	?	sol jılı
6	M. Sarumov	1933 j.	?	1937 j.
7	Şopan Qonıspaev	1937 j.	31 jasında	1938 j.
8	Hasen Baywzaqov	1939 j.	33 jasında	1941 j.
9	Mwhamedjan Äbdihalıqov	1941 j.	34 jasında	1942 j.
10	Sadıq Şäripov	1942 j.	?	1943 j.
11	Petr Orehov	1943 j.	36 jasında	1944 j.
12	Konstantin Milovanov	1944 j.	47 jasında	1947 j.
13	Hafis Aybasov	1947 j.	39 jasında	1950 j.
14	Rımbek Il'iyaşev	1950 j.	40 jasında	1952 j.
15	Isağali Şäripov	1952 j.	47 jasında	1954 j.
16	Fedor Mamonov	1954 j.	47 jasında	1956 j.
17	Ahmet Ädilwlı	1956 j.	44 jasında	1960 j.
18	Esen Düysenov	1960 j.	49 jasında	1973 j.
19	Asanbay Asqarov	1973 j.	51 jasında	1975 j.
20	Keñes Auhadiev	1975 j.	37 jasında	1978 j.
21	Änuar Jaqıpov	1978 j.	50 jasında	1980 j.
22	Aqan Qoyşımanov	1981 j.	46 jasında	1983 j.
23	Asqar Qwlıbaev	1983 j.	46 jasında	1985 j.
24	Zamanbek Nwrqadilov	1985 j.	41 jasında	1994 j.
25	Şalbay Qwlmwhanov	1994 j.	48 jasında	1997 j.
26	Viktor Hrapunov	1997 j.	49 jasında	2004 j.
27	Imanğali Tasmağambetov	2004 j.	48 jasında	2008 j.
28	Ahmetjan Esimov	2008 j.	58 jasında	2015 j.
29	Bauırjan Baybek	2015 j.	41 jasında	2019 j.
30	Baqıtjan Sağıntaev	2019 j. beri	56 jasında	...

Derekti fotobayan äzirleude qolğabıs tanıtqan Ortalıq memlekettik kino-foto qwjattar men dıbıs jazbaları arhivine jäne özge de jekelegen fotograftarğa alğıs bildiremiz.

P.S.: The Qazaq Times redakciyası www.voxpopuli.kz saytınan alınğan suretter turalı aqparattı tolıqtırdı. Bwl fotolardıñ iesi Maksim Zolotuhin ekeni belgili bolğandıqtan, derekköz mälimeti "www.voxpopuli.kz / foto iesi Maksim Zolotuhin" mätinimen tüzetildi. Avtordan tehnikalıq qatelik üşin keşirim swraymız. Redakciya media etika talaptarın barınşa saqtauğa tırısadı. 

* Aqparat 2023 jılğı 20 qaraşada tolıqtırıldı

"The Qazaq Times"