«اجال اۋزىنا قولدان بەرۋ»: بەلسەندىلەر توقاەۆتىڭ سۇقباتى مەن ۇقك-ءنىڭ مالىمدەمەسىن وتكىر سىنعا الدى

بۇگىن، 9 جەلتوقسان الماتىداعى ادام قۇقىقتارى جانە زاڭدىلىقتى ساقتاۋ قازاقستاندىق حالىقارالىق بيۋروسىندا «دەموكراتيالىق پارتيانى» ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى  «ۇقك-ءنىڭ قىتايداعى قىسىمنان قاشىپ كەلگەن ەتنيكالىق قازاقتار – قاستەر مۇساحانۇلى مەن مۇراگەر ءالىمۇلىن كەرى قايتارۋ» تۋرالى مالىمدەمەسىنە قاتىستى ءباسپاسوز جيىنىن وتكىزدى.  

ءباسپاسوز جيىنىندا جانبولات ماماي، تولەگەن جۇكەەۆ، ىرىسبەك توقتاسىن توقاەۆ سۇقباتىنىڭ ءمانى مەن ەكى ەتنيكالىق قازاقتىڭ تاعدىرى تاقىرىبىن كوتەرىپ، جەتەكشى بيلىكتى سىنعا الدى.

جانبولات ماماي وتكەن جۇما كۇنى ۇقك-ءنىڭ باسشىسى دارحان ءدىلمانوۆتىڭ قوعامدى ءدۇر سىلكىندىرگە مالىمدەمەسى كوپتىڭ قيتىعىنا تيەتىنىن ايتادى. «قىتايعا كەرى قايتارىلعان جاعدايدا ءولىم جازاسىنا كەسىلۋى ابدەن مۇمكىن. بۇعان دەيىن 2009 جىلى شىڭجاڭداعى ۇيعىرلار ەرەۋىلىندە قىتايلىق كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ اياۋسىز جانشۋ ارەكەتىن، باسسىزدىقتارى تۋرالى ارشيدين يسرايل ەسىمدى ازامات شەتەلدىك باق-تارعا اقپارات تاراتقان. سودان باسىنا قاۋىپ تونگەندىكتەن، قازاقستان شەكاراسىن زاڭسىز كەسىپ ءوتىپ، بىزگە پانا سۇراپ كەلگەن. بۇۇ قازاقستانداعى وكىلدىگىنەن بوسقىن مارتەبەسىن العاندىعىنا قاراماستان، جەرگىلىكتى بيلىك ونى بىردەن تۇرمەگە قاماپ، 2011 جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ اياعىندا قىتايعا قايتارىپ جىبەرگەن. سودان بەرى ونىڭ تاعدىرى نە بولعانى بەلگىسىز».

«قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق پارتياسىن» قۇرۋعا تالپىنىپ جۇرگەن قوعام بەلسەندىسى جانبولات ماماي. 9 جەلتوقسان 2019 جىلى. فوتو: QT

1951 جىلى بۇۇ قابىلداپ، كەيىن قازاقستاندا راتيفيكاتسيالانعان «ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كونۆەنتسيانىڭ» 12 پۋكتى، 31 بابىندا كورسەتىلگەندەي قانداي جولمەن جەتكەنىنە قاراماستان، باس ساۋعا سۇراپ كەلگەن ادامنىڭ كەلگەن جەرىندە جەكە ومىرىنە قاۋىپ تۋار بولسا، ونى كەرى قايتارماۋى ءتيىس. مامايدىڭ سوزىنشە، «دەمەك وسى حالىقارالىق نورمالارعا سايكەس، قاستەر مەن مۇراگەردىڭ قازىر شقو-داعى اباقتىدا وتىرۋىنىڭ ءوزى زاڭسىز. ەڭ ماڭىزدىسى، ولار قازاقستاندا ەشقانداي زاڭ بۇزباعان، تاريحي وتانىنا ورالىپ، قورعان سۇرادى».

«قازاقستاننىڭ دەموراتيالىق پارتياسىن» قۇرۋعا تالپىنىپ جۇرگەن «ساياسي قالام – تريبۋنا» رەسپۋبليكالىق گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ءوز كامپانياسىنىڭ «قازاق ازاماتتارىن قىتايعا بەرۋدىڭ ءوزى – مەملەكەتتىڭ تاراپىنان ۇلكەن قىلمىس بولماق» دەپ سانايتىنىن ايتتى. «توقاەۆتىڭ نەمىس باسپاسوزىندەگى سۇقباتىنا قاراساڭىز، بۇل قۇلدىق پسيحولوگياداعى سۇقبات دەپ ايتۋعا بولادى. قىتاي بوداندىعىنداعى ەل سياقتى مالىمدەمە جاساۋ – تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ باسشىسىنا ءتان ءىس ەمەس»

– قىتايداعى ازشىلىق ۇلتتار، سونىڭ ىشىندە تۇركى تەكتەس ۇيعىر-قازاق حالىقتارىنا جاسالىپ جاتقان مادەني گەنوتسيد تۋرالى الەم ەلدەرى، حالىقارالىق باق پەن قوعامدىق ۇيىمدار اشىق-دالەلدى ءۇن قاتىپ وتىر. بىزدىڭشە، قازاقستان دا اتالعان جاعدايعا قاتىستى ارنايى ساياسي مالىمدەمە جاساۋى كەرەك. ەگەر قىتايدان قاندايدا ءبىر ازامات زاڭدى-زاڭسىز قاشىپ كەلسە دە، ول ەشقاشان كەرى قايتارىلمايدى دەپ قۇجات قابىلداۋ كەرەك. قانداستارىمىزعا قورعان بولا ءبىلۋ – ءبىزدىڭ ەڭ باستى ورتاق بورىشىمىز، – دەدى جانبولات ماماي. سونداي-اق ول توقاەۆتىڭ Deutsche Welle باسىلىمىنا بەرگەن سۇقباتىنداعى شىڭجاڭ قازاقتارى جايلى جاۋابىنا قاتىستى ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى ەكەنىن جەتكىزدى.

ال بۇرىنعى ۆيتسە-پرەمەر، قاۋىپسىزدىك كەڭەسىڭنىڭ ەكس-حاتشىسى تولەگەن جوكەەۆ قىتايداعى قازاقتاردىڭ ءحالىن «درامالىق جاعدايدا» دەپ باعالادى. ونىڭ پىكىرىنشە، «سانانى شايۋعا ارنالعان اگرەسسيالىق اۋقىمدى ساياسات ءدىني-مادەني بىرەگەيلىكتى جويۋعا باعىتتالعان. ەڭ باستىسى، بۇل – ۇلكەن دابىل».

بۇرىن جاۋاپتى مەملەكەتتىك قىزمەتتەردە بولعان، بۇگىنگى ازاماتتىق بەلسەندى تولەگەن جوكەەۆ. 9 جەلتوقسان 2019 جىلى. فوتو: QT

– قازاق قايدا بولماسىن ءبىزدىڭ وتانداسىمىز، ءبىر بولىگىمىز. توقاەۆتىڭ سوڭعى سۇقباتى مەنى تاڭعالدىرىپ، جاعامدى ۇستاتتى. سەپەراتيزمدى سىلتاۋ ەتىپ گەنوتسيد جۇرگىزۋ – حالىقارالىق كەلىسىمگە قارسى. ...ەگەر ولار (ەتنيكالىق قازاقتار – رەد.) قىتاي جەرىندە قاندايدا ءبىر قىلمىس جاساعان بولسا، قۇجات-دايەكتەر جولداسىن. ايىپتى بولسا، وسىندا جازالانسىن»، – دەدى تولەگەن تىلەكۇلى.

ءباسپاسوز ءماسليحاتىنا قاتىسۋشى «ەل-امانات» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ جەتەكشىسى ءارى قدپ ۇيىمىن قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى  ىرىسبەك توقتاسىن سوڭعى ەكى جىلدا ساياسي گەنوتسيد كۇشەيىپ، ميلليونعا جۋىق مۇسىلمان-ازشىلىق قاماۋعا الىنعانىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى. «سوڭعى كەزدەرى قازاقستان ۇكىمەتى مەن حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ ارالاسۋىمەن قازاقتاردى بوساتقانداي بولىپ جاتىر. بىراق بۇل ۋاقىتشا». مۇنىڭ دالەلى رەتىندە اتامەكەنىنە جىبەرىلگەندەردىڭ اندا تۋىستارى كەپىلگە الىنىپ جاتقان كورىنەدى. «كوپتەگەن اۋدانداردا لاگەرلەر جابىلماعان. شىققاندارى ءتىس جارمايدى، ابدەن قورقىپ قالعان. سوت بولماي جاتىپ ۇقك-ءنىڭ وسىنداي مالىمدەمە جاساۋى – زاڭبۇزۋشىلىق»، – دەيدى قوعام بەلسەندىسى.

ەكى ازاماتپەن شەكتەلمەيدى، جالعاسا بەرەدى. قازاقستان بيلىگى قوعامنىڭ اتسالىسۋىمەن قىتايداعى قازاقتاردى كوشىرىپ الۋدىڭ مەملەكەتتىك شارالارىن قولعا الۋى كەرەك. بەلسەندىلەر ەتنيكالىق قازاقتارعا قاتىستى سوت پروتسەسىن ءجىتى باقىلايتىنىن ساياسي-قوعامدىق كامپانيا قۇراتىنىن مالىمدەدى.

ازاتتىق ءتىلشىسىنىڭ «ۇقك-ءنىڭ مالىمدەمەسىنىڭ ارتىندا نە جاتىر؟» دەگەن سۇراعىنا ازاماتتىق بەلسەندى جانبولات ماماي:

– ۇقك باسشىلىعى مۇنداي مالىمدەمە جاساۋى بيلىككە ءتان ەمەس، جات ادەت. مۇنىڭ استارى بيلىكتىڭ ءوزى قوعامدىق كۇشتەردەن قولداۋ كۇتىپ وتىرعان بولۋى مۇمكىن دەگەن وي تۋادى. قىتايدىڭ قازاقستانداعى ىقپالى كۇشەيىپ بارا جاتقانىن كوزىمىز كورىپ وتىر. ەكونوميكا، مۇناي-گاز، شەنەۋنىكتەردىڭ زاڭسىز قارجىنى ساقتاۋ... توقاەۆ سۇقباتى جەمقور بيلىكتىڭ، اقوردا نە كىتاپحانانىڭ قىتايعا تاۋەلدىلىگى ارتىپ كەلە جاتقانىن كورسەتەدى. بىراق بۇل بيلىكتىڭ ارەكەتىن اقتامايدى. مەملەكەت تەڭقۇقىقتى ەل رەتىندە ازاماتتارىنىڭ مۇددەسىن تاباندى تۇردە قورعاۋى مىندەتتى. بۇعان سولتۇستىك كورەيادان قاشىپ كەلگەن 30 مىڭ ازاماتقا وڭتۇستىك كورەيانىڭ قامقورلىق تانىتۋىن مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى، – دەدى.

قوعامدىق بەلسەندى ىرىسبەك توقتاسىن. 9 جەلتوقسان 2019 جىلى. فوتو: QT

«قازىرگى بيلىكتى قويانجۇرەك» دەپ ايىپتاعان تولەگەن جوكەەۆتىڭ ءسوزىن ىرىسبەك توقتاسىن «تۇركيا سيريادان بوسىپ كەلەگەن 6 ميلليون، ەۋروپا ميلليونعا جۋىق ازاماتقا پانا بولىپ وتىرعاندا، قازاقستان ەكى قانداسىن سىيدىرماي وتىر» دەپ تولىقتىردى. ونىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قىتايداعى «70% قازاق دياسپوراسى جول اشىلسا، از ۋاقىتتا كوشىپ كەلۋگە دايىن». «بوس جاتقان جەر جاۋ شاقىرادى» دەگەن بەلسەندىلەردىڭ ويىنشا، «شەكاراعا جاقىن ايماقتاعى بوس جەرلەرگە تارىداي شاشىلىپ كەتكەن قازاقتاردى قونىستاندىرۋ ارقىلى ەلدىڭ دەموگرافيالىق، شارۋاشىلىق ءارى قورعانىشتىق الەۋەتىن كۇشەيتكەن لازىم».

ايتپەگەندە، الداعى ون جىلدان سوڭ قازىرگى قازاق دياسپورسى ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن. بيلىك «گۋمانيتارلى ءدالىز» ادىسىمەن 2 ميلليون قانداستى كوشىرۋگە كىرىسۋ ماسەلەسىن قولعا العانى ءجون دەيدى.

قازاننىڭ 4-ءى قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى مۇحتار تىلەۋبەردى «شىڭجاڭداعى لاگەرلەردە قازىر قازاقتار جوق» دەسە، 4 جەلتوقسان پرەزيدەنت توقاەۆ گەرمانياعا جۇمىس ساپارى قارساڭىندا Deutsche Welle تەلەارناسىنا بەرگەن سۇقباتىندا  حالىقارالىق ۇيىمدار ۇسىنىپ جاتقان كوپتەگەن اقپارات شىندىققا جاناسپايتىنىن ايتىپ، «شىڭجاڭداعى قايتا تاربيەلەۋ ورتالىعىندا ءبىردى-ەكىلى عانا قازاق وتىرعان بولار» دەگەن.

ال 5 جەلتوقسان ۇقك توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، شەكارا قىزمەتىنىڭ ديرەكتورى دارحان ءدىلمانوۆ «سوت ءىسى اياقتالعاننان كەيىن شەكارانى زاڭسىز كەسىپ وتكەن ەكى ەتنيكالىق قازاق قىتايعا قايتارىلاتىنىن» ايتقان ەدى.

14 قازاندا الماتىداعى ادام قۇقىعىن قورعاۋ بيۋروسىندا وتكەن ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا قاستەر مۇساحانۇلى شىڭجاڭداعى «ساياسي لاگەردە قاماۋدا بولعانىن»، مۇراگەر ءالىمۇلى قىتايدا «قىسىم كورگەنىن» مالىمدەگەن. وسىدان كەيىن ۇقك ەكەۋىن «شەكارانى زاڭسىز كەسىپ ءوتتى» دەگەن ايىپپەن ۇستاپ، ەرتەڭىندە شىعىس قازاقستان وبلىسىنا الىپ كەتكەنىن ەستەرىڭىزگە سالامىز.

"The Qazaq Times"