مەسۋت وزيل مالىمدەمەسى نەمەسە قىتاي ساياساتىن اشكەرەلەۋ

انگليالىق «ارسەنال» كلۋبىنىڭ ويىنشىسى مەسۋت وزيل مەن قىتاي بيلىگى اراسىنداعى كونفليكت الەم ساياساتىن بەي-جاي قالدىرمادى. «تەگىم – تۇرىك، ءدىنىم – يسلام» دەپ ءجيى ايتاتىن وزيل شىڭجاڭداعى مۇسىلمانداردى «قۋعىن-سۇرگىنگە قارسى تۇرىپ جاتقان باتىرلار» دەپ اتاپ، قىتاي ساياساتىن جانە «اۋزىن اشپاي وتىرعان مۇسىلمانداردى» سىنعا الدى. ساياسي استارى بار جاعدايدى اشىق جەتكىزىپ، قىتاي گەنوتسيدىن ايىپتاعان مەسۋت وزيل كىم؟ فۋتبولشىنىڭ بۇل مالىمدەمەسىنە حالىقارالىق ۇيىمدار، «ارسەنال» كلۋبى جانە قىتاي بيلىگى قانداي رەاكتسيا ءبىلدىردى؟ ساراپتاپ كورەلىك.

13 جەلتوقساندا وزيل Twitter جانە Instagram پاراقشاسىندا: «ولار (قىتاي) قۇراندى ورتەپ، مەشىتتەر مەن مەكتەپتەردى جاۋىپ، ءدىني تۇلعالاردى ءولتىرىپ كەلەدى. ەر ادامداردى دىننەن الاستاتۋ ءۇشىن لاگەرلەرگە جىبەرىپ وتىر. قىزداردى ماجبۇرلەپ، كۇشتەپ قىتايلىقتارمەن ۇيلەندىرىپ جاتىر. بىراق مۇسىلماندار الەمى ءۇنسىز. ولار مۇلدە شۋ شىعارمايدى. سوندا ولار جازىقسىز قۋدالاۋ، گونەنيا جاساۋعا رۇقسات بەرۋدىڭ ءوزى – گونەنيا ەكەنىن بىلمەي مە؟»، – دەپ جازدى. فۋتبولشىنىڭ بۇل مالىمدەمەسىنەن كەيىن ياعني 20 جەلتوقساندا ستامبۋلدا نارازىلىق شەرۋلەرى ءوتتى. مىڭداعان دەمونسترانتتار قىتايداعى «سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن» لاگەرلەردەگى تۇركىتىلدەس حالىقتارعا بوستاندىق بەرۋدى تالاپ ەتە وتىرىپ، قحر-دىڭ مۇسىلمان ازشىلىققا قاتىستى ساياساتىن سىناعان وزيلگە قولداۋ ءبىلدىردى. ولار قولىنا «قاتىگەزدىكتى توقتاتىڭدار!»، «قىتاي جاۋىزدارى، شىعىس تۇركىستاننان كەتىڭدەر!»، «شىعىس تۇركىستان جالعىز ەمەس!» دەگەن پلاكاتتار الىپ، بەيجىڭگە قارسى ۇرانداتتى.

قىتاي مەن «ارسەنال» رەاكتسياسى

بۇل جاعدايدا قىتاي بيلىگى، ادەتتەگىدەي، «سۋدان تازا» سۇتتەن اق» شىعۋعا تىرىسىپ باقتى: ۇكىمەتتەگى رەسمي وكىلدەر ءوزيلدىڭ مالىمدەمەسىن جوققا شىعارسا، قىتايلىق اعىلشىن ءتىلدى «The Global Times» باسىلىمى دا فۋتبولشىنىڭ بۇل پىكىرىن «قاتە» دەپ جازدى. قىتاي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ وكىلى: «وزيل مىرزا شىڭجاڭدى ءوز كوزىمەن كوردى مە، كورمەدى مە، بىلمەيمىن. بىراق، ول جالعان، فەيك اقپاراتتاردىڭ جەتەگىندە كەتكەن. ەگەر وزيل مىرزانىڭ مۇمكىندىگى بولسا، ءبىز وعان شىڭجاڭدى كورسەتۋگە دايىنبىز»، – دەپ مالىمدەدى.

مۇنىمەن قاتار، ءوزيلدىڭ قىتايداعى جانكۇيەرلەرى ونىڭ بۇل پىكىرىن «جاعا ۇستاتارلىق» دەپ، فۋتبولشىنىڭ سۋرەتتەرىن ورتەدى. ءوزيلدىڭ اتىنان اشىلعان فان-پاراقشالار بلوكتالدى. مەملەكەتتىك تەلەارنا سانالاتىن CCTV 15 جەلتوقساندا وتەتىن «ارسەنال» مەن «مانچەستەر سيتي» ويىنىن تىكەلەي ەفيردەن الىپ تاستادى. نەگىزىنەن تەلەارنا تاراپىنان مۇنداي جاعداي ءبىرىنشى رەت ورىن الىپ وتىرعان جوق. بىلتىر قازاندا نبا كلۋبىنىڭ باس ديرەكتورى حيۋستون روكەتس گونكونگتاعى جاعدايدا قىتاي بيلىگىنىڭ كىنالى ەكەنىن اشىق ايتقانى ءۇشىن CCTV بۇل قۇرامانىڭ ماتچىن دا كورسەتۋدەن باس تارتقان.

ال «ارسەنال» كلۋبى ءوزيلدىڭ بۇل مالىمدەمەسىنە رەسمي پىكىر بىلدىرۋدەن باس تارتىپ، «بۇل ويىنشىنىڭ جەكە ءوز پىكىرى، ءسوز بوستاندىعى بۇكىل الەمدە بار» دەگەن ءۋاج ايتتى.

تۇرىك جاستارى تانىمال فۋتبولشى ءوزيلدىڭ پىكىرىن قولدايدى. 20 جەلتوقسان. فوتو: Reuters حاا

مەسۋت وزيل كىم؟

مەسۋت وزيل 1988 جىلى گەرمانيانىڭ گەلزەنكيرحەن قالاسىندا تۋعان. اكەسى مۇستافا وزيل 20 جاسىندا تۇركيادان گەرمانياعا كوشكەن. وزيل گەرمانيانىڭ «ۆەردەر»، يسپانيانىڭ «رەال» كوماندالارىندا ويناعان. قازىر انگليانىڭ «ارسەنال» كلۋبىنىڭ ويىنشىسى.

گەرمانيا قۇراماسىندا توعىز جىلدا توقساننان استام ويىن وتكىزىپ، 23 گول سالعان. گەرمانيا قۇراماسى ساپىندا 2014 جىلى الەم چەمپيونى اتانعان. فۋتبولدان گەرمانيا، يسپانيا جانە انگليا چەمپيونى.

شەتەلدىك باق سوڭعى جىلدارى وزيل ساياسي استارى بار جاعدايلاردا بوي كورسەتىپ كەلەدى دەيدى. 2018 جىلى 14 مامىردا مەسۋت وزيل مەن تاعى ءبىر گەرمانيا قۇراماسىنىڭ ويىنشىسى، ۇلتى تۇرىك يلكاي گيۋندوگان تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعانمەن كەزدەسىپ، سۋرەتكە تۇسكەن. گيۋندوگان ءوزى وينايتىن «مانچەستەر سيتي» فۋتبول كلۋبىنىڭ جەيدەسىن ەردوعانعا سىيعا تارتقان. جەيدەدە تۇرىكشە «مەنىڭ قۇرمەتتى پرەزيدەنتىمە» دەپ جازىلعان ەدى. فوتونى سول ۋاقىتتا ەردوعانمەن بىرگە سايلاۋعا دايىندالىپ جاتقان «ادىلەت جانە دامۋ پارتياسىنىڭ» Instagram پاراقشاسىندا جاريالادى.

تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعانمەن جۇزدەسۋ مەسۋت ءوزيلدىڭ گەرمانيا قۇراماسىنان كەتۋىنە تۇرتكى بولدى. فوتو: ۆۆس

وسىدان كەيىن گەرمانيادا جانكۇيەرلەر وزيل مەن گيۋندوگاننىڭ ەردوعانمەن كەزدەسۋىن جاپپاي سىناي باستادى: گەرمانيا فۋتبول فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى راينحارد گريندەل ەردوعاندى «قۇندىلىقتارعا بەي-جاي قارادى» جانە «ەكى فۋتبولشىنى ءوزىنىڭ سايلاۋالدى ۇگىت-ناسيحاتىنا پايدالاندى» دەپ ايىپتادى. ال «گەرمانياعا التەرناتيۆا» پارتياسى ەكى فۋتبولشىنى ۇلتتىق قۇرامادان شەكتەۋدى ۇسىندى. وزيل گەرمانيانىڭ بۇل ارەكەتىن «راسيزم جانە كەمسىتۋشىلىك» دەپ باعالاپ، قۇرامادان كەتتى.

فوتو: ارر

قىتاي ساياساتىن اشكەرەلەۋ

قىتاي شىڭجاڭدا لاگەرلەر اشىپ، وعان ۇيعىرلار، قازاقتار جانە باسقا دا مۇسىلمانداردى قاماپ جاتقانى جايلى اقپارات 2017 جىلى تاراي باستاعان. باستاپقىدا رەسمي بەيجىڭ لاگەرلەردىڭ بارىن جوققا شىعارىپ، كەيىن بۇل جەرلەردى «تەرروريزم مەن ەكسترەميزممەن كۇرەسەتىن جانە كاسىپ ۇيرەتەتىن ورتالىق» دەپ سيپاتتاعان. قىتايدىڭ بۇل جاۋابىنا كۇمانمەن قاراعان بۇۇ «شىڭجاڭداعى لاگەرلەردە ءبىر ميلليونعا جۋىق ۇيعىر، قازاق جانە باسقا دا مۇسىلمان وتىرعانىن» حابارلادى. كەيىننەن امەريكالىق «New York Times» باسىلىمى قىتاي بيلىگىنە تيەسىلى قۇجاتتاردى جاريالاعان. قىتاي بيلىگىنىڭ «ساقتاۋلى قۇپياسىن» اشكەرە ەتكەن قۇجاتتا مۇسىلماندار تۇراتىن اۋدانداردى ۇدايى تەكسەرۋ قاجەتتىگى ايتىلدى. سونىمەن قاتار، وتباسى مەن تۋىستارى لاگەرلەرگە قامالعان، وزدەرى شەتەلدە جانە ىشكى قىتايدا وقيتىن ستۋدەنتتەرگە شەنەۋنىكتەردىڭ نە دەپ جاۋاپ بەرۋ كەرەگى دە كورسەتىلگەن. ال امەريكالىق «Washington Post» باسىلىمى بىلاي دەپ جازدى: «ايماقتا ءدىني ورتالىقتارعا تىيىم الىنعان، كەي مۇىلماندارعا كۇشتەپ دوڭىز ەتىن جەگىزدى دەگەن حابارلار دا بار».

ستامبۇل تۇرعىندارى قىتاي لاگەرلەرىندە قىسپاققا ۇشىراعان تۇركى تىلدەس ۇلتتاردى بوساتۋدى تالاپ ەتىپ، ميتينگ وتكىزدى. 20 جەلتوقسان. فوتو: Reuters حاا |

2018 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە «نumans Rights Watch» (ادام قۇقىقتارىنىڭ ساقتالۋىن قاداعالايتىن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم) قىتايداعى مۇسىلمان حالقىنىڭ قۋدالانۋى، جازىقسىز جاپا شەككەنى تۋرالى بايانداما جاريالادى. شىڭجاڭداعى جاعدايدى جۋرناليستەردىڭ حالىقارالىق زەرتتەۋ كونسورتسيۋمى (ICIJ) دا جازدى. ولار قىتاي بيلىگىنە تيەسىلى «تەلەگرامما» دەپ اتالاتىن قۇپيا قۇجاتتا بەيجىڭنىڭ شىڭجاڭداعى لاگەرلەرگە قامالاتىن ادامداردى انىقتاۋ جولى، ساياسي تاربيەلەۋ ورتالىقتارىنىڭ قالاي باسقارىلاتىنىن جاريا ەتتى.

اتالعان قۇجاتتا «لاگەردەگىلەر قاشىپ كەتپەۋى ءتيىس. سوندىقتان ولاردىڭ ءار قادامىن تاۋلىك بويى ۆيدەوكامەرامەن باقىلاۋ كەرەك. ولاردى جاتاتىن جەردە، ساباق وتەتىن سىنىپتا، ءتىپتى تۇسكى اس كەزىندە دە باقىلاۋدا ۇستاۋ قاجەت. قىتاي ءتىلىن مەڭگەرۋ – باستى تالاپ» دەپ جازىلعان.

ءتۇيىن

وزيل ءوز مالىمدەمەسى ارقىلى قىتاي ساياساتىنداعى وزبىرلىقتى عانا ەمەس، تۇركيا بيلىگىنىڭ جانە وزگە دە ەلدەردەگى مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ شىڭجاڭداعى از ۇلت وكىلدەرىنە كورسەتىلىپ وتىرعان قىسىمدى توقتاتۋعا كۇش سالمايتىنىن ايتقىسى كەلگەندەي. وسىعان  دەيىن تۇركيا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى قىتايداعى «قايتا تاربيەلەۋ ورتالىقتارى» جونىندە «بۇل – ادامزات تاريحىنداعى وتە ۇيات، جات ارەكەت» دەپ مالىمدەگەن. دەگەنمەن، كۇنى بۇگىنگە دەيىن بۇۇ-نىڭ ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كەڭەسىنە تۇركيا دا قىتايداعى مۇسىلماندارعا اراشا ءتۇسۋ جونىندە حات جولداماعان. بىراق ەل پرەزيدەنتى ەردوعان قازىرگى ۋاقىتتا ەكونوميكالىق مۇددەلەر مەن حالىق نارازىلىعى اراسىنداعى تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋدى ماقسات ەتىپ وتىر. سەبەبى ءدال قازىر ميگراتسيالىق ماسەلەلەر قىسپاققا العان جاعدايدا تۇركيا ءۇشىن قىتاي سانكتسياسىنان قورعانۋ جانە حالىق تىنىشتىعىن ساقتاۋ كۇن تارتىبىندە تۇر.

"The Qazaq Times"